O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti ro`ziyev e. A. Samarqand – 2011

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI


ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI


RO`ZIYEV E.A.


Samarqand – 2011
UDK-543.8.
K-9
Ro’ziyev E.A. Analitik kimyo tarixi. O’quv-uslubiy qo’llanma.
-Samarqand: SamDU nashri, 2011, - 147 bet.
Ushbu qo’llanma universitet ta’lim tizimida analitik kimyo yo’nalishi magistraturasida o’qiyotgan magistrantlar, kimyo mutaxassisligi bo’yicha ta’lim olayotgan bakalavrlar va analitik kimyo fani o’qitilayotgan barcha ta’lim yo’nalishidagi talabalarga, kimyo fani o’qituvchilariga mo’ljallangan.
Qo’llanmada 14 ta mavzu analitik kimyo tarixining rivojlanish bosqichlariga qarab ajratilgan. Barcha mavzular ma’lum bir davr va xalqlarning analizga oid ishlarini o’z ichiga oladi.
Taqrizchilar: professor Nazarov Sh.N.
professor Abdurahmonov E.A.
Muharrir: Tillayev S.U.


Samarqand-2011
KIRISH

O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin hukumatimiz olimlarimiz oldiga O'zbekistonning yangi tarixini yaratish, uni haqqoniy tarzda halqqa yetkazish va o'rganish vazifasini qo'ydi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishda tabiiy fanlar tarixini o'rganish, halqimizning boy tarixi, ilmiy merosi, ajdodlarimizning buyuk mutafakkir allomalari ishlarini yoritish va ulardan foydalanish barkamol, bilimli yosh avlod tarbiyasida muhim o'rin egallaydi.

Shu maqsadda ta'lim tizimida yangi yo'nalishdagi fanlar o'quvini tashkil qilish zarurati ham paydo bo'ldi. 2000-2001 o'quv yilidan boshlab analitik kimyo kafedrasida ikkinchi bosqich magistrant talabalari uchun "Analitik kimyo tarixi" ixtisoslik kursidan 30-40 soat hajmida ma’ruza, yakka tartibda ishlash va seminar darslari kiritildi.
Ushbu qo'llanmada har bir mavzu uchun mavzu rejasi tuzilib, tayanch iboralar tanlandi. Matn oxirida esa mavzu mazmuniga mos bo'lgan va mavzuni mustahkamlashga mo'ljallangan savollar keltirildi.
Qo'llanmani tuzishda ingliz tilidan rus tilidan tarjima qilingan F.Sabadvari va A. Robinsonlarning "История аналитической химии", Yu.I. Solovyovning "История химии. Развитие химии с древнейщих времен до конца XIX века", K. Manolovning "Великие химики" -I, II tom kabu kitoblari, ensiklopediyalar, maqolalar va darsliklar asos qilib olindi. Asosiy analitik kimyo tarixiga oid manbalarda Yevropa, Amerika va ba'zi arab mamlakatlari olimlarining shu yo'nalishdagi ishlari haqidagi ma'lumotlar keltirilgan.
Barcha fanlarda bo'lgani kabi analitik kimyo tarixini yozish ham juda katta mehnat, malaka va e'tiborni talab etadi. Bunga sabab Respublikamiz mustaqillikka erishgan kungacha bo'lgan davrda ham ushbu yo'nalish bilan Yevropa va Rossiya olimlari ko'proq mashg'ul bo'lganlar. Bu sohada ko'plab nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari himoya qilinganligini adabiyotlardan o'qib bilish munkin. E'lon qilingan tarixiy manbalarda esa asosan, yana Evropa, Amerika va ba'zi arab mamlakatlari olimlarining qilgan ishlari haqida ma'lumotlar keltiriladi. Osiyo va ayniqsa, O'rta Osiyo olimlari erishgan fanning aniq sohalaridagi yutuqlariga e'tibor berilmagan va ba'zi hollarda allomalarimiz nomlari o'zgartirilib, ishlari soxtalashtirilgan.
Analitik kimyo tarixiga e'tibor beradigan bo'lsak, uning rivojlanish bosqichlari bevosita kimyoga yaqin fanlar mineralogiya, geologiya, fiziologiya, mikrobiologiya, meditsina, agronomiya, texnika fanlari va asosiysi dorishunoslik fanlari rivojlanish tarixi bilan bog'liqdir. Bunga sabab esa yuqorida qayd etilgan fanlar sohasidagi buyuk kashfiyotlar, tadqiqotlar analitik tekshiruvdan boshlanib, tahlil bilan tugaganligidir. Ko'pgina xalqlar (ayniqsa, yunonlar) o'zining boy madaniyati va fan sohasidagi yangiliklarni butun dunyoga tarata boshlaganlarida ham, sharqning diniy-mistik qarashga ega bo'lgan vakillari olimlarining fanlar tizimida erishgan yutuqlarini qat’iy sir saqlashga da'vat etganlar. Xalqimiz orasidan chiqqan buyuk allomalarimiz ishlarining in'ikosini qadimda ular qurib qoldirgan buyuk me'moriy inshootlardan ham bilsa bo'ladi.
Analitik kimyo tarixini yozish jarayonida ushbu fan sohasida qilingan barcha xalqlar olimlarining ishlari, tarjimai holi, tashkil qilgan maktablari to'g'risida iloji boricha to'liqroq ma'lumot yig'ishga harakat qildik. Ushbu qo'llanma shu yo'nalishdagi birinchi o'zbek tilidagi qo'llanma bo'lgani uchun biz asosiy e'tiborni qadimgi davr yurtdoshlarimizning va umuman, Osiyo va O'rta Osiyo mutafakkir olimlarining analitik kimyoga oid ishlarini ham ko'rsatishga qaratdik.
Qo'llanmada Jobir ibn Xayyan, Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy, Abu ar-Rahmon Xaziniy, Abu Ali ibn Sino, ar-Roziy, Abu Abdullo Muhammad ibn Yusuf Kotibiy Xorazmiy, Abdulhakim ibn Abdumalik al-Kosiy kabi Osiyolik va ko'plab yurtdoshlarimizning kimyo va analitik kimyoga qo'shgan ulkan hissalariga oid mavzularga to'xtalib o'tilgan.
Keyingi davrlar, ayniqsa, XX asr analitik kimyosi tarixiga nazar solsak, yana bir yoqlamalikka yo'l qo'yilganligiga, ya'ni O'rta Osiyo, aniqroq qilib aytilganda o'zbek olimlarining analitik kimyo sohasidagi ishlari jahon ommaviy ilmiy axborotnomalari, ilmiy nashrlarida yoritilmaganligiga, bajarilgan ilmiy kashfiyotlar, amaliy ishlar umumiy nom bilan sovet olimlarining yutuqlari tarzida yoritilgan, ifoda etilganligini, kuzatish mumkin. Vaholanki, bu davrga kelib yurtimizda maqtovga arzigulik ilmiy yo'nalishlar, maktablar shakllanganki bu bilan biz yangi avlod vakillari haqli ravishda faxrlanishimiz munkin. Shuning uchun ham analitik kimyo tarixiga oid tuzilgan ishchi dasturida va umuman, o'quv qo'llanmada analitik kimyoning O'zbekiston Respublikisidagi rivoji, XX asrdagi rivojlanish tarixi va tendensiyalari, o'zbek olimlarining analitik kimyo sohasidagi kashfiyotlari va maktablariga katta e'tibor berilgan. Lekin ayni shu yo'nalishda bajarilayotgan ishlar va analitik kimyoning nazariy hamda amaliy jabhalarida mehnat qilayotgan barcha olimlar to'g'risida to'liq ma'lumotga ega emasmiz. Shuning uchun ham qo'llanmada O'zbekiston va O'rta Osiyo olimlarining analitik kimyoga oid ishlariga to'xtalib o'tilgan.