O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

10.4. «Tarixi muluki Ajam» asari 

 
114
Alisher Navoiyning ikkinchi tarixiy asari «Tarixi muluki Ajam»dir. 
890/1485 yildan swng yaratilgan bu asarda Eronda h’ukmronlik qilgan twrt 
sulola: Peshdodiylar, Kaёniylar, Ashkoniylar va Sosoniylar twg’risida malumot 
keltirilgan. Asar oxirida Sulton Husayn Mirzo madh’i wrin olgan. Agar biz 
avvalroq yaratilgan «Saddi İskandariy» dostonida h’am twrt sulola h’aqidagi 
malumot borligini nazarda tutsak, doston yaratish jaraёnida Alisher Navoiy 
twplagan malumotlarni maxsus tarixga oid asar sifatida ijod qilgan kwrinadi. 
Bunda Alisher Navoiy yuqorida nomlari zikr etilgan asarlar qatorida yana Abu-l-
Hayr Nasiriddin Abdulloh’ binni Umar ul-Qozi Bayzaviyning (vaf.685/1266) 
«Nizom ut-tavorix» (ёzilgan 674/1275), Abu Homid G’azzoliyning (1058-1111) 
«Nasih’at ul-muluk» va boshqa asarlarni, xususan wz zamondoshi Mir 
Muh’ammad Mirxondning «Ravzat us-safo» asaridan boxabar h’olda, Eron 
tarixiga oid arab va fors tillarida tarixiy asarlardan farqli, bu kitobni turkiy tilda 
yaratdi. Ushbu asardagi shaxslar twg’risidagi malumotlar Alisher Navoiy 
wzining dostonlarida h’am mavjudligini eslatib wtgan. Bu asar ilmiy tanqidiy 
matnini sharqshunos L.Xalilov tuzib, nomzodlik dissertatsiyasini h’imoya qilgan 
edi. Afsus h’amon uning tanqidiy matni chop etilmagan.  
«Tarixi muluki Ajam» asarini malum darajada, «Xamsa», xususan «Saddi 
İskandariy» dostoniga tarixiy ilmiy ilova sifatida h’am qabul qilish mumkin. 
Uning ichidagi malumotlarning sheriy ifodasi «Saddi İskandariy»da keltirilgan 
bwlib, ularni boshqa tarixiy asarlar bilan qiёsiy wrganish Alisher Navoiyning 
tarixchi olim sifatidagi ijod qirralarini ochishga rdam berishi mumkin.  
 
10.5. «Xamsat ul-mutah’h’irin» risolasi 
Alisher Navoiyning uchinchi memuar biografik asari «Xamsat ul-
mutah’h’irin»dir. U Abdurah’mon Jomiy vafotidan swng, yani 898/1492 yildan 
keyin yaratilgan. Bu risola Alisher Navoiyning piri, ustozi va dwsti 
Abdurah’mon Jomiyga bag’ishlangan bwlib, ikki buyuk ijodkor wrtasidagi 
g’aroyib voqealar baёni, Jomiyning shajarasi, asarlari nomlari va ularga berilgan 
bah’olardan iborat. Uni memuar-ёdnoma asar deb atash mumkin. Ushbu risola 
mazmunini ikki buyuk shaxs asarlaridagi lavh’alar, xususan «Nasoyim ul-
muh’abbat», «Majolis un-nafois» h’amda ularning wzaro xatti kitobati, ayniqsa, 
«Muraqqai Mir Alisher» twplamidagi Jomiyning dastxat maktublari boyitishga 
xizmat qiladi.  
 
 
 
10.6. «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» risolasi 
Alisher Navoiyning twrtinchi tarixiy asari, memuar biografik xarakterdagi 
risola bwlib, u «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» deb nomlanadi. Wziga «otaday» 
meh’ribon bwlgan Sayyid Hasan Ardasher twg’risidagi asar twg’ridan twg’ri 
«Holot» yani biografiya deb ataladi. Asar tasnif odobiga kwra, «Bismilloh’ir-
rah’monir - rah’iym» swzidan swng keladigan «Hamd» Alloh’ madh’i wrniga 
nasimga murojaat bilan boshlanadi, asar mazmuni shunday xarakterlanadi: 
«Soliki foniy va gavh’ari koniy, orifi maoniy Sayyid Hasani Ardasher 

 
115
(rah’matulloh’i) siyar va h’olotida». Yani bu asar «wtkinchi foniy dunёdagi 
solik, gavh’arlar koni va manolar orifi Sayyid Hasan Ardasher biografiyasi» deb 
ataladi.  
Asar boshida muallif Sayyid Hasani Ardasherning otasi twg’risida qisqa 
malumotlarni keltiradi, undan swng, Alisher Navoiy uning wzi h’am ёshligida 
otasi kabi Boysung’ur Mirzo xizmatida bwlgani, turli soh’alar bwyicha bilim 
olganini  ёzadi. Temuriylar saroyida xizmat qilib, doim h’urmat va etiborda 
bwlgani, h’atto Sulton Husayn Mirzo unga katta davlat lavozimini taklif 
qilganida, dunё ishlaridan yuz wgirib, darveshlikni ixtiёr etganini zikr etadi. 
Risolada Sayyid Hasan Ardasherning tarixi, uning badiiy didi, turkiy va forsiy 
tildagi adabiёtni yaxshi bilishi, imom G’azzoliyning «Kimiё-i saodat», 
Fariduddin Attorning «Mantiq ut-tayr» asarlarini xush kwrishi, h’aёtida bwlib 
wtgan voqealar tafsilotilarining eng muh’imlari zikr etiladi. Natijada, kitobxon 
kwz wngida Temuriylar zamoni ziёlilarining ёrqin vakili siymosi tarixi namoёn 
bwladi. Wsha davr ijtimoiy h’aёtiga tasavvur talimoti katta tasir wtkazganini 
kwramiz. Chunki, etiqod yuzasidan Sayyid Hasan Ardasher davlat lavozimidan 
voz kechgen shaxsdir.  
Sayyid Hasan Ardasher nomini Alisher Navoiy wzining «Majolis un-
nafois», «Nasoyim ul-muh’abbat» asarlarida chuqur h’urmat bilan ёd etadi. 
Umuman, «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» risolasi Temuriylar davri ijtimoiy-
madaniy h’aёtini aks ettirgan muh’im tarixiy manbadir. Unda Alisher Navoiy 
wzining h’aёtida juda katta rol wynagan katta zamondoshi Sayyid Hasan 
Ardasherga munosib tarixiy ёdgorlik wrnatadi.  
 
10.7. «Holoti Pah’lavon Muh’ammad» risolasi 
Alisher Navoiyning beshinchi tarixiy asari h’am memuar biografik 
xarakterdagi risola bwlib, unda wsha davrning eng mashh’ur va benazir 
kurashchisi va turli fanlar bilimdoni twg’risidagi «Holoti Pah’lavon 
Muh’ammad»dir. Alisher Navoiy «Majolis un-nafoyis» asarida ushbu shaxs 
twg’risida quyidagi malumotni keltiradi: «Pah’lavon Muh’ammad Kushtigirkim, 
kwp fazoyil bila orastadurkim, kushti bovujud ulkim, uning andoq h’aq va 
mulkidurkim, malum emasikm, h’argiz bu fanda andoq paydo bwlmish bwlg’oy. 
Wzga fazoyiliga kwra va din martabasidur, musiqiyda idvor ilmida davrining 
benaziridur, chun kamoloti izh’or min ash-shamsdur, sharh’ qilmoq eh’tiёj 
ermas».  
Risolada biz Pah’lavon Muh’ammadning wz davrining benazir kishisi 
bwlganligi, qirq yil davomida alisher Navoiyga meh’ribonchilik kwrsatganligi, 
favqulodda xotiraga egaligi, barcha zamondoshlari izzat h’urmatiga sazovor 
bwlgan, yuksak axloqiy fazilatlarga ega kurashchi ekanligini kwramiz. Uni 
barcha kechik zamondoshlari, Zah’iriddin Muh’ammad Bobur, Zayniddin 
Vosifiy, Mirza Muh’ammad Haydar h’am ajoyib kurashchi va oliyjanob inson, 
bastakor ekanligini tasdiqlaydilar.  
Bu asarda temuriylar davri XV asr ikkinchi yarmi madaniy h’aёtiga oid 
qimmatli malumotlar keltirilishi bilan muh’im xususiyat kasb etadi. Bu risola 
h’am avvalgi «Xamsat ul-mutah’ayyirin» va «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» 

 
116
kabi XV asr ikkinchi yarmi Temuriylar davri tarixi twg’risidagi qimmatli 
manbadir.  
Nomlari zikr etilgan besh sof tarixiy asarlardan tashqari Alisher Navoiy 
quyidagi asarlari, yani «Mah’bub ul-qulub», «Majolis un-nafois», «Munshaot», 
«Nasoyim ul-muh’abbat» va h’atto sof lingvistik xarakterdagi «Muh’okamat ul-
lug’atayn» asarida h’am tarix ilmi uchun muh’im malumot bor.  
Alisher Navoiy tarixchi olim sifatida asarlarida, xususan «maxbub ul-
qulub»da ijtimoiy guruh’lar twg’risidagi muloh’azalarni baёn etgan, «Majolis 
un-nafois» asarida 450 dan ortiq davlat arbobi shoir va sanat shaydolari h’aqida, 
«Nasoyim ul-muh’abbat» asarida esa 750 dan ziёd avliёlar twg’risdagi 
malumotlar keltirilgandir.  
«Vaqfiya» asarida esa Alisher Navoiyning qanday mol-mulk egasi 
bwlgani, h’amda ularni jamiyat uchun vasiyat qilganligi baёn etiladi. Alisher 
Navoiyning «Munshaot» asari, h’amda u tartib bergan «Muraqqa Mir Alisher»da 
jamlangan maktublar mazmuni, Alisher Navoiyning h’aёti va faoliyati turli 
qirralarini va wz davri ijtimoiy, siёsiy va madaniy h’aёtini  ёritishda juda katta 
tarixiy, ilmiy ah’amiyatga ega h’ujjatlardir.  
U tartib bergan Xoja Ubaydulloh’ Ah’ror, uning muridlari va 
Abdurah’mon Jomiyning dastxat maktublarini tartibga keltirib, maxsus 
«Muraqqa Mir Alisher» nomli dastxat avtograflardan iborat qimmatli 594 ta 
maktubni kitob h’oliga keltirgizib, bizga meros qoldirgan. Ushba muraqqa 
asosida doutorlik dissertatsiyasini ёzib sharqshunos Asomiddin Wrinboev tarix 
fanlari doutori degan unvonga ega bwldi. Keyingi yillarda olim ular twg’risida 
rus, tojik, fors va ingliz tillarida bir necha kitob chop etib Alisher Navoiyning 
tarix soh’asidagi kwrsatgan xizmatini dunёga namoyish etdi.  
Alisher Navoiy yirik tarixchilar Muh’ammad Mirxond, Davlatshoh’ 
Samarqandiy va G’iёsiddin Xondamirlarning h’omiy va murabbiysigina emas, 
balki original tarixiy asarlari ijodkori sifatidagi xizmatlari h’am aloh’ida etiborga 
loyiq, deb wylaymiz.  
Amir Temurning wzi tarix ilmi taraqqiёtiga juda katta etibor berdi. Sultoni 
soh’ibqiron wz «Tuzuklar»ini yaratib, wzbek davlatchiligi taraqqiёtiga bebah’o 
h’issa qwshdi. Mirzo Ulug’bek «Tarixi arbai ulusi Chingiziy»nomli juda 
qimmatli tarixiy asarni talif qilishda shaxsan wzi qatnashdi. Bundan tashqari bu 
davrda yashab ijod etgan jah’onga mashh’ur tarixchilar G’iёsiddin Ali, 
Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, Hofizu Abru, Muiniddin 
Natanziy, Abdurazzoq Samarqandiy, Muh’ammad Mirxond, G’iёsiddin 
Xondamir va boshqalar asarlari h’amon mutaxassislar uchun qimmatli tarixiy 
manba, bitmas-tuganmas xazinadir.  
Alisher Navoiyning «Vaqfiya» asarida zikr etilgan mol-mulk h’am uning 
wz davri yirik mol-mulk, davlat egasi ekanligini kwrsatadi. Mirzo Muh’ammad 
Haydarning ёzishicha, Alisher Navoiyning bir kunlik daromadi wn sakkiz ming 
shoh’ruxiy ekan. Tarixchining ёzishicha, Sulton Husayn davlat tepasiga kelgach, 
butun marh’amatini Alisher Navoiyga kwrsatadi. U esa wz wrnida mol-mulkini 
yurt obodonchiligi, olimu-fozillarga h’omiylik qilishga qaratgan. Tarixchilar 
G’iёsiddin Xondamir, Zah’iriddin Bobur va boshqalarning ёzishicha, alisher 

 
117
Navoiycha h’ech kim kwp binoi-h’ayr, xalq uchun imoratlar va binolar 
qurmagan ekan. Ah’li fazl va h’unarga murabbiy va muqavviyligi h’am juda 
mashh’ur.  
Alisher Navoiy wzining tarixiy asarlarida bwlib wtgan voqea va 
h’odisalarga, shaxslarga bah’o berishda yuksak insonparvarlik g’oyalaridan kelib 
chiqdi. Uning tarixchi olim sifatidagi amaliy faoliyati turkiy wzbek tilidagi tarix 
ilmini yuksaklikka kwtardi. Maxsus asar, ixcham risola, tazkira va maktublar 
yaratib, turkiy tildagi tarix ilmining keyingi rivoji va taraqqiёti uchun zamin 
yaratdi.  
Alisher Navoiy wzining «Muh’okamat l-lug’atayn» asarida siёsiy 
h’okimiyat va til, madaniyat siёsati xususida quyidagi h’aqli fikrlarni baёn etadi: 
«...to mulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda nazm dabiriga arab 
tila birla jilva berdi...» Yani mamlakatlar arab xalifalari va sultonlari davrida 
sheriyat kotibi arab tilida ijod etdi.  
Mamlakatlarning bazilarida «sort salotini mustaqil bwldilar, ul munosabat 
bila frsigwy shuaro zuh’ur qildilar».  
«To mulk arab sort salotinidin turk xonlarg’a intiqol topti, Huloguxon 
zamonida sultoni soh’ibqiron Temur Kwragon zamonidin farzandi xalafi 
Shoh’ruh’ Sultonning zamonining oxirigacha turk tili bila shuaro paydo 
bwldilar».  
   Alisher  Navoyining  yuqorida  keltirgan muh’im fikri faqat sheriyatga 
emas, balki umuman madaniyat, shu jumladan tarix ilmiga h’am twla tadbiq etsa 
bwladi. Buning ёrqin misoli sifatida Alisher Navoiy yaratgan nasriy asarlar 
bwlib, ularni keyincha Zah’iriddin Muh’ammad Bobur, Darvish Muh’ammad 
Buxoriy, Abulg’oziy Bah’odirxon, Munis, Ogah’iy, Baёniy va boshqalar davom 
ettirdilar.  
 
10.8. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 
 
1.Wzbek adabiёti tarixi. Besh tomlik. 2 tom. XV asrning ikkinchi yarmi.-T.: 1972.  
2.  Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn oltinchi tom. 
Tarixi anbiё va h’ukamo. Matnni nashrga tayёrlovchi L.Xalilov.-T.: WzR FA 
«Fan» nashriёti. 2000. 97-194 betlar. 
3.  Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn oltinchi tom. 
Tarixi muluki Ajam. Nashrga tayёrlovchi L.Xalilov.-T.: WzR FA «Fan» 
nashriёti. 2000. 196-257 betlar. 
4.  L.Xalilov. Texnologicheskoe issledovanie sochinenie Alishera Navai «Tarixi 
muluki Ajam». Avtoref. Diss.. kand. Filol. Nauk.-T.: 1975 
5.  Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn beshinchi 
tom. Xamsat ul-mutah’ayyirin. P.Shamsiev matni asosida tarjima va izoh’llarni 
twldirib, nashrga tayёrlovchi S.G’anieva.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 1999. 
5-85  betlar. 
6.  Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn beshinchi 
tom. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. P.Shamsiev matni asosida tarjima va 

 
118
izoh’llarni twldirib, nashrga tayёrlovchi S.G’anieva.-T.: WzR FA «Fan» 
nashriёti. 1999. 87-120  betlar. 
7.  Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn beshinchi 
tom. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. P.Shamsiev matni asosida tarjima va 
izoh’llarni twldirib, nashrga tayёrlovchi S.G’anieva.-T.: WzR FA «Fan» 
nashriёti. 1999. 103-120 betlar. 
8.  Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn twrtinchi 
tom. Mah’bub ul-qulub. Matnni izoh’llar bilan nashrga tayёrlovchi 
S.G’anieva.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 1998. 5-130 betlar. 
9.  Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn ettinchi tom. 
Nasoyim ul-muh’abbat. Nashrga tayёrlovchilar S.G’anieva, 
M.Mirzaah’medova.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 2001. 
10. X.İ.İslamov «Nasayimul muxabbat» Alishera Navai i ego nauchno-kriticheskiy 
tekst. Avtoref. Diss...k.dilol. n.-T.: 1990.  
11. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn twrtinchi 
tom. Vaqfiya. Muwaddima matnini tayёrlovchi İ.Shamsimuh’ammedov, Matni 
izoh’lar bilan nashrga tayёrlovchi S.G’anieva.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 
1998. 232-270 betlar. 
12. Subtelny M.E. The vaqfia of Mir Alisher Nava’I as apologia|| Journal Turkish 
Studies. V.15. Department of Eastern languages and civilizations. Harvard 
University. 1991.  
13. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn twrtinchi 
tom. Munshaot. Matnni izoh’llar bilan nashrga tayёrlovchi S.G’anieva va 
Q.Ergashev.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 1998. 131-229 betlar. 
14. Tursunov Yu. «Munshaot» - kak istoriko – literaturnıy istochnik v izuchenii 
jizni i deyatelnosti Alishera Navai. Avtoref. Dis... kand. Filol. n.-T.: 1986.  
15. Pisma avtografı Abdurraxmana Djami iz «Alboma Navaoi»/ Predisl. Perevod i 
komm. A.U.Urunbaeva.-T.: «Fan» 1982.  
 
10.9. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 
1.Alisher Navoiyning tarixga oid qaysi asarlarini bilasiz?  
2.  «Tarixi anbiё va h’ukamo» asari nimaga bag’ishlangan?  
3.  «Tarixi muluki Ajam» asarida qaysi sulolar h’aqida swz boradi?  
4.  «Xamsat ul-mutah’ayyirin» asari kimga bag’ishlangan?  
5.  «Holot Sayyid Hasan Ardasher» asari kim twg’risida?  
6.  «Holot Pah’lavon Muh’ammad» asari mazmunini swzlab bering?  
 
 
 
11-mavzu. Wzbekistoning XVI-XIX asr birinchi yarmi tarixi fors 
tilidagi manbalar 
 
Darsning mazmuni: XVI-XIX asr birinchi yarmida yaratilgan fors 
tilidagi manbalar taxlil etiladi.  
 

 
119
Reja: 
 
11.1. Muh’im ijtimoiy siёsiy voqealar.   
11.2. Fors tilidagi manbalar. 
11.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.  
11.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.  
 
Asosiy tushunchalar: manbalar, ashtarxoniylar, mang’itlar, minglar, 
Buxoro amirligi, Qwqon xonligi, Xiva xonligi.  
 
11.1. Fors tilidagi manbalar. 
11.2.1. «Fath’noma» 
“Fath’noma” nomli tarixiy mavzudagi sheriy doston mualifi Mulla 
Shodiydir. Uning h’aёti va ilmiy –adabiy faoliёtiga oid malumotlar juda kam. 
Shayboniyxonning inisi Mah’mud Sulton xizmatida bwlganligi va uning 
topshirig’i bilan wzining “Fath’noma” dostonini ёzganligi, uni 1502 yili tugatgan 
bwlib, ayni shu davrda 55 ёshda bwlganligi malum, xalos.  
 
“Fath’noma” tarixiy doston bwlib, unda Shayboniyxon tavallud topgan 1451 
yildan to Dashti qipchoq wzbeklari tomonidan Samarqandning istilo etilishi, 
swnggi marta 1501 yil iyun oyigacha bwlgan asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar keng 
ёritilgan. Xorazm va uning Urganch, Vazir va Adoq singari shah’arlari, Dashti 
qipchoqning ah’olisi, xususan mang’itlarning turish-turmushi, shuningdek, 
Shayboniyxon askarlarining Turkiston, Andijon, Buxoro, Dabusiya va Qarshi 
viloyatlarini ishg’ol qilganliklari h’aqida qimmatli malumotlar mavjud. 
 
Asar h’ozircha bironta tilga tarjima qilinmagan. Uning qwlёzma nusxalari 
kwpgina mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanadi. Rossiya va MDH 
mamlakatlarida  “Fatxnoma” dostonining beshta qwlёzmasi mavjud. Bulardan 
ikkitasi Sankt-Peterburg Davlat universiteti kutubxlnasida, ikkitasi Dushanbeda va 
bittasi WzR FA Sharqshunoslik institutida (İnv. № 5369) saqlanadi. Toshkentdagi 
qwlёzma juda qimmatli bwlib XU1 asrda kwchirilgan va unda turli mavzudagi 9-ta 
ajoyib miniatyura bilan bezatilgan.   
 
11.2.2. “Shayboniynoma” 
“Shayboniynoma” fors tilida bitilgan sheriy doston bwlib, uning muallifi 
atoqli shoir va tarixnavis olim Kamoliddin Binoiydir (1453-1512 yy.). Uning asli 
ismi Ali ibn Muh’ammad al-Haraviy. Kwproq Kamoliddin Binoiy nomi bilan 
mashh’ur. Hirotda kwzga kwringan memor ustod Muh’ammadxon Sabz oilasida 
dunёga kelgan. Ёshlik paytlari og’ir sharoitda, Shoh’ruh’ Mirzo vafotidan keyin 
mamlakatda kuchayib ketgan toju taxt uchun kurash va wzaro urushlar sharoitida 
kechdi. 
Malumki, 1458 yili Qora qwyunlular sulolasidan
38
  bwlgan Jah’onshoh’ 
(1438-1467 yy.) Xurosonga bostirib kirdi va Hirotni egalladi. Lekin oradan kwp 
                                                 
38
 Қора қўюнлу – 1380-1468 йиллари Ироқи Ажам ва Озарбайжонни идора қилган сулола, асосчиси Қора 
Муҳаммад Турмуш (1380-1389 йй.).
 

 
120
vaqt wtmay, 1459 yili Temuriyzoda Sulton Abu Said Mirzo qwshinlarining tazyiqi 
ostida poytaxt shah’ar va mamlakatni bwshatib chiqishga majbur bwldi. Ushanda 
Jah’onshoh’ yuz nafar h’unarmand oilani wzi bilan birga Fors viloyatiga olib ketdi. 
Bular orasida memor Muh’ammad Sabz va uning oilasi qariyb uch yil Sherozda 
istiqomat qilib, 1461 yili yana Hirotga qaytib keldi. 
Manbalarning guvoh’lik berishiga qaraganda, Kamoluddin Binoiy keng 
malumotli kishi bwlib, sheriyat, insho, iloh’iёt, musiqa va tarix ilmlarini chuqur 
bilgan. Bundan tashqari u memorchilik sanatida h’am wz zamonasining 
peshqadamlaridan h’isoblangan. Muh’ammad Sabz va uning wg’li ishtirokida 
qurilgan binolar Hirotda va mamlakatning boshqa shah’arlarida juda kwp bwlgan. 
Masalan, 1481 yili h’ozirgi Afg’onistonning Mozori sharif shah’rida, eski nomi 
Xoja h’ayron, Ali ibn Abu Tolib (656-661 yy.)  mozori tepasiga qurilgan 
muh’tasham maqbara va boshqa binolar shular jumlasidandir. Shoir va olimning 
“Binoiy” deb taxallus tanlashi h’am mana shundandir. 
Binoiy oradan kwp vaqt wtmay Tabrizga kelib qoldi va 1492 yilga qadar 
Sulton Yaqub Oq Qwyunlu (1478-1490 yy.) saroyida xizmat qildi. 1492 yili u yana 
Hirotga qaytdi. 1495 yili ayrim sabablarga kwra, wzining swzlariga qaraganda, 
bazi h’asadgwylarning ig’vosi tufayli, Samarqandga ketib qoldi. 
Binoiy dastlab xoja Ubaydulla Ah’rorning twng’ich wg’li va sulukda vorisi 
xoja Qutbuddin Yaxё, swng Zah’iriddin Bobur, undan keyin 1501 yili to umrining 
oxirigacha, Shayboniyxon h’uzurida uning saroy shoiri va tarixchisi bwlib xizmat 
qildi. 
1507 yili Binoiy Shayboniyxon bilan birga Hirotga keldi va1510 yilgacha 
ona shah’rida istiqomat qildi. 1511 yili shah’arga İsmoil Safaviy qwshinlari 
yaqinlashishi bilan, u yana Movarounnah’rga ketib qoldi va Qarshi shah’rida kun 
kechirdi. Kamoluddin Binoiy 1512 yili Qarshi mudofaachilari safida turib 
shah’arni Safaviylardan h’imoya qildi va wsha jangda h’alok bwldi. 
Kamoliddin Binoiy istedodli shoir va ulkan tarixshunos olim sifatida tarixda 
qoldi. U Markaziy Osiё, Wzbekiston va Qozog’istonning XV asrning swnggi 
choragi va XV asrning boshlaridagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wrganishda aloh’ida 
qiymatga ega bwlgan “Shayboniynoma” nomli tarixiy dostonini ёzdi.  
Binoiyning“Shayboniynoma” asari h’am“Tavorixi guzida, nusratnoma” va 
Mulla Shodiyning “Fatxnoma” asarlari bilan bir rejada ёzilgan bwlib, 
Shayboniyxon tavalludidan to Dashti qipchoq wzbeklari tomonidan 
Movarounnah’r va Xorazmni 1505 yili bwysundirilishiga  qadar zu h’ududda 
bwlib wtgan tarixiy voqealar h’aqida h’ikoya qilinadi. Asar 1505-15-7 yillari 
orasida ёzilgan. 
“Shayboniynoma”da 1450-1505yillar orasida yuz bergan ijtimoiy-siёsiy 
voqealar qisqa, lekin aniq baёn etilgan. U muh’im geografik, masalan, Sirdarёning 
wrta oqimida joylashgan Sabron, Sig’noq, Arquq, Wtror, Yassi, Wzgand, 
Oqqwrg’on va Xorazmga tobe shah’arlardan Urganch, Vazir, Buldumsoz, Adoq va 
boshqa joylar h’aqida h’amda etnografik, masalan Dashti qipchoqlik wzbek 
qabilalari va ularning ijtimoiy-siёsiy h’aёtdagi mavqei h’aqidagi dalillarga boy 
asardir. Bundan tashqari, asarda Shayboniy amirlar va askarlarining  faoliyati 
h’aqida muh’im malumotlarni uchratish mumkin. 

 
121
“Shayboniynoma” asari matni chop etilmagan. Lekin uning qwlёzma 
nusxalari kwp tarqalgan. Faqat WzR FA Sharqshunoslik instituti qwlёzmalari 
xazinasida etti mwtabar nusxa mavjud. Bulardan biri, inv.№ 844, eng qadimgi 
bwlib, Shayboniyxon h’aёt chog’ida uning shaxsiy kotibi Muh’ammad Mwmin 
tarafidan kwchirmlgan, ayrim satrlari esa Shayboniyxonning wz qwli bilan 
kwchirilgan. Yana bir etiborli qwlёzma raqami № 3422 bwlib, ushbu asarning 
xorazmlik mashh’ur tarixchi va tarjimon Muh’ammad Yusuf Baёniy (1858-1923 
yy.) tomonidan qilingan wzbekcha tarjimasidir. Kitobdan ayrim parchalar rus 
tilidagi majmualarda elon qilingan. 
 
11.2.3. “Meh’monnomayi Buxoro” 
 
“Meh’monnomayi Buxoro” nomli Wzbekiston va Qozog’iston, balki 
Markaziy Osiёning XV asr II - yarmi –XVI asr boshlaridagi voqealar baёni mavjud 
qimmatli tarixiy asar ijodkori Fazlulloh’ ibn Ruzbexondir. Uning twliq ismi 
Fazlulloh’ ibn Rwzbexon al-İsfah’oniy bwlib, kwpincha xoja Mullo nomi bilan 
mashh’ur bwlgan. Ruzbexon 1457 yili Fors viloyatining Xunji qishlog’ida tavallud 
topgan. Otasi Jaloluddin Ruzbexon yirik iloh’iёt va fiqh’ olimi, mansabdor 
bwlgan. 
 
Fazlulloh’ ibn Ruzbexon asosiy malumotni İsfah’on maktablari va 
madrasalaridan birida oldi, swng bilimini yanada kengaytirish va chuqurlashtirish 
maqsadida ikki marta 1474 va 1482 yillari Arabistonga bordi va yirik iloh’iёt olimi 
shayx Jamoluddin Ardastoniy (1474 yili vafot etgan) h’amda misrlik mashh’ur 
tarixshunos va tilshunos olim Shamsuddin Muh’ammad as-Saqaviy (1427-1497 
yy.)dan talim oldi. 
 
Xullas, Fazlulloh’ ibn Ruzbexon wrta asr fanining birmuncha soh’alarini, 
xususan, iloh’iёt, fiqh’, falsafa, tarix va Sharq adabiёtini keng va chuqur egallagan 
olim bwlib etishgan. Bu h’ol uning Sulton Yaqub Oq quyunlu (1479-1490 yy.), 
Sulton Husayn Mirzo (1470-1506 yy.) Shayboniyxon, va, nih’oyat Ubaydullaxon 
saroyida zwr extibor qozondi va xizmat qildi. Bunda tashqari va eng muh’imi, u bir 
necha fan soh’alarida yirik asarlar ёzib qoldirdi. 
 
Fazlulloh’ ibn Ruzbexon “Halli tajarrid” (“Abstraktsiyaning h’al etilishi”), 
“Taliqot bar muxolot” (“Aqlga sig’madigan (narsalar)ning izoh’i”), “Badi uz-
zamon fi qissayi Xayy ibn Yaqzon” (“Xayy ibn Yaqzon” qissasida zamon 
badialari”), “Tarixi olamoroyi Aminiy” (“Aminiyning olamga bezak bwluvchi 
tarixi”), “İbtol najh’ al-botil va axmol kashf al-otil” (“Notwg’ri ywldan voz 
kechish va bidatni inkor etish”), “Suluk al-muluk” (“Podshoh’larning xulq-atvori 
h’aqida (risola)”) va “Meh’monnomayi Buxoro” nomli asarlarni yaratgan. 
1509 yili yaratilgan 
“Meh’monnomayi Buxoro” asari Muh’ammad 
Shayboniyxonning 1508-1509 yil qish oylarida qozoq sultonlari Jonish Sulton, 
Ah’mad Sulton va boshqalarning ulusi ustiga uyushtirgan h’arbiy yurishi tarixini 
baёn etadi. Bu yurish Fazlulloh’ ibn Ruzbexon keltirgan malumotlarga qaraganda, 
mazkur sultonlarning 1508 yilning kuzida va 1508-1509 yilning qish oylarida 
Movarounnah’rning wtroq tumanlari ustiga qilgan talonchilik xurujlariga javoban 
u.shtirilgan. Fazlulloh’ ibn Ruzbexon bu .rishda shaxsan ishtirok etgan, yuz bergan 
voqealarning kwpchiligini wz kwzi bilan kwrgan, bazilarini esa xon va uning yaqin 

 
122
kishilaridan eshitgan. Asar XV asrning ikkinchi yarmiga oid, shuningdek, wzbek 
va qozoq xon va sultonlarining kelib chiqishi h’amda ularning wzaro 
munosabatlari h’aqidagi voqealar esa Shayboniyxonning qwlida bwlgan 
“Nasabnoma” ёki “Tarixi Humoyun” deb ataluvchi kitob asosida ёzilgan. 
“Meh’monnomayi Buxoro” asarining kwlёzma nusxalari kam. Hozirgacha 
dunёda uning faqat ikkita nusxasi borligi aniqlangan. Ulardan biri muallif dastxati 
bwlib, WzR FA Sharqshunoslik institutida 1414 tartib raqami ostida saqlanmoqda. 
İkkinchisi Turkiyada, “Nuri Usmoniya” kutubxonasiga qarashlidir (Tartib raqami 
3431). Ushbu qwlёzma asosida asar matnini eron olimi Manucheh’r Setude 1962 
yili chop etgan. Ruscha qisqartirilgan tarjimasini R.P.Jalilova Moskvada 1976 yili 
nashr etgan. 
Asarning biz uchun qimmati shundaki, unda Dashti qipchoq, Turkiston va 
qozoq ulusi geografik h’olati, wzbek va qozoqlarning kelib chiqishi, ularning etnik 
tarkibi, turmushi, urf-odati, shuningdek, boylarning xwjaligida qul meh’natidan 
foydalanish h’ollari h’aqida benih’oyat qimmatli malumotlar uchraydi. 
Unda Gayboniyxonning qozoqlar ustiga yurishini g’ayridinlar ustiga yurish 
deb oqlashga h’arakat qilingan.