O`zbek tili adabiy normalari. Imlo, talaffuz, aksentologik, so`z yasash, grammatik, uslubiy, punktuatsion normalar

O`zbek tili adabiy normalari. Imlo, talaffuz, aksentologik, so`z yasash, grammatik, uslubiy, punktuatsion normalar
Til normasi ilmiy nutqai nazardan organish ozbek tili nutq madaniyati muammolarini nazariy jihatdan asoslashning muhim shartlaridan biridir. Chunki “til normasi -nutq madaaniyati nazariyasining markaziy tushunchasidir”. “adabiy tilning rivojlanishi qonuniyatlarini, adabiy til normalarining umumiy holatini, undagi turgun va noturgun hodisalarini chuqurroq tekshirmay turib adabiy tilning nutq madaniyati gapirish, adabiy – normatik tavsiyalar berish also mumkin emsas”.
O`zbek tili nutq madaniyatiga bagishlangan gap kopincha nutqimizda uchraydigan kamchiliklar haqida boradi. Lisoniy birliklarni huddi shu shaklda qollash kamchilik ekanligini nimaga asoslanib aytamiz? Tilshunoslik mana shunday qollanishning togri yoki notogri ekanini korsatuvchi malum olchov bolishi kerak. Bu olchov adabiy til normasida qollangan til birligi togri yoki notogri deyilganda ana shu norma nuqtai nazaridan ish tutiladi. B.N Golovin : ”norma-bu til birliklarini ozaro yaxshi tushinish zarurati tufayli undan foydalaniladigan xalq tomonida yaratilgan, til qurilishining amalda bolgan hususiyatidir. Aynan mana shu zaruriyati sistemasining yagonaligiga erishish yolida odamlarga biror variantning maqul korish, boshqasidan voz kechish istagini tugdiradi. Jamiyat ana shunday yagonalikka erishish yolida intilishi bilan birgalikda til normasi milliy adabiy tildan yuqori darajaga kotarilib,musttahkamlanib boradi.
Demak, norma deganda til unsurlarining xalq ortasida kopchilikka maqul variantini qollash tushunilladi. Shuning uchun ham norma tushunchasi til qurilishi, umuman til taraqqiyoti bilan bogliq bolib, tilda turgunlik kasb etadi va uzoq muddat yashaydi, ammo bu norma ozgarmas hodisa emas. Davr ozgarishi bilan odamlarning bilimi dunyo qarashi, hayotga bolgan talabi ozgarishi bilan norma ham ozgarib boorish mumkin. Masalan, 1917 yillarda muxtoriyat, jumhuriyat, baynalminal, yoqsil, firqa, kashshof kabi sozlarn ishlatish norma hisoblangan bolsa, keyinchalik ular atamalar tilimizga yana qaytib kirmoqda.
Yana bir misol: domla sozi revolyutsiyadan ilgari diniy maktablar (madrasalarda) mudarislik qiluvchi kishilarga nisbatan ishlatilgan, hozir esa bus oz butunlay boshqa manoda – oliy maktablarning oqiuvchilariga nisbatan aytilmoqda. Unda hech qanday yomon mano yoq, manoda siljish yuz bergan va shunday ishlatilishi xalq tomonidan norma sifatida qabul qilingan. “normani tadqiq etishda shu narsani qatiy yodda tutish kerakki, tilning tarqqiyot qonunlarini obyektiv jarayonning ifodasi sifatida kishilarning irodasigaa bogliq bolgan holda amal qilinadi”.
Ba`zi dinshunoslar ozbek tili doirasidagi normalarni ikkiga bolib organishni tavsiya qiladi:
1. tIlning umum normasi yoki umumiy norma.
2. Tilning husuiy normalari yoki hususiy norma

Umumiy norma malum tillik, masalan, ozbek tilining barcha kornishlaria qollanilayotgan normalar sistemasining yigindisidan iborat. Hususiy norma – umumiy normaning nutq korinishlari, shakllardagi, tilning shakllaridagi aniq korinishlarida. Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda ozbek tilining quyidagi hususiy normalari haqida gapirish mumkin: ozbek adabiy tili normasi; ozbek; lahja va shevalari normasi (dilektal) normasi; ozbek sozlashuv nutqi normasi; ozbek tilining ijtimoiy tarmoqlari, ya`ni “ ijtimoiy dealektallar”, “ijtimoiy argollar” normasi (jargonlar, professional nutq korinishlari, argoning boshqa hillariga hos normalari)”.

Bizni, albatta, nutq madaniyati nuqtai nazarida adabiy til normasi qiziqtiradi. Ana shu norma tufayli til, yuqoridagi ta`kidlaganimizdek umuxalq tilining yashash shaklaridan farq qiladi. Til unsurlarini normative holatga keltirishga intilish adabiy tilni oziga hos hususiyati bolib, bu jarayon muntazam davom etib turadi. Ammo “til normasi, deb ta`kidlaydi. L.I Skvortsov fan tomonidan ishlab chiqilmaydi, ular obyektiv ravishda mavjud boladi, lugatlarda grammatikalarda, umuman til haqidagi fanda normalashgan qadar paydo boladi. Normaning tabiiy taraqqiyotining yordamlashish yoki qarshilik hosil bolgan norma sistemasini mustahkamlashi umuman normaning amal qilishiga tasiri – bu boshqa masaladir”. Hullas, normativlik adabiy tilning yashash shartlarning biridir. Adabiy tilde mavjud bolgan tovushlar, sozlar, soz birikmalari, turli qoshimchalar, sintaktiv qurilma nutq jarayoni malum qonun qoidalariga aytaylik kelishilgan, kopchilik tomonidan maqullangan nrma deb tan olingan korsatmalarga boy songan holda amal qiladi. Mana shu qonun qoidalarning buzilishi yoki ulardan chetlashish tilda normaning buzilishi unga amal qilmaslik deb baholanadi. Demak, “adabiy til muayyan konkret normative vositalar imkoniyatlar, ular tomonidan bilin boglik bolgan qonun qoidalar, korsatmalar yigindisidan iboratdir”.
Endi ozbek adabiy tilining normalari haqida fikr yuritamiz. Ozbek adabiy tili normalari ilmiy asarlarda quyidagicha tasnif qilinadi: 1. Leksik-semantik normalari- leksik sozlarni qollash normalari; 2. Talaffuz (orfoepik) normalari; 3. Aksentologik oz soz va qollash normalari; 4. Fonetik normalar; 5. Grammatik morfologik va sintaktik normalar; 6. Soz yasalish normalari; 7. Imloviy normalar; 8. Yozuv grafika normalari. 9. Punktuatsion normalar; 10.uslubiy normalar.
Quyidagi ushbu normalar haqida qisqacha malumot beramzi.Fonitik norma,hozirgi ozbek adabiy tili uchun 6unli va 25undosh tovushning qulanishi norma hisoblanadi.Talaffuz normalari. Adabiy tilning ogzaki va yozma shakli bolgani kabi,ntuqda ham imloviy hamda talafuz normalari mavjud.
Talaffuz normalari yani adabiy talaffuz norma asl til birliklarining og`zaki nutq jarayonida adabiy til normasiga muvofiq kelishidir. Yozuv tufayli ozbek tilining imloviy normasi anchagina durust holga keltirilgan bolsa, talaffuzida esa kamchiliklar hali anchagina. Talaffuzda hanuzgacha har xilliklar davom etib kelmoqda va bu hol ozbek tili nutq madaniyatiga salbiy tasir korsatmoqda. Buning sabablari nimada? Sabab sifatida quyidagilarni korsatish mumkin. Ozbek adabiy tilining ogzaki normalarini barcha bir xildek mukammal egallagay olmagani sezilib turadi. Og`zaki adabiy tilni yozma adabiy tildan foydalanishga kor sustroqdir. Adabiy tilde sozlovchilar nutqidan muqalli shevallar tasiri kuchli. Bu ayniqsa, lahvajiy talaffuz va aksentlarda sezilib turadi. Ozbek adabiy talaffuzi doirasidagi kozga tashlanuvchi xususiyatlardan birikeksa va yosh avlod nutqidagi tavofutdir.
Adabiy til ogzaki shakli normalarining qat`iylashuvida yozma nutq yozilgan matnlar, talaffuz va imlo lug`atlari ijobiy rol oynab keldi. Shu bilan birga, yozma nutq tasiri ogzaki adabiy nutq doirasida bazi bir nuqsonlarni ham yuzaga keltiradi. Ogzaki nutqda yozma nutq uchungina xos bolgan ibora va uzun jumlalar yuzaga keldi. Bir qator sozlr yozilgan shaklda, suniy tlaffuz etiladigan boldi.
Imloviy norma yani yozuv normasi adabiy tilning madaniylik darajasini belgilovchi asosiy mezondir. Imloviy norma talaffuz normasidan farqlio`laroq stixiyali ravishda shakllanmasdan til vakillarai tomodan ongli ravishda kelishilgan holda yuzaga keltiradi va uning amal qilinishi maxsus imlo qoidalari orqali yolga qoyiladi. Malum norma sifatidan tavsiya etilgan til unsurlaidan foydali millat vakillari uhun majburiysanaladi. Tartib son yasovchi -nchi, -inchiar ornidan chiziqcha qoyish, qoymaslik qoidalarida ham ikki xil bor: 1960-yil 10-may tarzida yozilganda kop kishilar (chunonchi samarqandda).. 1960 yil 10 may oqiydilar. Binobarin, bu qoidalarning ham qaydadur korinishi maqsadiga muvofiq. Adabiy tildagi normative holatlrini mustahkamlashda lugatlarning hususan imlo va izohli lugatlatning izohi kattadir. Ozbek tili izohli imlo va orfoepik lugatlari yaratildi. Bu lugatlarning ahamiyati shundan iboratki xalq ularda berilgan til unsurlariga olchov sifatida qaraydi. Yozishda va oqishda osha formalar tarzida foydalanishga harakat qiladi. Shuning uchun ham lugatlar xalq vakillari uchun tildan foydalanish yllarinin korsatuvchi oziga xos qonunllar majmuasidir.
Grammatik norma. Ozbek tili gramatikasi tilshunoslikning nazariy jihatdan bir muncha mukammal ishlangan, soz shakllari qowimchalar, soz birikmalari va gap tuzilishi ancha normalashtirilgan bolimi sanaladi. Ozbek tilshunosligidan sheva va dealektlar bilan qiyoslangan holda adabiy til uchun turlovchi tuslovchi hamda soz yasovchi qowimchalarining eng maqul variantlari tavsiya etilgan va morfologik norma sifatida belgilangan. Ammo nutqda bu normalariga hamda vaqt ham rioya qilinmayapti. Ularning ayrimlariga toxtalib otamiz. Ularning nutqda kopincha qaratqich va tuwum keliwigi qowimchalari farqlanmasdan ning ornida ni qollanmoqda. Masalan, Maryamxonim dod zolimni dastidan Kidrovani yogichiga uchrashi korsattiki iyonat hurmatdan ham xalqdan ham kuchliroq ekan. Quyidagi misolni qiyoslash orqali ular ortasidgi farqni seziwimiz mumkin.. director xonasida koindim-direktor xonasida kordim. Birinchi misolda direktorning ozini, 2-misoldan esaboshqa bir kishini korganlik tushuniladi, shuning uchun ham bu kelishiklarni farqlamaslik qopol hatodir. Sifat yasovchi li va ot yasovchi li qoshimchalari ham nutqda bazan farqlanmayapti.
Shevalardagi soz ysovchi qoshimchalar soni adabiy tildagi nisbatan kop. Chunki unda har xillik mavjud, ammo nutqda adabiy tildagi normative holatdan foydalanish maqsadiga muvofiqdir. Bu jihatdan ogzaki va yozma nutq sheriy nutq oziga xos farqlariga ega. Har qanday holatda ham gap tuzish qoidalarini yaxshi bilish va ulardan togri foydalanish gapda va sozda qoshimchalar ortasidagi munosabatning togri bolishiga, ega kesim mosligi hamda ikkinchi darajali bolaklarning uularga boglanishiga etibor berish gapda sozlar tarkibiga ormal holati va inversiya qoidalariga rioyaqlish lozim buladi .Logaviy norma . Adabiy tilda miliy tilning yasash va amal qilish qonuniyatlaridan kelib chiqish soz tanlash imkonitalari uning leksik normasini belgilaydi. Umumxalq tilida osib chiqqan adabiy til undan mavjud bolgan soz variantlarida lugaviy norma sifatida emg maqulini - hamma uchun tushunarli bolgan korinishini tanlab oladi, qolgan variant esa shevada til yasayveradi. Til normasida ham shevalardan uchraydigan kabi oziga xosliklar bor. Masaln sheriy asarlar tilda misol ruxsor siyna falak yanoq qalb xijron kabi sozlar sheva va lahjalar ham, hatto jonli sozlahuv tili uchun hos emas.
Ijtimoiy hayotda yuz berayotgan ozgarislar, yangiliklar eng avvalo leksikada oz aksini topadi. Shuning uchun ham leksikaning boyib borishi tildagi boshqa unsurlarga qaraganda, bir muncha faoldir. Malumki soz bir yoki bir necha manoda bolishi ozining tilde mavjud bolishi davomida undagi malum ozgarishi mumkin. Shu manolarning qaysi biri hozirgi ozbek adabiy tili uchun norma hisoblanadi? Ana shu savollarga javob berish sozning mano normasini belgilash hisoblanadi. Ozbek tilida uning quyidagi manolari norma siftida qaraladi: 1. Kiyim bosh, poyabzal yoki boshqa biron narsa bichish uchun qogoz yoki kartondan ishlangan shakl shablon; 2. Tayyor qolip namuna; 3. Olchov, mayor, kezon.