O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti


Mavzu: MarkaziyOsiyodabronzavaarxaikdavridevoriynaqshsan’ati


Download 0.89 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/5
Sana14.04.2020
Hajmi0.89 Mb.
#99258
1   2   3   4   5
Bog'liq
markaziy osiyo devoriy naqsh sanati (1)


Mavzu: MarkaziyOsiyodabronzavaarxaikdavridevoriynaqshsan’ati 

 

Reja 



1.  BronzadavridaBaqtriya-

Marg’iyonahududlaridayirikdehqonchilikmarkazlariningpaydobo’lishi. 



2.  Bronzadavrinaqshlariningjamiyatijtimoiymunosabatlarinio’rganishdagiahamiyati. 

3.  Ilktemirdavrimadaniy-tarixiyjarayonlari. 

Ilkshaharmarkazlariningshakllanishivataraqqiyoti.Saroyimoratlaridevoriynaqshsan’

ati 

 

BronzadavridaBaqtriya-



Marg’iyonahududlaridayirikdehqonchilikmarkazlariningpaydobo’lishi. 

Gonur, 

To’g’aloq  (Marg’iyona)  vaJarqo’ton,  Dashli  3  (Baqtriya) 

yirikmarkazlari. 

Saroyvaibodatxonamahobatliimoratlarivaulardaaniqlangannaqshlar. 

Bronzadavrinaqshlariningjamiyatijtimoiymunosabatlarinio’rganishdagiaham

iyati. 

Ilktemirdavrimadaniy-tarixiyjarayonlari. 

Ilkshaharmarkazlariningshakllanishivataraqqiyoti. 

O’rtaOsiyoningarxaikdavrishaharmarkazlari. 

Shaharlarningma’muriy, 

madaniyvaiqtisodiymarkazsifatidagiahamiyatiningortibborishi. 

Saroyimoratlari. 

O’rtaOsiyoningilktemirvaarxaikdavrlaridevoriynaqshsan’ativertualrekonstru

ksiyasi. 

 

Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivais



hlabchiqarishsamaradorliginingo’sishijamoalarturmushidabadiiymadaniyatrivojlani

shiuchunmuhimomillaridanbiribo’lgan. 

MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit-

bronzadavrlaridayirikmadaniymarkazlarvujudgakelishi. 

Mahobatliuy-joy, 

diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishishlarikengyo’lgaqo’yilgan. 

Xususan,  

Oltindepa, 

Yassidepa, 

Qoradepa 

(JanubiyTurkmaniston), 

Sarazm 


(YuqoriZarafshon) 

yodgorliklariarxitekturaviykomplekslaribadiiysan’atnio’rganishdamuhimahamiyat

kasbetadi. 

Vatanimiz 

qadimgi 

sivilizasiyalaridan 

biri 

Baqtriya 



sivilizasiyasi 

hisoblanadi.  Keyingi  yillarda  qadimgi  Baqtriya  arxeologiyasi  sohasida  yirik 

kashfiyotlar  kashf  qilindi,  Janubiy  O’zbekiston  va  Shimoliy  Afg’oniston 

territoriyasida qadimgi Sharq sivilizasiyasining yangi o’chog’i  – markazi ochildi. 

Bronza  davri  qadimgi  Sharq  sivilizasiyasining  Baqtriya  markazini  jahon  ilmiy 

jamoatchiligiga  yetkazishda  A.A.Asqarov  va  V.I.Sarianidining  xizmati  katta 

bo’ldi.  

 

V.I. Sarianidi Sovet- afg’on arxeologik ekspedisiyasi sostavida yaqin 10 yil 



davomida  Shimoliy  Afg’onistonda  keng  dala  tadqiqot  ishlari  olib  borib,  30  dan 

ortiq  bronza  davri  yodgorliklarini  o’rgandi.  Anna  shular  orasidan  V.I. 



 

13 


Sarianidining  Dashli  vohasi  yodgorliklarida  olib  borgan  ilmiy  ishlarining  yakuni 

alohida diqqatga sazovordir.  

 

A.A.Asqarov qadimgi Baqtriya bronza davri sivilizasiyasini o’rganish ishini 



V.I.Sarianidi  Bilan  bir  vaqtning  o’zida  Janubiy  O’zbekistonda  boshladi.  U 

Sopollitepa, Jarqo’ton, Bo’ston kabi yodgorliklarda keng arxeologik qazish ishlari 

o’tkazib, O’zbekistonning Janubiy rayonlari miloddan avvalgi II minginchi yillikda 

qadimgi Sharq sivilizasiyasi zonasiga tortilganligini isbotladi.  

 

Qadimgi  Baqtriyaning  Sopollitepa  va  Dashli  tipidagi  yodgorliklarida  olib 



borilgan ilmiy arxeologik tadqiqoti natijalariga  ko’ra, bu o’lkaning  bronza davri  

sivilizasiyasining shakllanishida Janubiy Turkmaniston dehqon jamoalarining  roli 

katta bo’lgan.  

 

Qadimgi  dehqon  jamoalari  Baqtriya  yerlariga  bevosita  Murg’ob  vohasidan 



kelgan.  Murg’oblik  dehqonlar  Janubiy  O’zbekistonda  avval  Sherobod  cho’lini 

o’zlashtirganlar.  Ularning  birinchi  qarorgohi  Ulanbuloqsoy  suvi  bazasidi  tashkil 

topgan  Sopollitepa bo’ldi. Sopollitepaliklar asta- sekin Kuxitong va Boysun tog’ 

etaklari  bo’ylab  shimoli  –  sharqqa  siljidi.  Natijada  Sherobod  daryosining  quyi 

havzasi tarmoqlari bo’ylab qadimgi dehqonlarning yangidan- yangi qishloqlari qad 

ko’tara  boshladi.  Ana  shunday  qishloqlarning  katta  bir  gruppasini    Sherobod 

daryosining  qadimgi  irmog’i    Bo’stonsoy  sohillarida,  uning  Jarqo’ton  punktida  

shakllanganligini ko’ramiz. Keyinroq, qadimgi dehqonlar yangidan - yangi  yerlar 

qidirib  Bandixonsoy,  Xo’jaipok,  Saigardak  daryolarining  quyi  havzalariga, undan 

Regar  va  Nurek  rayonlarigacha    borib  yetadilar.  Shunday  qilib,  milodiy  eradan 

avvalgi  II  minginchi  yillik  davomida  Namozgoh  madaniyati  merosxo’rlarining  

shimoliy  Baqtriya  yerlarida    qator  qishloqlari  qad  ko’tardi,  dehqonchilik 

mikrovohalari tashkil topdi.  

 

1969-1974  yillar  davomida    Sopollitepada  olib  borilgan  keng  arxeologik 



qazishmalar  vaqtida  yodgorlik  to’liq  ochildi,  uning  turar-  joy  komplekslari, 

qadimgi qishloqni o’rab olgan mudofaa sistemasi  va qishloq doirasida joylashgan 

jamoa  xilxonalari  keng  o’rganildi.  Natijada  uning  tarixiy  topografiyasi  va 

stratigrafiya davriy sistemasi aniqlandi.  

 

Sopollitepaning  umumiy  maydoni  4  gektarga  yaqin.  Uning  markaziy  qismi 



kvadrat  shaklida,  u  o’z  balandligi  va  aniq  planlashtirilishi  bilan  ajralib  turadi. 

Sopollitepaning  ancha  ixcham  va  baland  markaziy  qismi  to’liq  ochilib,  uning 

planlashtiriilishi  aniqlandi.  Uning  atrofii uch qator  mudofaa devorlari  bilan o’rab 

olingan ekan.  

 

Shunday  qilib,  Janubiy  O’zbekiston  bronza    davriga  oid    yodgorliklarning  



xronologik davriy sistemasi  ishlana boshlandi.  

 

Sopollitepa  birgina Janubiy O’zbekiston  miqyosida emas, balki butun O’rta 



Osiyo  va  unga    yondosh    oblastlar  miqyosida  ham    kam  uchraydigan    nodir 

arxeologik    xazina    bo’lib  chiqdi.  Sopollitepa    arxeolog-olimlar  qo’liga  

yodgorliklar    kompleksini    berdi,  ya’ni    bu  makonda    150  dan  ortiq  8  ta  

kvartallarga  bo’lingan uy-joy qoldiqlari va 138 ta  mozor komplekslari ochildi.  

 

Urug’ xilxonalarining alohida  uchastkalarida  tashkil topa  boshlash jarayoni  



Jarqo’ton  davriga  kelib,  odat tusiga  kirib bordi.  

 

14 


 

Sopollitepa    uy-joy  komplekslari  odatda    ko’p    xonali    bo’lib,  xonalarning  

birida  albatta o’choq  va sandal o’rni  uchraydi. Har  bir xonodonning  omborxonsi 

ham  bor.    Har  bir  kvartal  maydonida    to’g’ri  burchak  shaklida    uzun    xonalar 

uchraydi.  Bu  xonalar    o’z  planlashtirilishi    bilan    to’qimachilik    dastgohi  

o’rnatiladigan  ustaxona    vazifasini    ham  o’tagan.  Xo’jalik    omborlaridan  

ba’zilarining    poli    sopol    parchalari    bilan    qoplangan,  ularning    devori    ostida  

qator  xumlar  uchraydi, Xumlarda  ko’pincha  hayvon  suyaklari, g’alla  qoldig’i  

saqlanib qolgan.  

 

Sopollitepa    mudofaa    inshootlari    va    uy-joylari  faqat    xom  g’ishtdan  



qurilgan, biror uchastkada  paxsa alomati  kuzatilmadi. Xona  devorlari  bir necha  

bor    somonli    loy  bilan  suvalgan,  poli  esa  alebastr  aralishtirilgan  loy  bilan  

suvalgan.  

Sopollarda  naqsh  uchramaydi.  Idishlarning  ba’zilari,  ayniqsa    vaza  va 

qadahlarda,  xumcha  deb  nomlangan    gardishli    keng  dumaloq    ko’zalar  sirtida  

lentasimon  tik qizg’ish  rang chiziqlar  mavjud. Bu Murg’ob vodiysi  Namozgoh 

VI davri sopolida  uchraydigan  angob pardozini  eslatadi.  

Sopollitepa  materiallarini  keng ko’lamda  o’rganish  natijasida  qator  ilmiy  

xulosalarga    kelindi.  Avvalo    O’zbekiston  territoriyasida    sun’iy  sug’orishga 

asoslangan    o’troq  dehqonchilik    xo’jaligining    kelib  chiqish  tarixi    yaqin  ming 

yilga    qadimiylashdi.  O’zbekiston  va  Tojikiston    territoriyalarining    janubiy 

oblastlarini qadimgi Sharq madaniyati  yoyilgan  zonaga  kiritish  imkoni tug’ildi. 

Sopollitepada  ipakchilik, bog’dorchilik va  qorako’lchilikka  doir yangi materiallar  

qo’lga  kiritildi.  

Sopollitepada    qazishma  ishlari    yakunlangach,  bronza  davri    dehqon 

jamoalarining  tarixini o’rganish  Jarqo’tonda, Bo’stonsoy yodgorliklarida  davom 

etdi.  

Hozirgi kunda  Janubiy O’zbekiston  territoriyasida  20 dan ortiq  bronza davri  



yodgorliklari  ochib o’rganilgan va ularning  ko’pchiligida  dala-tadqiqot  ishlari  

davom  etmoqda.  Bular  Jarqo’ton  va  Bo’ston,  Kultepa  va    Mo’lali  tepalar  bo’lib, 

ular  asosan  Surxandaryo  oblastining  Sherobod,  Sho’rchi  zonalarida    joylashgan. 

Bu  yodgorliklarni    o’rganish  natijasida    bu  o’lka  bronza    asri  yodgorliklarining 

xronologik  davriy  sistemasi  ishlab chiqildi. 

Shundayqilib, 

yuqoridaqisqachabayonetilganqadimgidehqonjamoalariningxo’jalikvamadaniysoha

daerishganyutuqlarigaqaragand, 

SopollimadaniyatiqadimgiSharqsvilizasiyasiningajralmasbirqismi,  uningmil.avv  2 

mingyillikdao’rtaAmuhavzasida, 

qadimgiBaqtriyayerlaridatashkiltopganyangimarkaziedi. 

Uninguy-


joyqurilisharxitekturasi, 

sopollitepamaydoniningkvartallargabo’linishi, 

originalmudofasistemasiSopollimadaniyatiningyuksakligidandalolatberadi.  

Mavzu: MarkaziyOsiyoningantikdavriijtimoiy-

siyosiyvamadaniyjarayonlarivadevoriynaqshsan’atinamunalariningo’rganilis

hi, kompozisiyasivatematikasi 

Reja: 

1. MarkaziyOsiyoningantikdavridagiijtimoiy-siyosiyvamadaniyjarayonlar. 


 

15 


2. Antikdavrdevoriynaqshsan’atiyodgorliklaritadqiqotinatijalari 

3. ShimoliyBaqtriyaDalvarzintepavaXolchayondevoriynaqshlarikompozisiyasi. 

4. 


Dilberjin 

(JanubiyBaqtriya), 

Buddaviyliksan’ati. 

QoratepaibodatxonasivaFayoztepamonastiriMarvdevoriyrang-

tasvirlarivaularkompozisiyasi 

5.  AntikdavriXorazmdevoriyrang-tasvirsan’atixususiyatlari.  Tuproqqal’a, 

Ko’hnaUyazyodgorliklaridaaniqlangandevoriynaqshsan’atinamunalarivaular

ningmazmuni. 

 

 

 

MarkaziyOsiyoningantikdavridagiijtimoiy-siyosiyvamadaniyjarayonlar. 



Mahalliy, 

ellin, 


sak-yuyechji, 

gandxar 


(hind) 

madaniyatian’analariningqarortopishivaularningo’zarota’siri. 

Lokalhududlardaantikdavrime’morchiliginingshakllanishivataraqqiyoti.  EskiNiso 

(ShimoliyParfiya) 

kvadratzalidevoriyrang-tasvirlariyodgorliklariningo’rganilishi. 

Dalvarzintepa, 

Xolchayon, 

Fayoztepa 

(ShimoliyBaqtriya) 

vaDilberjin 

(JanubiyBaqtriya) 

rang-tasvirnamunalariningo’rganilishi. 

So’nggiantikdavriMarvdevoriyrang-tasvirlario’rganilishi. 

AntikdavriXorazmdevoriyrang-tasvirsan’atinamunalarianiqlanganyodgorliklarda 

(Tuproqqal’a, Ko’hnaAyaz) amalgaoshirilganarxeologiktadqiqotishlari. 

 

EskiNiso 

(ShimoliyParfiya) 

kvadratzalidevoriyrang-

tasvirlarimazmunmohiyati. 

Ellinmadaniyatian’analarita’siri. 

ShimoliyBaqtriyaDalvarzintepavaXolchayondevoriynaqshlari. 

Ularningkompozisiyasidaellin, 

mahalliyvako’chmanchilargaxosalomatlarningnamoyonbo’lishi. 

Dilberjin 

(JanubiyBaqtriya) 

devoriyrang-tasvirnamunalariningo’zigahosxususiyatlari. 

KushondavriGandharamadaniyatiningta’siri. 

ShimoliyBaqtriyadabuddizmdininingtarqalishi. 

Buddaviyliksan’ati. 

QoratepaibodatxonasivaFayoztepamonastirihamdaularningbuddadinimafkurasibila

nboyitilgandevoriyrangtasvirnamunalari. 

So’nggiantikdavriMarvdevoriyrang-

tasvirlarivaularkompozisiyasi. 

AntikdavriXorazmdevoriyrang-

tasvirsan’atixususiyatlari. 

Tuproqqal’a, 

Ko’hnaUyazyodgorliklaridaaniqlangandevoriynaqshsan’atinamunalarivaularningm

azmuni. 


XX-asrning 

60-yillaridanBaxtarizamin 

Toharistonxududidaboshlangankengmiqyosdagiarxeologiktadqiqotlarmazkurqadim



o’lkamoddiymadaniyati,  san’atitarixiningyorkinsaxifalariniochibberdi.  Ayniksa, 

buboradatasviriysan’at 

devoriysuratlartarixisohasidamuhimyutuqlarqo’lgakiritildi.  ChunonchiBolaliktepa 



(Albaum,  I960),  Ajinatepa  (Litvinskiy,  Zeymal,  1971),  QalaiKofirnigon 

(Litvinskiy,  1981)  vaKofirkal’a  (Litvinskiy,  Solovyev,  1985,  s.  109-118) 

devoriysuratlariningochiliburganilishi, 

ularningto’lailmiytalqiniO’rtaOsiyotasviriysan’atidaalohidaToxaristontasviriysan’a



 

16 


tmaktabisifatidaajratilishigaasosbo’lmokda  (Albaum,  I960,  s.218-219;  Litvinskiy, 

1981, 


s. 

136). 


Devoriysuratlartasviriysan’atdaaloxidao’rintutib, 

ularmazmunanikkixil; 

diniyvadunyoviysuratlargaajraladilar. 

Diniymazmundagisuratlargaasosanibodatxonavaxilxonalarnibezabturganasarlarkiri

b, 

ulardaavvalo, 



mazkurding’oyalarigamonand, 

shuyerdaso’nggiyillaritopilganshaxshayotigaoidtafsilotlaraksettiriladi. 

Saroy, 

qasrlarnibezabturgan, 



mazkurinshootegalarixayotigataalluqlihayotiymazmundagisuratlaryoxudulardidiga

mosafsonaviymazmundagilavhalarbilanbezaladi. 

Chunonchi, 

AjinatepavaQalaiKofirnigondevoriysuratlaribuddadinig’oyalarinitarg’ibqilsa, 

BolaliktepasuratlaridaL.I.Albaumta’kidlashicha, 

xarikkimazmunnixamkuzatishmumkin  (Albaum,  1960,  s.  196-199).  Ammo,  Bola-

liktepasuratlaridagidiniymazmuntalqinio’zvaqtidainkorqilinadivaularningrostmana

dunyoviytalqinitaklifqilinadi  (Pugachenkova,  Rempel,  1965,  138  ye.).  Ma’lumki, 

buddavaotashparastlikibodatxonalaridadiniymarosim 

xudoyiziyofatlarilavhalariodatdagiholhisoblangan. 



Mazkurmarosimlararxeologikma’lumotlarbilanxamtasdiqlanadi. 

Chunonchi, 

XorazmdaJanbosqal’aibodatxonasidagiotashgoxdako’plabkishilarishtirokidagixudo

yiziyofatlarimarosimitasvirlangan 

(Tolstov, 

1948, 


s.98). 

XuddishuningdekPanjakentbirinchiibodatxonasidaxamdiniyxudoyiziyofatlartasviri

nikuzatishmumkin 

(Yakubovskiy, 

1951, 

s.248). 


Buo’rindadiniyvadunyoviymarosimlarnibir-

birigauyg’unlashibketganliginiinobatgaoladiganbo’lsak, 

Bolaliktepatasvirlarinidunyoviymazmungayo’yishimizxammumkin 

(Albaum, 

1960, s. 198). YanamuallifBolaliktepadasuratlixonavayronbo’lgach, uningo’rtasida 

mbalandlikdagisupaquriladivauningustigachiqibQuyoshvaOygasig’inishgandeganfi



krgahamboradi. 

Ma’lumki, 

manixeylikdinidahamasosanQuyoshvaOygasig’inishgan. 

Ovmanzarasilavxasibuulkatasviriysan’atidajudaqadimiylavxahisoblanib, 

uuzok,  mezolitdavrigaboribtaqaladi.  Chunonchi,  Zaravutsoy  gori  suratlarida  xam 

xuddi shu  lavhani kuzatish  mumkin  . Yoxud  Amudaryo  xazinasida qayd  qilingan 

milodgacha  V-IVasrlarga  oid  jangovor  qalqonda  aks  ettirilgan  ov  manzarasida 

aylana  bo’ylab  tasvirlangan  katta  tezlikda  harakatlanayotgan  otliqlar  kiyik,  echki 

va quyonni ta’qib q

ilmoqdalar.  Mazkur

  tasvirni  tadqiqotchilar  yozma  manbalarda 

keltirilgan  mahalliy  xukmdorlar  o’zlarining  asosiy  boyliklarini  ovdan  tushadigan 

o’ljalar  hisobidan  bilganlar  yoki  "bu  maqsadlar  uchun  katta  o’rmonlar,  sersuv 

daryo soxillarini tanlab olib, ular atrofini devorlar bilan o’rab oladilarda ovchilar 

uchun  maskanlar,  burjlar  quradilar".      Janubiy  Tojikistonda  Taxti  Sangin  shahar 

xarobasidan  topilgan  fil  suyagi  parchasida  xam  chavandozlar  iщtirokida  tog’ 

kiyiklari,  yo’lbars,  tulki  va  quyon  ovi  manzarasi  aks  ettirilgan.  VII  asrga  oid 

chavandozning

TOF

kiyik  ovi  manzarasi  janubiy  Tojikistondagi  Qofirqala  shahar 



xarobasidan  topilgan  sopol  taxtachada  ham  tasvirlanib,  uchqur  otdagi  suvoriy 

yoydan kiyikka o’q otmokda. Ov manzarasi lavxasi bu ulka tasviriy san’atida juda 

qadimiy  lavxa  hisoblanib,  u  uzok,  mezolit  davriga  borib  taqaladi.  Chunonchi, 


 

17 


Zaravutsoy  gori  suratlarida  xam  xuddi  shu  lavhani  kuzatish  mumkin  .  Yoxud 

Amudaryo  xazinasida  qayd  qilingan  milodgacha  V-IVasrlarga  oid  jangovor 

qalqonda aks ettirilgan ov manzarasida aylana bo’ylab tasvirlangan katta tezlikda 

harakatlanayotgan  otliqlar  kiyik,  echki  va  quyonni  ta’qib  qilmoqdalar.  Mazkur 

tasvirni  tadqiqotchilar  yozma  manbalarda  keltirilgan  mahalliy  xukmdorlar 

o’zlarining  asosiy  boyliklarini ovdan  tushadigan  o’ljalar  hisobidan  bilganlar  yoki 

"bu  maqsadlar  uchun  katta  o’rmonlar,  sersuv  daryo  soxillarini  tanlab  olib,  ular 

atrofini  devorlar  bilan  o’rab  oladilarda  ovchilar  uchun  maskanlar,  burjlar 

quradilar".      Janubiy  Tojikistonda  Taxti  Sangin  shahar  xarobasidan  topilgan  fil 

suyagi  parchasida  xam  chavandozlar  iщtirokida  tog’  kiyiklari,  yo’lbars,  tulki  va 

quyon  ovi  manzarasi  aks  ettirilgan.  VII  asrga  oid  chavandozning

TOF


kiyik  ovi 

manzarasi  janubiy  Tojikistondagi  Qofirqala  shahar  xarobasidan  topilgan  sopol 

taxtachada  ham  tasvirlanib,  uchqur  otdagi  suvoriy  yoydan  kiyikka  o’q  otmokda. 

Odatda  maxsi  yoki  yengil  charm  etiklar  chavondozlar  uchun  qulay  hisoblangan. 

Toxariston poyafzallari to’la liboslar majmuasi birgalikda yetarlicha tadqiq qilingai 

buyumlar  qatoriga  kiradi.  Mazkur  xududda  keng  tarqalgan  oyoq  kiyimlardan  biri 

yumshok  poshnasiz  etik-mahsilar  hisoblanadi.  Dilberjin  suratlarida  kunji  uzun 

rangli  etiklar  kuzatilsa,  ba’zan  tizzadan  yukoriga  ham  chiqadigan  malla  va  qora 

rangdagi  etiklar  uchraydi.    Oyoqni  qisib  turuvchi  yumshoq  qora  charm  etiklar 

Bolaliktepa 

suratlarida  yaxshi  kuzatiladi.  Ularning  tovon  va  kunjida  olgin 

to’g’achalar,  qirg’oqdari  esa  festonlar  bilan  bezatilgan.  Ayollar  va  erkaklar 

poyafzallari bilan bir xilda bo’lganligi tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilmokda. 

Charm  mahsilar  keyingi  yillarda  arxeologik  izlaiishlar  chog’ida  xam  qator 

yodgorliklarda  qayd  qilindi.  Chunonchi,  Urgut  tumanidagi  Jartepa  ibodotxonasi 

xarobalaridagi  izlanishlarda  aynan  shu  xozirgi  mahsilarga  o’xshash  poyafzal 

qoldiqdari  topildi.  Yana  Pop  tumanidagi  Munchoktepa  dafinasidan  ham 

butunligicha saqlangan maxsi topildi.  

 

 

 



Panjakent

  otlarida 

xam Afrosiyob otlaridagi kabi muykalam nusxa osma bezaklar uchraydi. Shu bilan 

birga  Panjakent  ot  takinchokdari  ichida  kungirokchalar  xam  kuzatiladi.  Afsuski, 

biron  bir  ot  ustida  chavondoz  gavdasi  yuzlari  saqlanmagai.  Ma’lum  belgilar 

bor.Xuddi  shu  belgilar 

Bolaliktepa  b

ilan  birga  Kalai-Kofirnigon  va  Ajinatepa 

suratlarida  xam  kuzatiladi.  Tasvirlardagi  shaxslarning  turishi,  soch  turmaklari  va 

yana kator belgilari bu tasvirlarni yagona etnik guruxga ajratib, ular maxalliy axoli 

tasvirlari ekanligi ta’kidlanadi.  

Sharkiy  Turkistonda  Kucha  voxasidagi  Duldur-Agur  va  Subashi  devoriy 

rangtasvirlarida, Tavka suratlaridagi ko’plab sirg’ali shaxslar tasvirlari bor. Bo’yin 

taqinchoqlari  Afrosiyob  suratlaridagi  Chag’oniyon  elchilari  buynilarida  va 

Bolaliktepa suratlarida (5-parcha), shuningdek sharqiy Turkistondagi Duldur-Agur 

rangtasvirlarida xam  uchratiladi Odatda buyin munchoklari ko’krak taqinchoqlari 

bilan  birgalikda  o’rganiladi.  Ko’krak  taqinchoqlari  yana  matoga  tikib  xam 

qo’yilgan  bo’lib,  3  va  23-  parchalarda  aynan  matoga  tikib  kuyilgan  munchoklar 

shodasi  kuzatiladi.  Suratlarda  tasvirlangan  taqinchoqlardai  yana  biri  bilakuzuk 

bo’lib,  u  Tavkaning  34-parchasida  ikki  qatorli  tillo  sim  tarzida  o’ng  qo’lga 

taqilgan. Shu ko’rinishdagi bilaguzuklar Bolaliktepa, Afrosiyob, Panjakent va yana 

sharkiy Turkistondagi kator devoriy rangtasvirlarda uchratiladi.  



 

18 


Mavzu: MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’ati 

Reja: 

1

.MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavriijtimoiy-

iqtisodiyvamadaniyhayotidasodirbo’lgano’zgarishlar.  

2.Feodalme’morchiliginingqarortopishi. 

Saroylar, 

qasrlar. 

Afrosiyobdevoriynaqshsan’ati. Dunyoviymazmundagirang-tasvirlar.  

3.Elchilikmunosabatlariningtasvirlanishi. 

Panjikenttasvirlarivaularningmazmun-mohiyati.  

Panjikenttasvirlariningdunyoviyxarakteri. 

Varaxshadevoriyrang-tasvirlari. 

Varaxshatasvirlaridagidiniylikvaafsonaviylik.  

4.Bolaliktepadevoriyrang-tasvirlari. Bazmjarayoniningtasvirlanishi.  

5.Tavkadevoriysuratlari. Ovmanzaralari.  

 

MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavriijtimoiy-



iqtisodiyvamadaniyhayotidasodirbo’lgano’zgarishlar. 

Ilko’rtaasrlardavriyeregaligimunosabatlariningshakllanishi. 

Feodalme’morchiliginingqarortopishi. 

Saroylar, 

qasrlar. 

Afrosiyobdevoriynaqshsan’ati. 

Dunyoviymazmundagirang-tasvirlar. 

Elchilikmunosabatlariningtasvirlanishi. 

Panjikenttasvirlarivaularningmazmun-

mohiyati. 

 

Panjikenttasvirlariningdunyoviyxarakteri. 



Varaxshadevoriyrang-

tasvirlari.  Varaxshatasvirlaridagidiniylikvaafsonaviylik.  Bolaliktepadevoriyrang-

tasvirlari.  Bazmjarayoniningtasvirlanishi.  Tavkadevoriysuratlari.  Ovmanzaralari. 

Qal’ai-Qahqaha 

(Bunjikat) 

tasvirlari. 

Bunjikattasvirlarirealizmvaafsonaviylikningmujassamlanishi. 

MarkaziyOsiyoningArabxalifaligitomonidanbosibolinishivadevoriynaqshsan’atigas

albiyta’siri.    

 

 



So’g’d,  xususan,  Quyi  Zarafshon  vohasida    shaharsozlik  madaniyatini 

o’rganishda    Varaxsha    yodgorligining  ham  muhim  o’rni  bor.  Bu  yodgorlik 

Buxoro  shahridn  40  km  shimoliy-g’rbiy  tomonda    Dashti  Urganji  ko’lining 

qadimgi Rajfandun vohasida joylashgan. Bu hududda arxeologik tadqiqot ishlarini  

1937-39  yillari    V.A.SHishkin  olib  borgan.  Keyingi  tadqiqot  ishlari    1947-54 

yillarida  V.A.SHishkin  rahbarligidaga  arxeologik  ekspeditsiya  tomonidan  davom 

ettirilgan.    Xususan,  V.A.SHishkin    Varaxsha    shahar  harobasini  o’rgangan  . 

Shuningdek,  mazkur  yodgorlikda    1975-77  yillari    A.Muhammadjonov,  1977-79 

yillri  O.V.Obel’chenko,  1987-1990  yillari  G.V.SHishkina  kabi    arxeologlar  

tadqiqot  ishlarini    olib  borishgan.  Shu  tadqiqotlar  asosida    maydoni  9  gektar  va 

balandligi  10-20  metrli    ulkan  tepalik  ko’rinishida  bo’lgan  Varaxsha  yodgorligi 

tadqiq  etilgan.  V.A.SHishkin,  A.Muhammadjonovlar  tadqiqoticha  mil.avv.  II 

asrlarda  bir-biriga tutushgan bir nechta istehkomli  qishloq tarzida  bu  yodgorlik 

qad ko’targan. Arxeologik qazishmalr natijasida  yodgorlikning shimoliy-g’arbida  

tashqi devor hamda  yarim doira  shakldagi  burji topilgan. Devorning qalinligi 1,8-

1,9 metr bo’lib, devor hajmi 37x41x10 sm li  xom g’ishtdan ko’tarilgan. Devor va 

burjlarda poykansimon  nishon tuynuklari ( ichki tomoni 38-40 sm, tashqarisi 75-

80sm,  kengligi    20-22  sm)  ochilgan.  Tadqiqotlar  ko’rsatishicha,  mil.avv.  2-1  va 



 

19 


milodiy  1-2  asrlarda    Varaxsha  va  uning  atrofida  hyot,  madaniyat  gullagan. 

Milodiy  3-4  asrlarga  kelib  tadqiqotlar  ko’rsatishiicha,  Varaxshada  taraqqiyot 

tanazzulga uchragan. Lekin, 5 asrda Varaxsha yana qayta tiklangan. Hatto, Buxoro 

hukmdorlari-  Buxorxudotlrning  qarargohiga    aylangan.  Shu    davrda    Varaxsha 

atrofi  mustahkam  devor  bilan  o’ralgan.  Varaxshaning    janubiy  qismida  

V.A.SHishkin,  A.Muhammadjonov,  O.V.Obel’chenkolar    tadqiqotida    ark  topilib 

o’rganilgan.  

Varaxsha yodgorligi  arxeologik jihatdan yaxshi tadqiq etilgan. Tadqiqotlar 

ko’rsatishicha, 

Varaxsha 

8- 

10 


asrlarda 

ayniqsa 


obod 

bo’lgan. 

A.Muhammadjonovning  ko’rsatishicha,  Varaxsha    va  uning  atrofi    12  ta  kanal 

bilan  sug’orilgan. Rajfandun vohasidagi  eng yirik va markaziy  shahar qal`alaridn 

biriga aylangan.  Varaxsha  shahri to’g’risida Istaxriy, Ibn Havqal kabi  tarixchilar 

muhim  m`lumotlar  berishgan.  Sababi,  Buxoro  va  Xorazm  oralig’ida  joylashgan 

Varaxsha  orqali  savdo karvon o’tgan. Har 15 kunda  Varaxshada bir kunlik , har 

yilning    oxirida  20  kunlik    bozor  sayli    ya`ni  dehqonlar    sayli  o’tkazilgan  deb  

tarixchi 

Narshaxiy 

ma`lumot 

qoldirgan 

(Narshaxiy 

1966). 


Arxeologik 

tadqiqotlarda  Varaxsha  Baxorxudotlar  qarorgohiga    aylangach,  yanada    yirik 

shahar  bo’lgan.  Uning  maydoni  11-12  gektar,  eniga    6  km  dan  ziyod  bo’lgan.   

Tarixiy  manbalar  va  arxeologik  manbalr  ko’rsatishicha,  Varaxsha  shahrida  12 

asrda  tarixiy taraqqiyot noma`lum sabablarga ko’ra to’xtagan. 

Varaxsha  shahrida    arxeologik  tadqiqotlar  natijasida    me`morchilik  tarixi 

yaxshi  o’rganilgan.Xususan,  V.A.SHishkin  kvadrat  shakldagi  yirik  xom 

g’ishtlardan  qurilgan    imoratlar  to’g’risida  ma`lumotlar  beradi.  Shu  g’ishtlardan 

qo’sh  minora  tarzida    o’rab  chiqilgan  tag  kursi(balandligi  15  m)  larning  birida  

podshoh  saroyi,  ikkinchisida  soqchixonali  darvozaxona  binosi  qurilgan.  Arkning 

sharqiy  qismida  tomi    ravoqsimon  gumbaz  tarzida  yopilgan  uzun  yo’laksimon 

xonalar    mavjud  bo’lgan.  Arkning  markazida  janubiy  tomoni    mudofaa  devoriga 

ulashgan.  Hukmdorning  saroyi  sharqiy  (11,5x17  m)  va  g’arbiy  (6,6x7,25  m) 

mehmonxona  hamda qizilxona (zal) (8,5x12 m) lardan iborat bo’lgan. Saroy g’arb 

tomondan  3  ravoqli    ganchkori  ustunlar  o’rnatilgan  hashamatli  peshayvon  bilan 

o’ralgan.  Mehmonxonalar arxeologik jihatdan to’liq qazilgan va ma`lum bo’ldiki 

xona  devorlari  mayda  somonli  loy  suvoq  qilingan  ustida    yupqa  ganch  suvoq 

qilingan. Uning ustiga devoriy rasmlar qizil, sariq, kulrang, pushti kabi  bo’yoqlar 

bilan  bezatilgan.    Varaxsha  devoriy  sur`atlari  xuddi  Afrosiyob,  Panjikent, 

Bolaliktepa  kabi  yodgorliklar  devoriy  rasmlariga  o’xshash.  Varaxsha  devoriy 

rasmlarda    fil  mingan  shahzoda  va  chokarlarning  oldi  va  ortdan  chovut  solgan 

qoplonlar  bilan  olushuvi,  qayrilib    nishonga  kamondan  o’q  uzayotgan  ot  ustidagi  

chavondoz,  qanotli  tuya  shakldagi    oltin  taxtda    o’tirgan  hukmdor    tasvirlangan.  

SHarqiy mehmonxona  devorida tiz cho’kib, qo’lida qadah tutgan malika,  belida 

shamshir,  bir  qo’lida  qisqich  ushlagan    podshoh,  o’rtada  vazasimon  otashgohda 

yonib  turgan  muqaddas  olov,  otashgohdan  o’ngda  beliga  xanjar  taqilgan 

shahzodaning tiz cho’kib ibodat qilayotgan tasviri yoki sovut va dobulg’a kiygan, 

qo’llarida    nayza,  qalqon  ushlagan  suvoriylarning    jang  qilayotgan  hamda 

to’qayzorlarda ov manzarasi  yuksak mahorat bilan tasvirlangan.  


 

20 


 

YOdgorlikning  janubiy  qismidagi    imoratlar    2  qavatli  bo’lib,    2-  qavati 

xonalari ganchkori naqshlar bilan  bezatilgan. Bu ganch suvoqlari  ustiga hovuzda 

suzib yurgan baliqlar, elkasidan o’q egan arxar, elib borayotgan jayran, bedanalar, 

ayol boshli  baxt qushi- xumo, hamlaga tayyorlanayotgan ajdarho, taqimiga sadoq 

bog’lagan suvoriylar tasvirlari  solingan. Umuman olganda, arxeologik tadqiqotlar 

natijasida  Varaxsha    yodgorligi  mil.avv.  2  asrdan  e`tiboran    paydo  bo’lgan 

yodgorlik hisoblanadi va unda hayot  to milodiy 12 asrgacha bo’lgan.  

 


Download 0.89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling