O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Mavzu: MarkaziyOsiyodabronzavaarxaikdavridevoriynaqshsan’ati
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
markaziy osiyo devoriy naqsh sanati (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Bronzadavrinaqshlariningjamiyatijtimoiymunosabatlarinio’rganishdagiaham iyati. Ilktemirdavrimadaniy-tarixiyjarayonlari.
- Mavzu: MarkaziyOsiyoningantikdavriijtimoiy- siyosiyvamadaniyjarayonlarivadevoriynaqshsan’atinamunalariningo’rganilis hi, kompozisiyasivatematikasi
- 2. Antikdavrdevoriynaqshsan’atiyodgorliklaritadqiqotinatijalari 3. ShimoliyBaqtriyaDalvarzintepavaXolchayondevoriynaqshlarikompozisiyasi.
- Mavzu: MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’ati Reja: 1 .MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavriijtimoiy
- Afrosiyobdevoriynaqshsan’ati. Dunyoviymazmundagirang-tasvirlar. 3.Elchilikmunosabatlariningtasvirlanishi. Panjikenttasvirlarivaularningmazmun-mohiyati.
- 4.Bolaliktepadevoriyrang-tasvirlari. Bazmjarayoniningtasvirlanishi. 5.Tavkadevoriysuratlari. Ovmanzaralari.
Mavzu: MarkaziyOsiyodabronzavaarxaikdavridevoriynaqshsan’ati
1. BronzadavridaBaqtriya- Marg’iyonahududlaridayirikdehqonchilikmarkazlariningpaydobo’lishi. 2. Bronzadavrinaqshlariningjamiyatijtimoiymunosabatlarinio’rganishdagiahamiyati. 3. Ilktemirdavrimadaniy-tarixiyjarayonlari. Ilkshaharmarkazlariningshakllanishivataraqqiyoti.Saroyimoratlaridevoriynaqshsan’ ati
Marg’iyonahududlaridayirikdehqonchilikmarkazlariningpaydobo’lishi. Gonur, To’g’aloq (Marg’iyona) vaJarqo’ton, Dashli 3 (Baqtriya) yirikmarkazlari. Saroyvaibodatxonamahobatliimoratlarivaulardaaniqlangannaqshlar. Bronzadavrinaqshlariningjamiyatijtimoiymunosabatlarinio’rganishdagiaham iyati. Ilktemirdavrimadaniy-tarixiyjarayonlari. Ilkshaharmarkazlariningshakllanishivataraqqiyoti. O’rtaOsiyoningarxaikdavrishaharmarkazlari. Shaharlarningma’muriy, madaniyvaiqtisodiymarkazsifatidagiahamiyatiningortibborishi. Saroyimoratlari. O’rtaOsiyoningilktemirvaarxaikdavrlaridevoriynaqshsan’ativertualrekonstru ksiyasi.
Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivais hlabchiqarishsamaradorliginingo’sishijamoalarturmushidabadiiymadaniyatrivojlani shiuchunmuhimomillaridanbiribo’lgan. MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit- bronzadavrlaridayirikmadaniymarkazlarvujudgakelishi. Mahobatliuy-joy, diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishishlarikengyo’lgaqo’yilgan. Xususan, Oltindepa, Yassidepa, Qoradepa (JanubiyTurkmaniston), Sarazm
(YuqoriZarafshon) yodgorliklariarxitekturaviykomplekslaribadiiysan’atnio’rganishdamuhimahamiyat kasbetadi. Vatanimiz qadimgi sivilizasiyalaridan biri Baqtriya sivilizasiyasi hisoblanadi. Keyingi yillarda qadimgi Baqtriya arxeologiyasi sohasida yirik kashfiyotlar kashf qilindi, Janubiy O’zbekiston va Shimoliy Afg’oniston territoriyasida qadimgi Sharq sivilizasiyasining yangi o’chog’i – markazi ochildi. Bronza davri qadimgi Sharq sivilizasiyasining Baqtriya markazini jahon ilmiy jamoatchiligiga yetkazishda A.A.Asqarov va V.I.Sarianidining xizmati katta bo’ldi.
V.I. Sarianidi Sovet- afg’on arxeologik ekspedisiyasi sostavida yaqin 10 yil davomida Shimoliy Afg’onistonda keng dala tadqiqot ishlari olib borib, 30 dan ortiq bronza davri yodgorliklarini o’rgandi. Anna shular orasidan V.I. 13
Sarianidining Dashli vohasi yodgorliklarida olib borgan ilmiy ishlarining yakuni alohida diqqatga sazovordir.
A.A.Asqarov qadimgi Baqtriya bronza davri sivilizasiyasini o’rganish ishini V.I.Sarianidi Bilan bir vaqtning o’zida Janubiy O’zbekistonda boshladi. U Sopollitepa, Jarqo’ton, Bo’ston kabi yodgorliklarda keng arxeologik qazish ishlari o’tkazib, O’zbekistonning Janubiy rayonlari miloddan avvalgi II minginchi yillikda qadimgi Sharq sivilizasiyasi zonasiga tortilganligini isbotladi.
Qadimgi Baqtriyaning Sopollitepa va Dashli tipidagi yodgorliklarida olib borilgan ilmiy arxeologik tadqiqoti natijalariga ko’ra, bu o’lkaning bronza davri sivilizasiyasining shakllanishida Janubiy Turkmaniston dehqon jamoalarining roli katta bo’lgan.
Qadimgi dehqon jamoalari Baqtriya yerlariga bevosita Murg’ob vohasidan kelgan. Murg’oblik dehqonlar Janubiy O’zbekistonda avval Sherobod cho’lini o’zlashtirganlar. Ularning birinchi qarorgohi Ulanbuloqsoy suvi bazasidi tashkil topgan Sopollitepa bo’ldi. Sopollitepaliklar asta- sekin Kuxitong va Boysun tog’ etaklari bo’ylab shimoli – sharqqa siljidi. Natijada Sherobod daryosining quyi havzasi tarmoqlari bo’ylab qadimgi dehqonlarning yangidan- yangi qishloqlari qad ko’tara boshladi. Ana shunday qishloqlarning katta bir gruppasini Sherobod daryosining qadimgi irmog’i Bo’stonsoy sohillarida, uning Jarqo’ton punktida shakllanganligini ko’ramiz. Keyinroq, qadimgi dehqonlar yangidan - yangi yerlar qidirib Bandixonsoy, Xo’jaipok, Saigardak daryolarining quyi havzalariga, undan Regar va Nurek rayonlarigacha borib yetadilar. Shunday qilib, milodiy eradan avvalgi II minginchi yillik davomida Namozgoh madaniyati merosxo’rlarining shimoliy Baqtriya yerlarida qator qishloqlari qad ko’tardi, dehqonchilik mikrovohalari tashkil topdi.
1969-1974 yillar davomida Sopollitepada olib borilgan keng arxeologik qazishmalar vaqtida yodgorlik to’liq ochildi, uning turar- joy komplekslari, qadimgi qishloqni o’rab olgan mudofaa sistemasi va qishloq doirasida joylashgan jamoa xilxonalari keng o’rganildi. Natijada uning tarixiy topografiyasi va stratigrafiya davriy sistemasi aniqlandi.
Sopollitepaning umumiy maydoni 4 gektarga yaqin. Uning markaziy qismi kvadrat shaklida, u o’z balandligi va aniq planlashtirilishi bilan ajralib turadi. Sopollitepaning ancha ixcham va baland markaziy qismi to’liq ochilib, uning planlashtiriilishi aniqlandi. Uning atrofii uch qator mudofaa devorlari bilan o’rab olingan ekan.
Shunday qilib, Janubiy O’zbekiston bronza davriga oid yodgorliklarning xronologik davriy sistemasi ishlana boshlandi.
Sopollitepa birgina Janubiy O’zbekiston miqyosida emas, balki butun O’rta Osiyo va unga yondosh oblastlar miqyosida ham kam uchraydigan nodir arxeologik xazina bo’lib chiqdi. Sopollitepa arxeolog-olimlar qo’liga yodgorliklar kompleksini berdi, ya’ni bu makonda 150 dan ortiq 8 ta kvartallarga bo’lingan uy-joy qoldiqlari va 138 ta mozor komplekslari ochildi.
Urug’ xilxonalarining alohida uchastkalarida tashkil topa boshlash jarayoni Jarqo’ton davriga kelib, odat tusiga kirib bordi. 14
Sopollitepa uy-joy komplekslari odatda ko’p xonali bo’lib, xonalarning birida albatta o’choq va sandal o’rni uchraydi. Har bir xonodonning omborxonsi ham bor. Har bir kvartal maydonida to’g’ri burchak shaklida uzun xonalar uchraydi. Bu xonalar o’z planlashtirilishi bilan to’qimachilik dastgohi o’rnatiladigan ustaxona vazifasini ham o’tagan. Xo’jalik omborlaridan ba’zilarining poli sopol parchalari bilan qoplangan, ularning devori ostida qator xumlar uchraydi, Xumlarda ko’pincha hayvon suyaklari, g’alla qoldig’i saqlanib qolgan.
Sopollitepa mudofaa inshootlari va uy-joylari faqat xom g’ishtdan qurilgan, biror uchastkada paxsa alomati kuzatilmadi. Xona devorlari bir necha bor somonli loy bilan suvalgan, poli esa alebastr aralishtirilgan loy bilan suvalgan. Sopollarda naqsh uchramaydi. Idishlarning ba’zilari, ayniqsa vaza va qadahlarda, xumcha deb nomlangan gardishli keng dumaloq ko’zalar sirtida lentasimon tik qizg’ish rang chiziqlar mavjud. Bu Murg’ob vodiysi Namozgoh VI davri sopolida uchraydigan angob pardozini eslatadi. Sopollitepa materiallarini keng ko’lamda o’rganish natijasida qator ilmiy xulosalarga kelindi. Avvalo O’zbekiston territoriyasida sun’iy sug’orishga asoslangan o’troq dehqonchilik xo’jaligining kelib chiqish tarixi yaqin ming yilga qadimiylashdi. O’zbekiston va Tojikiston territoriyalarining janubiy oblastlarini qadimgi Sharq madaniyati yoyilgan zonaga kiritish imkoni tug’ildi. Sopollitepada ipakchilik, bog’dorchilik va qorako’lchilikka doir yangi materiallar qo’lga kiritildi. Sopollitepada qazishma ishlari yakunlangach, bronza davri dehqon jamoalarining tarixini o’rganish Jarqo’tonda, Bo’stonsoy yodgorliklarida davom etdi. Hozirgi kunda Janubiy O’zbekiston territoriyasida 20 dan ortiq bronza davri yodgorliklari ochib o’rganilgan va ularning ko’pchiligida dala-tadqiqot ishlari davom etmoqda. Bular Jarqo’ton va Bo’ston, Kultepa va Mo’lali tepalar bo’lib, ular asosan Surxandaryo oblastining Sherobod, Sho’rchi zonalarida joylashgan. Bu yodgorliklarni o’rganish natijasida bu o’lka bronza asri yodgorliklarining xronologik davriy sistemasi ishlab chiqildi. Shundayqilib, yuqoridaqisqachabayonetilganqadimgidehqonjamoalariningxo’jalikvamadaniysoha daerishganyutuqlarigaqaragand, SopollimadaniyatiqadimgiSharqsvilizasiyasiningajralmasbirqismi, uningmil.avv 2 mingyillikdao’rtaAmuhavzasida, qadimgiBaqtriyayerlaridatashkiltopganyangimarkaziedi. Uninguy-
joyqurilisharxitekturasi, sopollitepamaydoniningkvartallargabo’linishi, originalmudofasistemasiSopollimadaniyatiningyuksakligidandalolatberadi.
15
2. Antikdavrdevoriynaqshsan’atiyodgorliklaritadqiqotinatijalari 3. ShimoliyBaqtriyaDalvarzintepavaXolchayondevoriynaqshlarikompozisiyasi. 4.
Dilberjin (JanubiyBaqtriya), Buddaviyliksan’ati. QoratepaibodatxonasivaFayoztepamonastiriMarvdevoriyrang- tasvirlarivaularkompozisiyasi 5. AntikdavriXorazmdevoriyrang-tasvirsan’atixususiyatlari. Tuproqqal’a, Ko’hnaUyazyodgorliklaridaaniqlangandevoriynaqshsan’atinamunalarivaular ningmazmuni.
MarkaziyOsiyoningantikdavridagiijtimoiy-siyosiyvamadaniyjarayonlar. Mahalliy, ellin,
sak-yuyechji, gandxar
(hind) madaniyatian’analariningqarortopishivaularningo’zarota’siri. Lokalhududlardaantikdavrime’morchiliginingshakllanishivataraqqiyoti. EskiNiso (ShimoliyParfiya) kvadratzalidevoriyrang-tasvirlariyodgorliklariningo’rganilishi. Dalvarzintepa, Xolchayon, Fayoztepa (ShimoliyBaqtriya) vaDilberjin (JanubiyBaqtriya) rang-tasvirnamunalariningo’rganilishi. So’nggiantikdavriMarvdevoriyrang-tasvirlario’rganilishi. AntikdavriXorazmdevoriyrang-tasvirsan’atinamunalarianiqlanganyodgorliklarda (Tuproqqal’a, Ko’hnaAyaz) amalgaoshirilganarxeologiktadqiqotishlari.
EskiNiso (ShimoliyParfiya) kvadratzalidevoriyrang- tasvirlarimazmunmohiyati. Ellinmadaniyatian’analarita’siri. ShimoliyBaqtriyaDalvarzintepavaXolchayondevoriynaqshlari. Ularningkompozisiyasidaellin, mahalliyvako’chmanchilargaxosalomatlarningnamoyonbo’lishi. Dilberjin (JanubiyBaqtriya) devoriyrang-tasvirnamunalariningo’zigahosxususiyatlari. KushondavriGandharamadaniyatiningta’siri. ShimoliyBaqtriyadabuddizmdininingtarqalishi. Buddaviyliksan’ati. QoratepaibodatxonasivaFayoztepamonastirihamdaularningbuddadinimafkurasibila nboyitilgandevoriyrangtasvirnamunalari. So’nggiantikdavriMarvdevoriyrang- tasvirlarivaularkompozisiyasi. AntikdavriXorazmdevoriyrang- tasvirsan’atixususiyatlari. Tuproqqal’a, Ko’hnaUyazyodgorliklaridaaniqlangandevoriynaqshsan’atinamunalarivaularningm azmuni.
XX-asrning 60-yillaridanBaxtarizamin - Toharistonxududidaboshlangankengmiqyosdagiarxeologiktadqiqotlarmazkurqadim o’lkamoddiymadaniyati, san’atitarixiningyorkinsaxifalariniochibberdi. Ayniksa, buboradatasviriysan’at - devoriysuratlartarixisohasidamuhimyutuqlarqo’lgakiritildi. ChunonchiBolaliktepa (Albaum, I960), Ajinatepa (Litvinskiy, Zeymal, 1971), QalaiKofirnigon (Litvinskiy, 1981) vaKofirkal’a (Litvinskiy, Solovyev, 1985, s. 109-118) devoriysuratlariningochiliburganilishi, ularningto’lailmiytalqiniO’rtaOsiyotasviriysan’atidaalohidaToxaristontasviriysan’a 16
tmaktabisifatidaajratilishigaasosbo’lmokda (Albaum, I960, s.218-219; Litvinskiy, 1981,
s. 136).
Devoriysuratlartasviriysan’atdaaloxidao’rintutib, ularmazmunanikkixil; diniyvadunyoviysuratlargaajraladilar. Diniymazmundagisuratlargaasosanibodatxonavaxilxonalarnibezabturganasarlarkiri b, ulardaavvalo, mazkurding’oyalarigamonand, shuyerdaso’nggiyillaritopilganshaxshayotigaoidtafsilotlaraksettiriladi. Saroy, qasrlarnibezabturgan, mazkurinshootegalarixayotigataalluqlihayotiymazmundagisuratlaryoxudulardidiga mosafsonaviymazmundagilavhalarbilanbezaladi. Chunonchi, AjinatepavaQalaiKofirnigondevoriysuratlaribuddadinig’oyalarinitarg’ibqilsa, BolaliktepasuratlaridaL.I.Albaumta’kidlashicha, xarikkimazmunnixamkuzatishmumkin (Albaum, 1960, s. 196-199). Ammo, Bola- liktepasuratlaridagidiniymazmuntalqinio’zvaqtidainkorqilinadivaularningrostmana dunyoviytalqinitaklifqilinadi (Pugachenkova, Rempel, 1965, 138 ye.). Ma’lumki, buddavaotashparastlikibodatxonalaridadiniymarosim - xudoyiziyofatlarilavhalariodatdagiholhisoblangan. Mazkurmarosimlararxeologikma’lumotlarbilanxamtasdiqlanadi. Chunonchi, XorazmdaJanbosqal’aibodatxonasidagiotashgoxdako’plabkishilarishtirokidagixudo yiziyofatlarimarosimitasvirlangan (Tolstov, 1948,
s.98). XuddishuningdekPanjakentbirinchiibodatxonasidaxamdiniyxudoyiziyofatlartasviri nikuzatishmumkin (Yakubovskiy, 1951, s.248).
Buo’rindadiniyvadunyoviymarosimlarnibir- birigauyg’unlashibketganliginiinobatgaoladiganbo’lsak, Bolaliktepatasvirlarinidunyoviymazmungayo’yishimizxammumkin (Albaum, 1960, s. 198). YanamuallifBolaliktepadasuratlixonavayronbo’lgach, uningo’rtasida 3 mbalandlikdagisupaquriladivauningustigachiqibQuyoshvaOygasig’inishgandeganfi krgahamboradi. Ma’lumki, manixeylikdinidahamasosanQuyoshvaOygasig’inishgan. Ovmanzarasilavxasibuulkatasviriysan’atidajudaqadimiylavxahisoblanib, uuzok, mezolitdavrigaboribtaqaladi. Chunonchi, Zaravutsoy gori suratlarida xam xuddi shu lavhani kuzatish mumkin . Yoxud Amudaryo xazinasida qayd qilingan milodgacha V-IVasrlarga oid jangovor qalqonda aks ettirilgan ov manzarasida aylana bo’ylab tasvirlangan katta tezlikda harakatlanayotgan otliqlar kiyik, echki va quyonni ta’qib q ilmoqdalar. Mazkur tasvirni tadqiqotchilar yozma manbalarda keltirilgan mahalliy xukmdorlar o’zlarining asosiy boyliklarini ovdan tushadigan o’ljalar hisobidan bilganlar yoki "bu maqsadlar uchun katta o’rmonlar, sersuv daryo soxillarini tanlab olib, ular atrofini devorlar bilan o’rab oladilarda ovchilar uchun maskanlar, burjlar quradilar". Janubiy Tojikistonda Taxti Sangin shahar xarobasidan topilgan fil suyagi parchasida xam chavandozlar iщtirokida tog’ kiyiklari, yo’lbars, tulki va quyon ovi manzarasi aks ettirilgan. VII asrga oid chavandozning TOF kiyik ovi manzarasi janubiy Tojikistondagi Qofirqala shahar xarobasidan topilgan sopol taxtachada ham tasvirlanib, uchqur otdagi suvoriy yoydan kiyikka o’q otmokda. Ov manzarasi lavxasi bu ulka tasviriy san’atida juda qadimiy lavxa hisoblanib, u uzok, mezolit davriga borib taqaladi. Chunonchi,
17
Zaravutsoy gori suratlarida xam xuddi shu lavhani kuzatish mumkin . Yoxud Amudaryo xazinasida qayd qilingan milodgacha V-IVasrlarga oid jangovor qalqonda aks ettirilgan ov manzarasida aylana bo’ylab tasvirlangan katta tezlikda harakatlanayotgan otliqlar kiyik, echki va quyonni ta’qib qilmoqdalar. Mazkur tasvirni tadqiqotchilar yozma manbalarda keltirilgan mahalliy xukmdorlar o’zlarining asosiy boyliklarini ovdan tushadigan o’ljalar hisobidan bilganlar yoki "bu maqsadlar uchun katta o’rmonlar, sersuv daryo soxillarini tanlab olib, ular atrofini devorlar bilan o’rab oladilarda ovchilar uchun maskanlar, burjlar quradilar". Janubiy Tojikistonda Taxti Sangin shahar xarobasidan topilgan fil suyagi parchasida xam chavandozlar iщtirokida tog’ kiyiklari, yo’lbars, tulki va quyon ovi manzarasi aks ettirilgan. VII asrga oid chavandozning TOF
kiyik ovi manzarasi janubiy Tojikistondagi Qofirqala shahar xarobasidan topilgan sopol taxtachada ham tasvirlanib, uchqur otdagi suvoriy yoydan kiyikka o’q otmokda. Odatda maxsi yoki yengil charm etiklar chavondozlar uchun qulay hisoblangan. Toxariston poyafzallari to’la liboslar majmuasi birgalikda yetarlicha tadqiq qilingai buyumlar qatoriga kiradi. Mazkur xududda keng tarqalgan oyoq kiyimlardan biri yumshok poshnasiz etik-mahsilar hisoblanadi. Dilberjin suratlarida kunji uzun rangli etiklar kuzatilsa, ba’zan tizzadan yukoriga ham chiqadigan malla va qora rangdagi etiklar uchraydi. Oyoqni qisib turuvchi yumshoq qora charm etiklar Bolaliktepa suratlarida yaxshi kuzatiladi. Ularning tovon va kunjida olgin to’g’achalar, qirg’oqdari esa festonlar bilan bezatilgan. Ayollar va erkaklar poyafzallari bilan bir xilda bo’lganligi tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilmokda. Charm mahsilar keyingi yillarda arxeologik izlaiishlar chog’ida xam qator yodgorliklarda qayd qilindi. Chunonchi, Urgut tumanidagi Jartepa ibodotxonasi xarobalaridagi izlanishlarda aynan shu xozirgi mahsilarga o’xshash poyafzal qoldiqdari topildi. Yana Pop tumanidagi Munchoktepa dafinasidan ham butunligicha saqlangan maxsi topildi.
Panjakent otlarida xam Afrosiyob otlaridagi kabi muykalam nusxa osma bezaklar uchraydi. Shu bilan birga Panjakent ot takinchokdari ichida kungirokchalar xam kuzatiladi. Afsuski, biron bir ot ustida chavondoz gavdasi yuzlari saqlanmagai. Ma’lum belgilar bor.Xuddi shu belgilar Bolaliktepa b ilan birga Kalai-Kofirnigon va Ajinatepa suratlarida xam kuzatiladi. Tasvirlardagi shaxslarning turishi, soch turmaklari va yana kator belgilari bu tasvirlarni yagona etnik guruxga ajratib, ular maxalliy axoli tasvirlari ekanligi ta’kidlanadi. Sharkiy Turkistonda Kucha voxasidagi Duldur-Agur va Subashi devoriy rangtasvirlarida, Tavka suratlaridagi ko’plab sirg’ali shaxslar tasvirlari bor. Bo’yin taqinchoqlari Afrosiyob suratlaridagi Chag’oniyon elchilari buynilarida va Bolaliktepa suratlarida (5-parcha), shuningdek sharqiy Turkistondagi Duldur-Agur rangtasvirlarida xam uchratiladi Odatda buyin munchoklari ko’krak taqinchoqlari bilan birgalikda o’rganiladi. Ko’krak taqinchoqlari yana matoga tikib xam qo’yilgan bo’lib, 3 va 23- parchalarda aynan matoga tikib kuyilgan munchoklar shodasi kuzatiladi. Suratlarda tasvirlangan taqinchoqlardai yana biri bilakuzuk bo’lib, u Tavkaning 34-parchasida ikki qatorli tillo sim tarzida o’ng qo’lga taqilgan. Shu ko’rinishdagi bilaguzuklar Bolaliktepa, Afrosiyob, Panjakent va yana sharkiy Turkistondagi kator devoriy rangtasvirlarda uchratiladi. 18
Mavzu: MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’ati Reja: 1 .MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavriijtimoiy- iqtisodiyvamadaniyhayotidasodirbo’lgano’zgarishlar. 2.Feodalme’morchiliginingqarortopishi. Saroylar, qasrlar. Afrosiyobdevoriynaqshsan’ati. Dunyoviymazmundagirang-tasvirlar. 3.Elchilikmunosabatlariningtasvirlanishi. Panjikenttasvirlarivaularningmazmun-mohiyati. Panjikenttasvirlariningdunyoviyxarakteri. Varaxshadevoriyrang-tasvirlari. Varaxshatasvirlaridagidiniylikvaafsonaviylik. 4.Bolaliktepadevoriyrang-tasvirlari. Bazmjarayoniningtasvirlanishi. 5.Tavkadevoriysuratlari. Ovmanzaralari.
MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavriijtimoiy- iqtisodiyvamadaniyhayotidasodirbo’lgano’zgarishlar. Ilko’rtaasrlardavriyeregaligimunosabatlariningshakllanishi. Feodalme’morchiliginingqarortopishi. Saroylar, qasrlar. Afrosiyobdevoriynaqshsan’ati. Dunyoviymazmundagirang-tasvirlar. Elchilikmunosabatlariningtasvirlanishi. Panjikenttasvirlarivaularningmazmun- mohiyati.
Panjikenttasvirlariningdunyoviyxarakteri. Varaxshadevoriyrang- tasvirlari. Varaxshatasvirlaridagidiniylikvaafsonaviylik. Bolaliktepadevoriyrang- tasvirlari. Bazmjarayoniningtasvirlanishi. Tavkadevoriysuratlari. Ovmanzaralari. Qal’ai-Qahqaha (Bunjikat) tasvirlari. Bunjikattasvirlarirealizmvaafsonaviylikningmujassamlanishi. MarkaziyOsiyoningArabxalifaligitomonidanbosibolinishivadevoriynaqshsan’atigas albiyta’siri.
So’g’d, xususan, Quyi Zarafshon vohasida shaharsozlik madaniyatini o’rganishda Varaxsha yodgorligining ham muhim o’rni bor. Bu yodgorlik Buxoro shahridn 40 km shimoliy-g’rbiy tomonda Dashti Urganji ko’lining qadimgi Rajfandun vohasida joylashgan. Bu hududda arxeologik tadqiqot ishlarini 1937-39 yillari V.A.SHishkin olib borgan. Keyingi tadqiqot ishlari 1947-54 yillarida V.A.SHishkin rahbarligidaga arxeologik ekspeditsiya tomonidan davom ettirilgan. Xususan, V.A.SHishkin Varaxsha shahar harobasini o’rgangan . Shuningdek, mazkur yodgorlikda 1975-77 yillari A.Muhammadjonov, 1977-79 yillri O.V.Obel’chenko, 1987-1990 yillari G.V.SHishkina kabi arxeologlar tadqiqot ishlarini olib borishgan. Shu tadqiqotlar asosida maydoni 9 gektar va balandligi 10-20 metrli ulkan tepalik ko’rinishida bo’lgan Varaxsha yodgorligi tadqiq etilgan. V.A.SHishkin, A.Muhammadjonovlar tadqiqoticha mil.avv. II asrlarda bir-biriga tutushgan bir nechta istehkomli qishloq tarzida bu yodgorlik qad ko’targan. Arxeologik qazishmalr natijasida yodgorlikning shimoliy-g’arbida tashqi devor hamda yarim doira shakldagi burji topilgan. Devorning qalinligi 1,8- 1,9 metr bo’lib, devor hajmi 37x41x10 sm li xom g’ishtdan ko’tarilgan. Devor va burjlarda poykansimon nishon tuynuklari ( ichki tomoni 38-40 sm, tashqarisi 75- 80sm, kengligi 20-22 sm) ochilgan. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, mil.avv. 2-1 va 19
milodiy 1-2 asrlarda Varaxsha va uning atrofida hyot, madaniyat gullagan. Milodiy 3-4 asrlarga kelib tadqiqotlar ko’rsatishiicha, Varaxshada taraqqiyot tanazzulga uchragan. Lekin, 5 asrda Varaxsha yana qayta tiklangan. Hatto, Buxoro hukmdorlari- Buxorxudotlrning qarargohiga aylangan. Shu davrda Varaxsha atrofi mustahkam devor bilan o’ralgan. Varaxshaning janubiy qismida V.A.SHishkin, A.Muhammadjonov, O.V.Obel’chenkolar tadqiqotida ark topilib o’rganilgan. Varaxsha yodgorligi arxeologik jihatdan yaxshi tadqiq etilgan. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, Varaxsha 8- 10
asrlarda ayniqsa
obod bo’lgan. A.Muhammadjonovning ko’rsatishicha, Varaxsha va uning atrofi 12 ta kanal bilan sug’orilgan. Rajfandun vohasidagi eng yirik va markaziy shahar qal`alaridn biriga aylangan. Varaxsha shahri to’g’risida Istaxriy, Ibn Havqal kabi tarixchilar muhim m`lumotlar berishgan. Sababi, Buxoro va Xorazm oralig’ida joylashgan Varaxsha orqali savdo karvon o’tgan. Har 15 kunda Varaxshada bir kunlik , har yilning oxirida 20 kunlik bozor sayli ya`ni dehqonlar sayli o’tkazilgan deb tarixchi Narshaxiy ma`lumot qoldirgan (Narshaxiy 1966).
Arxeologik tadqiqotlarda Varaxsha Baxorxudotlar qarorgohiga aylangach, yanada yirik shahar bo’lgan. Uning maydoni 11-12 gektar, eniga 6 km dan ziyod bo’lgan. Tarixiy manbalar va arxeologik manbalr ko’rsatishicha, Varaxsha shahrida 12 asrda tarixiy taraqqiyot noma`lum sabablarga ko’ra to’xtagan. Varaxsha shahrida arxeologik tadqiqotlar natijasida me`morchilik tarixi yaxshi o’rganilgan.Xususan, V.A.SHishkin kvadrat shakldagi yirik xom g’ishtlardan qurilgan imoratlar to’g’risida ma`lumotlar beradi. Shu g’ishtlardan qo’sh minora tarzida o’rab chiqilgan tag kursi(balandligi 15 m) larning birida podshoh saroyi, ikkinchisida soqchixonali darvozaxona binosi qurilgan. Arkning sharqiy qismida tomi ravoqsimon gumbaz tarzida yopilgan uzun yo’laksimon xonalar mavjud bo’lgan. Arkning markazida janubiy tomoni mudofaa devoriga ulashgan. Hukmdorning saroyi sharqiy (11,5x17 m) va g’arbiy (6,6x7,25 m) mehmonxona hamda qizilxona (zal) (8,5x12 m) lardan iborat bo’lgan. Saroy g’arb tomondan 3 ravoqli ganchkori ustunlar o’rnatilgan hashamatli peshayvon bilan o’ralgan. Mehmonxonalar arxeologik jihatdan to’liq qazilgan va ma`lum bo’ldiki xona devorlari mayda somonli loy suvoq qilingan ustida yupqa ganch suvoq qilingan. Uning ustiga devoriy rasmlar qizil, sariq, kulrang, pushti kabi bo’yoqlar bilan bezatilgan. Varaxsha devoriy sur`atlari xuddi Afrosiyob, Panjikent, Bolaliktepa kabi yodgorliklar devoriy rasmlariga o’xshash. Varaxsha devoriy rasmlarda fil mingan shahzoda va chokarlarning oldi va ortdan chovut solgan qoplonlar bilan olushuvi, qayrilib nishonga kamondan o’q uzayotgan ot ustidagi chavondoz, qanotli tuya shakldagi oltin taxtda o’tirgan hukmdor tasvirlangan. SHarqiy mehmonxona devorida tiz cho’kib, qo’lida qadah tutgan malika, belida shamshir, bir qo’lida qisqich ushlagan podshoh, o’rtada vazasimon otashgohda yonib turgan muqaddas olov, otashgohdan o’ngda beliga xanjar taqilgan shahzodaning tiz cho’kib ibodat qilayotgan tasviri yoki sovut va dobulg’a kiygan, qo’llarida nayza, qalqon ushlagan suvoriylarning jang qilayotgan hamda to’qayzorlarda ov manzarasi yuksak mahorat bilan tasvirlangan.
20
YOdgorlikning janubiy qismidagi imoratlar 2 qavatli bo’lib, 2- qavati xonalari ganchkori naqshlar bilan bezatilgan. Bu ganch suvoqlari ustiga hovuzda suzib yurgan baliqlar, elkasidan o’q egan arxar, elib borayotgan jayran, bedanalar, ayol boshli baxt qushi- xumo, hamlaga tayyorlanayotgan ajdarho, taqimiga sadoq bog’lagan suvoriylar tasvirlari solingan. Umuman olganda, arxeologik tadqiqotlar natijasida Varaxsha yodgorligi mil.avv. 2 asrdan e`tiboran paydo bo’lgan yodgorlik hisoblanadi va unda hayot to milodiy 12 asrgacha bo’lgan.
Download 0.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling