O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI

• O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
• BIOLOGIYA FAKULTETI
• 2-KURS AGROKIMYO VA AGROTUPROQSHUNOSLIK SIRTQI YO‘NALISHI
• MUSTAQIL ISH
•  MAVZU:  MOYLI VA EFIR MOYLI O`SIMLIKLAR (Maxsar donlari)
• BAJARDI: SIDDIQOVA F.
• TOSHKENT 2020

MOYLI VA EFIR MOYLI O`SIMLIKLAR (Maxsar donlari)

• REJA:
• 1. M a x s a r (saflor).
• 2. Z i g’ i r (lyon)
• 3. G’ o` z a.
• 4. N a sh a (kanop).
• 5. K a n a k u n j u t.
• 6. X a n t a l.
• 7. Efir moyli ekinlar urug’i.
• 8. Anis.
• 9. Qora zira.

• Maxsar (saflor), Zig’ir (lyon), G’o`za, Nasha (kanop),
• Kanakunjut, Xantal, efir moyli ekinlar urug’i, Anis, Qora zira.

• Maxsar donlari

• Zig’ir poyasining ko`ndalang kesimi:
• 1,2 i 3 – mag’zi; 4-tolalar bog’lami;
• 5-o`zak mag’zi; 6-poya o`zagi

• Zig’ir urug’i va urug’ qutichasi.

• Zig’ir turlari: a- novcha zig’ir;
• б ва в –oraliq zig’ir; г- sershox zig’ir

• Moyli va efir moyli o`simliklar haqida umumiy ma’lumot

• Mevasi yoki urug’i moyga boy bo`lgan o`simliklar moyli o`simliklar deb yuritiladi. Ular turli tuman maqsadlarda ishlatiladi. Moyli o`simliklar qo`llanishiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi:

• 1. Moyga boy bo`lgan urug’ mevalar olish maqsadida ekiladigan o`simliklar: kungaboqar, maxsar, kanakunjut, burama zig’ir, xantal, raps surepka, zardug’, kunjut, ko`knori, lyalyematsiya, pyerilla va boshqalar.

• 2. Tola olish maqsadida ekiladigan, ammo urug’i va mevasidan moy olinadigan o`simliklar: uzunchoq zig’ir, kanop, nasha.

• 3. Meva olish uchun ekiladigan, ammo urug’ efir moylariga boy, efir moylaridan ham ko`p miqdorda o`simlik moylari (moyli yog’lar) ga ega bo`lgan o`simliklar: kashnich, anis, zira, arpabodiyon, sedana.

• Moyli ekinlar urug’ining sifati barcha donli ekinlar urug’i uchun umumiy qabul qilingan ko`rsatkichlar bo`yicha aniqlanadi. Bu ko`rsatkichlar quyidagilar: toza yig’ib olinganlik, namlik, aralashmalar miqdori, tozaligi, shuningdek moy miqdori va sifati. Ayrim ekinlar urug’ining qobiqdorligi aniqlanadi.

• Sifat ko`rsatkichlari

• Moyli ekinlar urug’ining namlik bo`yicha holati

Ekin nomi	Urug’lardagi namlik miqdori % da
	Quruq	O`rtacha quruqlikda	Nam	Ho`l
Kungaboqar va zig’ir urug’i	11 gacha	11 dan yuqori 13 gacha	13 dan yuqori 14,5 gacha	14,5 dan yuqori
Kanakujut	7 gacha	7 dan yuqori 9 gacha	9 dan yuqori 11 gacha	11 dan yuqori
Nasha va xantal urug’i	10 gacha	10 dan yuqori 12 gacha	12 dan yuqori 14 gacha	14 dan yuqori
Masxar, zardug’ , surepka	9 gacha	9 dan yuqori 11 gacha	11 dan yuqori 13 gacha	13 dan yuqori

• K u n g a b o q a r

• Kungaboqar gullari: a- trubkasimon;
• b- qirrasi (meva bermaydigan).

• Kungaboqar urug’lari: a- moy uchun;
• b- chaqiladigan; v- ikkalasi uchun ham ishlatiladigan;

• Meva qobig’i qirqim ko`rinishi: a-pantsirsiz qatlam
• b- pantsirli qatlam bilan; 1-pantsirli qatlam.

• Kungaboqar kuyasi qurtlari bilan
• zararlangan kungaboqar urug’lari

• Kungaboqarning xalq xo`jaligidagi ahamiyati

• Kungaboqar urug’i moyga juda boy bo`lib, uning tarkibida o`r­tacha (quruq moddaga nisbatan) 30 % dan 40 % gacha moy mavjud. YAratilgan syermoy selektsion navlarda esa (Pyeredovoy, Semena va bosh­qalar) 54 % dan 58 % gacha moy bo`ladi.

• Kungaboqardan olingan kunjara va shrot qimmatbaho kontsentrlangan yem hisoblanadi. Uning yanchilgan savatchasi, qipig’i, poyasi kaliy tuzlariga boy bo`lib potash olishda ishlatiladi.

• Kungaboqar Rossiya, Ruminiya, Vengriya, Bolgariya, Argentina, Braziliya, Meksika va boshqa mamlakatlarda ko`p miqdorda etishtiriladi.
• Janubiy Amerika kungaboqarning vatani hisoblanadi. XVI asrda esa u Evropaga keltirilgan va dastlab manzarali o`simlik sifatida ekilgan.

• Kungaboqar (Heliathus) murakkabguldoshlar oilasiga kiradi.

• Morfologik tuzilishi va botanik tasniflanishi

• Bu o`simlikning kuchli o`q ildizi yerga chuqur botgan, shu boisdan kungaboqar qurg’oqchilikka chidamli hisoblanadi.

• Barglari yirik va uzun bandlarda joylashgan.

• Uning bir yillik va ko`p yillik turlari mavjud.

• Poyasi uzun ayrim navlarda 3 m gacha bo`ladi.

• Kungaboqar kuyasi va shumg’iya (tekinxo`r o`simlik kungaboqar ildizida rivojlanadi va uning hosildorligini keskin pasaytiradi) zararlashiga chidamli kungaboqar navlarini yaratish borasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida yan­gi kugaboqar navlari yaratildi. Bu kungaboqar navlari syermoyligi, zararlanishga chidamliligi bilan alohida ajralib turadi.

• Kungaboqar navlari. Kungaboqar
• urug’iga qo`yilgan standart talablari

• Eng ko`p ekiladigan kungaboqar navlari haqida ma`lumot.

Nav nomi	Urug’ shakli, hajmi va rangi	Moylilik darajasi, %	Qipiq-dorlik, %
VNIIMK 6540	Uzunchoq, o`rtacha yiriklikda, qoramtir kulrang	39-43	27-33
VNIIMK 1646	Uzunchoq, o`rtacha yiriklikda, qoramtir-kulrang	40-46	28-32
Predovik	Uzunchoq, o`rtacha yiriklikda, qoramtir-kulrang	44-52	22-28
Saratovsk 169	Uzunchoq-ovalsimon, o`rtacha yiriklikda, qoramtir kulrang, yo`l-yo`l	30-38	34-39
Jdanovsk 8281	Uzunchoq, o`rtacha yiriklikda qoramtir-kulrang, yo`l-yo`l	33-42	33-39
Saratovsk 10	Saluzunchoq, o`rtacha yiriklikda, kulrang yo`l-yo`l	38-43	34-39
VNIIMK 8931	Uzunchoq, o`rtacha yiriklikda qoramtir-kulrang, yo`l-yo`l	40-49	25-31

• Kanakunjut: a- barglari bilan birga poyaning yuqori qismi;
• b- gullayotgan poya panjasi; v- urug’li quticha.

• Mevalar: a- kashnichniki;
• b-arpa bodiyonniki: v-ziraniki