O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

11.2.27. “Tarixi jadidayi Toshkand” 
“Tarixi jadidayi Toshkand” (“Toshkentning yangi tarixi”) nomli asar 
Muh’ammad Solih’ Toshkandiydir. Uning twla ismi Muh’ammad Solih’ domla 
Rah’im Qoraxoja wg’li. Tarixchi 1830 yilda tug’ilgan, vafot etgan yili nomalum. 
Boshlang’ich malumotni bobosi mulla Abdurah’imxojadan, u Qiёt mah’allasida 
joylashgan Bekmuh’ammadbiy masjidida imom bwlgan, olgan, swng Beklarbegi 
va xoja Ah’ror madrasalarida wqigan. Farg’onaning Qwqon (1853 y.), Marg’ilon, 
Namangan va Wsh (1853 y.) shah’arlarida, keyinchalik Buxoro, Samarqand, 
Qarshi, Shah’risabz va boshqa shah’arlarda bwlib, madrasada olgan bilimini 
kengaytirdi. 1863 yildan boshlab, ilgari bobosi imomlik qilgan masjidda imom 
bwlib xizmat qildi, ayni paytda dars h’am berib turdi. 
Muh’ammad Solih’ turli ilmlar, tarix, geografiya, adabiёt, tibbdan xabardor 
bwlgan keng malumotli kishi edi, lekin uning tarixga rag’bati kwproq bwlgan. U 
Abu Toh’irxoja(X1X asr)ning “Samariya”siga wxshash Toshkent, uning tarixi va 
osori atiqalariga bag’ishlab bir asar ёzishni kwpdan orzu qilib yurgan va nih’oyat, 
1863-1888 yillari maqsadiga erishgan. Bu asar “Tarixi jadidayi Toshkand” deb 
ataladi va ikki jilddan iborat. 
 
Birinchi jildda qadim zamonlardan to XU asr oxirigacha Sharq 
mamlakatlarida, shuningdek Wrta Osiёda bwlib wtgan voqealar, ikkinchi jildda esa 
Qwqon xonligining XU asr oziridan Zah’iriddin Muh’ammad Bobur davridan to 
X1X asrning 80- yillarigacha bwlgan ijtimoiy-siёsiy ah’voli, madaniy h’aёt 
h’aqidagi qimmatli malumotlarni uchratamiz. 
Asar h’ali biron tilga tarjima qilinmagan. Qwdёzma nusxalari mavjud. Faqat 
Toshkentda, WzR FA Sharqshunoslik institutida uning uch nusxasi mavjud, tartib 
raqamlari  № 7791, 11072-73, 5732. Kitob va uning muallifi twg’risida 
A.Wrinboev, O.Bwrievlar 1983 yili “Toshkent Muh’ammad Solih’ tavsifida (X1X 
asr)” nomli risola chop etganlar. 

 
146
11.2.28. «Tarixi Shoh’uh’iy» 
«Tarixi Shoh’uh’iy» («Shoh’ruh’ (bek) tarixi») nomli asar muallifi X1X 
asrda wtgan farg’onalik tarixchi olim Niёz Muh’ammad Xwqandiydir. U taxminan 
1803 yili Qwqonda yirik h’arbiy xizmatchi oilasida twg’ilgan, Xudoёrxon 
qwshinida lashkarnavis, yani h’arbiy kotib lavozimida xizmat qilgan, 60-yillar 
boshlarida istefoga chiqib, ilmiy faoliyat bilan mashg’ul bwlgan. 
Niёz Muh’ammad keng malumotli kishi bwlib, «Niёziy» taxallusi bilan 
sherlar h’am ёzgan. Lekin, yirik tarixiy asari «Tarixi Shoh’uh’iy» bilan kwproq 
mashh’ur. Bu asar Qwqon xonligining 1709-1876 yillar orasidagi tarixi twg’risida 
mukammal malumot berib, unda ushbu xonlikka qaram bwlgan boshqa Toshkent, 
h’ozirgi Qirg’iziston, Qozog’istonning janubiy viloyatlari h’ududlarining ijtimoiy-
siёsiy tarixi h’am baёn etilgan. Unda Qwqon xonligining Buxoro, Sharqiy 
Turkiston va boshqa mamlakatlar bilan bwlgan iqtisodiy, siёsiy va madaniy 
aloqalari h’aqida h’am etiborga molik malumotlar keltirilgan. 
«Tarixi Shoh’uh’iy» asarining matni N.N.Pantusov tomonidan 1885 yili 
Qozonda chop etilgan. Ayrim parchalari V.V.Bartold, N.G.Mallitskiy va 
V.A.Romodin tarafidan rus tiliga tarjima qilingan. Bu asar T.K.Biysembiev 
tarafidan chuqur va atroflicha wrganilib, 1987 yili rus tilida Olma-Otada aloh’ida 
kitob chop etildi. 
 
11.3. Foydalanilgan adabi¸tlar r´yxati: 
1.B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001. 
B. -. 
2.  T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarixnavisligidan lavh’alar. - 
Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk 
Respubliki Uzbekistan –B. -. 
3.  . İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998.  
4.  Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva: 
‘’Nauka’’. 1987.-S. 330-406. 
5.  B.A.Axmedov. İstoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii. XU1-XU111 
vv. (Pismennıe pamyatniki).-Tashkent: “Fan”, 1985. 
6.  B. A. Ah’medov. Tarixdan saboqlar. - Toshkent: “Wqituvchi”. 1994. - 299, 
310, 363-369 va boshqa betlar. 
7.  Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi. Tuzuvchi A.A.Madraimov.-
Toshkent: TDPU, 2001. 42-53 betlar. 
 
11.4. Mavzuni mustakamlash uchun beriladigan savollar: 
1.Turkiy-wzbek tilidagi manbalar deganda nimani tushunamiz? 
2.  Turkiy-wzbek tilidagi manbalar qaysi davrlarda yaratildi? 
3.  Temuriylar davrida turkiy manbalarning yaratilishiga qanday etibor berildi? 
4.  “Temur tuzuklari” asarining tarixiy manba sifatidagi ah’amiyati nimada? 
5.  Boburning “Vaqoyi” asari tarixiy manba sifatida qanday xususiyatlarga ega?  
 
 
 

 
147
 
 
 
 
 
 
 
 
12-mavzu. XVI-XIX  asr birinchi yarmiga oid h’ujjatlar  
 
Darsning mazmuni: XVI-XIX asr birinchi yarmiga oid h’ujjatlar, ularning 
tarixiy manba sifatidagi ah’amiyati ochib beriladi.  
 
Reja 
12.1. Muh’im ijtimoiy-siёsiy voqealar. 
12.2. XVI-XIX asr birinchi yarmiga oid xujjatlar.  
12.3. Wzbekiston tarixiga oid xujjatlar. 
12.4. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.  
12.5. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.  
 
Asosiy tushunchalar: Jwyboriy xojalari, amirlik, xonlik, ёrliq, vasiqa… 
 
12.1. Muh’im ijtimoiy-siёsiy voqealar. 
XV asrning 80-90- yillarida kuchayib ketgan tarqoqlik, xususan Toshkent, 
Farg’ona va Hisorning markaziy h’ukumatga itoat qilmay qwyishi, ayrim 
amirlarning siёsiy nufuzi wta kuchayib ketishi va ёsh Temuriylarning toju taxt 
uchun kurashlar davlatning inqirozini tezlashtirdi.  
  1500 yili Muh’ammad Shayboniyxon (1500-1510 yy.) Dashti qipchoq 
wzbeklariga tayangan h’olda Movarounnah’r, Xorazm, Xuroson va Badaxshonni 
bwysundirib, yangi sulola  – Shayboniylar  davlatiga (1500-1601 yy.) asos soldi. 
Lekin Shayboniylar malum darajada iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy soh’ada 
taraqqiёtga erishlan bwlsalar-da, lekin ular h’am mah’alliy yirik er-suv 
egalarining ayrimachilik h’arakatiga barh’am bera olmadilar.  
Shayboniyxon h’alokatidan (1510 y. 10 dekabr) swng uzoq vaqt davomida 
mamlakatda parokandalik va tarqoqlik h’ukm surdi. 
Ubaydullaxon vafotidan (1539 y.) keyin esa Movarounnah’rda qwsh 
h’okimiyatchilik boshlandi: Camarqandda Abdullatif Sulton, Buxoroda 
Abdulaziz Sulton xon qilib kwtarildilar (1540-1550 yy.). 
1551-1556 yillari esa mamlakat toju taxt davogarlari Navrwz Ah’madxon, 
Burxon Sulton, Abdullaxon soniy wrtasida urush maydoniga aylandi. 
Abdullaxon soniy 1557 yili Buxoroni egalladi va uzoq davom etgan 
urushlardan (1557-1582 yy.) swng Movarounnah’rni birlashtirishga, Toshkent va 
Turkistonni bwysundirdi, 1584 yili Badaxshon bilan kwlobni, 1588 yili Hirotni 
egalladi. U davlatni markazlashtirdi, lekin uning vafotidan (1598 y. 8 fevral) 
keyin ayirmachilik h’arakat nariga wtmadi. Uning wg’li va taxt vorisi 

 
148
Abdulmwminning h’ukmronligi olti oydan (1598 y.fevral-iyul) nariga wtmadi. 
Undan keyin xon kwtarilgan Mirmuh’ammad soniy (1598-1601 yy.) esa 
nomigagina xon h’isoblanib, aslida h’okimiyat nufuzli katta er egalari qwliga 
wtib qoldi. Bu vaqtda qozoq xonlari va sultonlarining Movarounnah’r ustiga 
bosqinchilik yurishlari kuchaydi. Ular 1599 va 1600 yillari Toshkent, Jizzax, 
Samarqand va Miёnqolgacha bostirib kirib, wtroq  ah’olini talon-taroj qildilar. 
Janubdan esa Eron h’ukmdorlari yurtimizga tah’did sola boshladilar. 
Mana shunday bir sharoitda movarounnah’rlik yirik er-suv egalari 
ruh’oniylar va zodagonlar bilan til biriktirib, Jwjixonning wn uchinchi wg’li 
Twqay Temur naslidan bwlgan Ёrmuh’ammadxonni taxtga wtqizdilar. Yangi 
sulola tarixda Ashtarxoniylar (1601-1785 yy.) nomi bilan mashh’ur
47
.  
Bu davrda mamlakatda tarqoqlik yanada kuchaydi. Dashti qipchoqliklar, 
aosan qozoq xonlari va qalmoqlar, Xorazm h’ukmdorlari Abulg’ozixon va 
Anushaxon Movarounnah’rga tez-tez bostirib kirib, uning Chorjwy, Buxoro va 
Samarqand shah’arlari va qishloqlarini talon taroj qila boshladilar. 
Eron va Shimoliy Hindiston h’ukmdorlari Boburiylarning Buxoro xonligi 
ichki ishlariga aralashuvi kuchaydi. Mamlakatdagi beqarorlik Ubaydullaxon 
soniy (1702-1711 yy.) h’ukmronligi yillarida juda kuchaydi. Ulus h’ukmdorlari, 
Balxdagi Mah’mudbiy qatag’on markaziy h’ukuatga bwysunmay qwydilar. 
Samarqand va Hisor viloyatlarida yuz qabilasi, Shah’risabz va Qarshida kenagas 
va mang’it qabilalari xonga qarshi isёn kwtardilar. Ubaydullaxon soniy wrniga 
xon kwtarilgan Abulfayz (1711-1747 yy.) nomigagina xon bwlib, h’okimiyat bir 
guruh’ yirik boylar qwliga wtib qoldi. 
Eron podshoh’i Nodirshoh’ (1736-1747 yy.) Movarounnah’rdagi 
parokandalik va beqarorlikdan foydalanib, 1740 yilning kuzida Buxoro xonligini 
wziga bwysundirdi. Shundan keyin h’okimiyat asosan Nodirshoh’ tarafdori, 
mang’it qabilasidan chiqqan nufuzli, katta er egasi Muh’ammad Rah’imbiy 
qwliga wtdi. Abulfayzxon wldirilganidan keyin taxtga wtqizilgan Abdulmwmin 
(1747-1751 yy.) va Ubaydullaxon soniy (1751-1753 yy.) nomigagina xon bwlib, 
davlatning muh’im ishlarini Muh’ammad Rah’imbiy boshqargan. 
1753 yilning 16 dekabrida Muh’ammad Rah’imbiy xon bwldi. Shu 
kundan boshlab Buxoro xonligida  h’okimiyat Mang’itlar sulolasi qwlida bwlib, 
ular 1920 yilning sentryabr oyigacha ukmronlik qilgan. 
1709 yili markaziy h’ukumatning zaifligi tufayli Farg’ona vodiysida 
Qwkon xonligi (1709-1876 yy.) tashkil topdi. 
XVIII-XIX asrda yurtimiz h’ududida Buxoro amirligi, Xeva va Qwqon 
xonligi mavjud bwlib, Rossiya asta-sekin bu h’ududga siqilib kelib, wz 
mustamlakasini wrnatdi. 
12.2. Wzbekiston tarixiga oid Hujjatlar 
Namunalar: 
Ayrim muh’im h’ujjatlar va ёzishmalar h’aqida malumotlar tarixiy va memuar 
asarlarda, shuningdek manoqiblarda h’am uchrab turadi. 
 
                                                 
47
 Асли Хожи тархон (Астрахон)лик бўлганлари учун сулола шундай аталган.
 

 
149
12.2.1. Buxoro amiri Haydarning Farmoni 
U  abadiy tirik! 
Kattabek eshik og’a
48
ga malum va ravshan bwlsin va (u) bilsinki, mulozimingiz 
Rah’imqulibekbiy olijanob, qutblar qutbi janob xoja Ah’rorning, qabri nurga 
twlsin, Kamongarondagi vaqf erlariga qasd qilgan. Bu gapni (podshoh’ 
h’azratlarining) oliy uzangisini wpish paytida saodatmaob eshon Olimgirxoja 
shayxulislom aytgan. 
 Shunga 
asoslanib, 
Siz janobga buyuramiz: 
 
Agar (h’aqiqatan) shunday qilingan bwlsa, Alloh’ning lanatiga qolmaslik 
uchun bu ishni darh’ol twxtatsinlar, mazkur vaqf erni, mazkur farmoni oliyga 
asoslanib, egasiga qaytarilsin, (Farmonga) aslo monelik qilmasinlar. 
 
 
11.3.2. Jwybor xojalarining h’ujjatlari 
Jwybor xojalarining h’ujjatlari XVI asrga doir bwlib, ular Buxoro xonligining 
ijtimoiy-iqtisodiy va siёsiy h’aёtini wrganishda katta ah’amiyatga egadir. Yirik 
er-suv va mol-mulk egasi bwlgan xoja Muh’ammad İslom va xoja Sadning, u 
xoja Kalon nomi bilan mashh’ur bwlgan,  jamiyatdagi mavqeiga oid h’uqukiy 
h’ujjatlardir. Twplamdagi h’ujjatlar forsiy matni va ruscha tarjimasi P.P. İvanov 
(1893-1942 yy.)ning tadqiqotlari bilan 1938 va 1954 yillarda ikki jild qilib 
Sankt-Peterburgda nashr qilingan. 
 
Twplam Juyboriy xojalaridan xoja Sad (1531/32-1589 yy.)ning mol-mulkiga 
oid 288 h’ujjatdan iborat. Ular er-suv, dwkon, h’ammom, karvonsaroy, 
tegirmon, oshxona va boshqa daromad keltiruvchi mulkning oldi sottisiga oid 
vasiqalardir. 
  Juybor xojalari wz davrida katta mol-mulkka ega bwlgan boy-badavlat 
kishilar edilar. Xoja Muh’ammad Sad ikki ming jufti gov, 100 ming tanob eri, 
yigirma ming qwyi, ming bosh tuyasi, bir yarim ming oti, yirik shah’arlarda 
kwplab dwkonlari, timlari, tegirmon, h’ammom, moyjuvoz va boshqa turdagi 
ishlab chiqarish va savdo korxonalari bwlgan. Bular Xoja kalonning otasidan 
qolgan meros mulki, xonlar va boy-badavat odamlarning h’ayr-eh’sonlari, 
shuningdek srtib olingan, zarxarid mulkdir. 
 Quyida ushbu twplamdagi ayrim h’ujjatlar matni wzbek tilida keltirildi, 
toki talabalar ular twg’risida umumiy tasavvurga ega bwlsinlar. (İmkoni bwlsa 
bir necha asl nusxa fotokopiyasi ilova qilinsin-Tuzuvchiga) 
 
12.3.1. VASİQA 
Hijriy 973 yil rajab oyining 22-kun (1566 y.14 fevral)da amirzoda Mirza 
Muh’ammad Sharif marh’um Muh’ammad Latif Mirak wg’li, wz mulkini qonun 
bwyicha idora etishga h’aq-h’uquqli bwlgani uchun, qonun-qoida bwyicha mana 
bu arzni baёn qildi:”Eski qala tashqarisida, Puli sarrofon ёnida, mulla Ashraf 
masjidi kwchvsida joylashgan.. dwkonimni , dwkoncha ёnidagi oshxonasi bilan 
qwshib, shuningdek u bilan tutash bwlgan erimni, undagi binolar va narsalar 
                                                 
48
 Эшик оға, эшик оғаси – саройбон, подшоҳ, хон саройига арз билан келувчиларни, шунингдек элчиларни 
кутиб олувчи мансабдор.
 

 
150
bilan qwshib, uzil-kesil va qonun-qoida bilan xoja Kalonxojaga Muh’ammad 
İslom wg’illariga sof kumushdan zarb qilingan 160 tanga badaliga sotdim. 
Ushbu mulk g’arb tarafdan marh’um xoja Yusuf Ali sabbog’ (bwёqchi) 
ustod Sadriddin sabbog’ wg’liga tegishli dwkonga, shimol tarafdan shah’ar 
nah’riga, janubda bozor ёnidan wtadigan katta jamoat ywliga tutashgandir. 
(Mazkur) vasiqa quyidagi guvoh’lar ishtirokida tuzildi: 
Mavlono Sodiq; 
Ustod Turdi memor; 
Hofiz Paxsa; 
Mir Qalandar; 
Mavlono Abduvoh’id; 
Mavlono Husaynning birodari sayyid Muh’ammad; 
Muh’ammad Latif Hofiz Paxsa wg’li; 
Shayx Hasan Qorakwliy.”
49
  
 
12.3.2. VASİQA 
 
Hijriy 960 yil shavvol oyining 19-kuni (1553 y. 29 sentyabr). 
Xoja Mir Hoshim Malik Buxoriy wg’li, wziga qarashli mulkni qonuniy 
ravishda tasarruf etishga h’aq-h’uquqli bwlgani uchun, wz ixtiёri bilan va 
qonuniy ravishda quyidagi asrni baёn qildi: “Wzimga tkgishli bwlgan va 
Buxoroning Eski qalsi tashqarisida, marh’um Abdulazizxon masjidi ёnida 
joylashgan, otxonasi va somonxonasi, tosh va ёg’och asboblari bwlgan 
tegirmonimni xoja Muh’ammad İslom xoja Ah’mal wg’illariga sof kumushdan 
zarb qilingan, vazni bir misqollik 170 kumush tangaga sotdim. 
(Ushbu) mulk g’arb tarafdan (nomi yuqorida zikr etilgan) xaridorning uyi 
bilan, sharq tarafdan nah’r bwyi va janub tarafdan Mir Tayyibxoja Malik 
wg’lining h’ovlisi bilan tutashdir. 
Guvoh’lar: 
Xoja Sayid Hasan; 
Mir Muh’tasib; 
Mavlono Ali imom; 
Mir Tayyib”.
50
 
12.3.3. VASİQA 
Hijriy 966 yil zulqada oyining 21-kuni (1559 y. 25 sentyabr). 
Xoja Zinda Ali arbob xoja Yusuf wg’li... wziga tegishli mulk xususida 
qonuniy tarzda va quyidagi mazmunda arz qildi: “Buxoroning Eski qalasi 
tashqarisida, mah’sidwzlar bozorida, qalqon yasovchilar timida joylashgan twrt 
nafar dwkonimni, uzil-kesil va qatiy savdo bilan sotdim. 
Uning bir tarafi mamlakayi podshoh’iyga,
51
 ikkinchi tarafi shah’ar 
h’andaqiga,
52
 uchinchi tarafdan nomi zikr etilgan oluvchiga tegishli 
tegirmonning ayvoniga tutashdir. Dwkonga kirish ywli h’am wsha tarafdan. 
                                                 
49
 Аҳмедов Б. Юқ. асар. 78 бет.
 
50
 Ўша асар. 78-79 бетлар.
 
51
 Мамлакайи подшоҳий – подшоҳ, хон девонига тегишли ер-сув.
 
52
 Хандақ - қалъа девори ташқарисига қазиб сув тўлатилиб қўйилган зовур, махсус мудофаа иншооти.
 

 
151
 (Ushbu vasiqa) quyidagi odamlar ishtirokida tuzildi: 
Jwra Muh’ammad xoji Kalon shayx  wg’li; 
Abdulmuh’ammad; 
Muh’ammad Amin Abdi Kalonxoja wg’li; 
Mir Fazlulla; 
Mavlono Mah’mud xatib Kalotiy.”
53
 
 
12.3.4. Majmuayi vasoyiq 
“Majmuayi vasoyiq”(“Vasiqalar twplami“) – Samarqand qozixonasiga 
tegishli va XU1 asrning oxirida tuzilgan h’uquqiy h’ujjatlar, vasiqalar 
twplamidir. Unda jami 735-ta h’ujjat bwlib, xronologik jih’atdan 1588-1591 
yillarni wz ichiga oladi. Ushbu h’ujjatlar turli ijtimoiy-iqtisodiy masalalar, meros 
taqsimlash, kasb-h’unar, shogirdlik bilan bog’liq, savdo dwkonlari, er-suv va 
h’ovli-joyni ijaraga qwyish kabi masalalarni rasmiylashtirishga bag’ishlangan. 
Hujjatlarning yana bir muh’im tomoni shundaki, ularda XU1 asrda Samarqandda 
amalda bwlgan kasb-h’unarlar, zargarlik, kulolchilik, rangrezlik, attorlik, 
kimuxgarlik, chitboflik, sangtaroshlik, shamshirlarlik, qog’oz ishlab chiqarish, 
zardwzlik, sarrojlik, duradshorlik, kuloh’garlik, sah’h’oflik-muqovasozlik, 
xattotlik, kitobfurushlik va twqsondan ortiq kasb-h’unar h’aqida malumot 
mavjud.      
“Majmuayi vasoyiq”ning yaxshi qwlёzmasi h’ozirda WzRFA 
Sharqshunoslik institutining xazinasida 1386 tartib raqami bilan saqlanmoqda. 
Hujjatlarning bir qismi rus va wzbek tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. 
Abdurauf Fitrat va V.S.Sergeev ulardan faqat 36 nafarini tanlab olib rus tiliga 
tarjima qilganlar va 1937 yili Toshkentda nashr etganlar. Hujjatlardan 237 tasi, 
yani taxminan uchdan bir qismi sharqshunos olim B.İbroh’imov (1908-1978 yy.) 
tarafidan wrganilib, wzbek tiliga tarjima qilingan edi. Bu ish 1982 yili 
B.Ah’medov, O.Jalilov, M.Karimova, T.Fayziev va G.Ostonova tarafidan 
nashrga tayёrlandi va chop etildi. Unday ayrim namunalar quyida keltirildi: 
 
12.3.5. XATTİ İQROR 
Hijriy 997 yil zulh’ijja oyi boshida (1589 yil oktyabr oyining birinchi 
yarmida) mullo Abdulboqiy Xoji boqiy wg’li wz amakivachchasi sag’ir 
Mirh’odi marh’um xoja Opoq wg’li tarafidan uning ishlarini (qozi) 
mah’kamasida amalga oshirish uchun twla h’uqukli ekanligi sharan mullo 
Qurbon Muh’ammad Ali najjorlarning twg’ri guvoh’liklari bilan isbot qilingani 
h’olda, Samarqand shah’ri va unga tobe erlarning qozilar qozisining noibi va 
viloyatning adolatli h’okimi, Alloh’ uning soyasini uzun qilsin, h’uzuriga kelib, 
sharan twg’ri iqror bwldiki, sag’irning Samarqanddagi Masjidi nigoron 
mah’allasida joylashgan, chegaralari aniq bwlgan va imorat qilishga yaroqli bir 
bwlak erini Mirza Dwstim Baxtibiy wg’liga bir misqollik 63 dinorga sotdi. 
(Ushbu) joyning chegaralari g’arbiy, shimoliy va sharqiy tarafdan jlyni 
sotib oluvchining h’ovlisiga va janub tarafdan katta jamoa kwchasiga tutashdir. 
                                                 
53
 Аҳмедов Б.А. Юқ. асар.80-81 бетлар.
 

 
152
Har ikkala taraf wziga tegishlini oldi, (yani) oluvchi joyni, sotuvchi esa 
pulni oldi. Sharan kelajakda (bir birini) aldamaslik sharti bilan mazkur joyning 
bah’osi shu kunlardagi narx-navoga twg’ri va adolatlidir. Ushbu savdoda aldash 
va buzuq shart ywq. Bu savdo sag’irning kundalik eh’tiёji va nafaqasiga xarj 
qilinadi. Har ikkala tomon yuzma-yuz turib iqror bwldilar (va tuzilgan h’ujjatni) 
tasdiq qildilar. 
Ushbu savdo-sotiq ishonchli kishilar h’uzurida bwldi. 
Qozi muh’ri.     
12.3.6. XATTİ İQROR 
Hijriy 987 yil safar oyining, yaxshilik va zafar bilan tamom bwlsin, 9- 
kuni (1589 yil 18 dekabr kuni) Mirzo Halim Mir Zinda Ali wg’li janoblari 
sharan twg’ri iqror bwldi, shu xususdakim, wz ixtiёrida bwlgan va Samarqand 
shah’rining Masjidi mullo shayx Muh’ammad devon nomi bilan mashh’ur 
bwlgan mah’allasidagi bir bwlak erini sharan uzil-kesil savdo bilan, mullo 
Tursun Mulloquli wg’liga h’ozigshi paytda maomalada bwlgan, toza kumushdan 
zarb etilgan bir misqollik 13 tanga xoniyga sotgan. 
(Mazkur) erning bazi qismi er oluvchining mulkiga va bazi qismi Tursun 
zog’orapazning eri bilan tutash, twrt tarafdan chegaralari malum bwlib, g’arbi 
mullo Muh’ammad Siddiq mullo Abdukarim wg’lining h’ovlisiga, shimol tarafi 
Muh’ammad Sharif ibn xoja Avaz attor wg’lining, bazisi Banda Ali Sherali 
wg’lining h’ovlisi bilan janub tarafi jamoat yuradigan kwchaga tutash bwlib, 
kirish ywli h’am wsha tarafdadir. Hamma tarafining belgilari kwrinib turibti. 
Shariat bwyicha h’ar ikki taraf yuzma-yuz turib wziga tegishlini oldi. 
Ushbu savdoda aldash, firib berish va buzuq shart yuz bermadi. 
Guvoh’lar: 
Mulla Ah’mad Amin; 
Mulla Ah’mad; 
Mulla Abdumajid; 
Mulla Abdurah’im. 
 
12.3.7. VASİQA 
Hijriy 998 yil jumodi ul-avval oyining ikkinchi kuni (1590 yil 9 martda) 
ustod Muh’ammadxwja ravg’angar ustod shayx Muh’ammad wg’li wz 
tasarrufida bwlgan dah’yaki erining
54
 h’ammasini, Samarqand atrofidagi, 
Mwg’uldiza mah’allasida bwlgan twrt tomoni aniq bwlgan mulkini, tamom h’aq-
h’uquq bilan Kamoliddin Mir Tulak Qutbiddin wg’liga, yangi bir misqolli, toza 
kumushdan zarb qilingan 175 tangaga sotdi. 
Ushbu erning twrt tomon chegarasi aniq bwlib, g’arb tarafi mavlono Boqi 
mulla Sulton Muh’ammadning eriga, shimol tarafdan bazi joylari mulla h’oji 
Sulton Muh’ammad bilan mulla Pirak Ёrmuh’ammad wg’li wrtasida sheriklik er 
bilan. Bazi yuoylari mashh’ur Siёb arig’i bilan tutash. Sharqiy tarafi Pirali Rajab 
wg’lining eriga va janub tarafi jamoat qatnaydishan kwchaga turashdir. 
(Hamma) belgilari malum. 
                                                 
54
 
Даҳяки ер – олинган даромаднинг ўндан бири миқдорида солиқ олинадиган ер.
 

 
153
Oluvchi mazkur erning adolat bilan savdo bwlgani, sotuvchi mulk 
badaliga twlangan aqchaning, amalda bwlgan pul ekanligini va u etiborli kishilar 
oldida bwlganligini etirof qildilar va iqror bwldilar.  
 
12.3.8. VASİQA 
Hijriy 998 yil jumodi ul-avval oyining 9-kuni (1590 yil 16 martda) 
Ashurali Davlatqadam wli sharan iqror bwldi shu xususdaki, Samarqandning 
h’azrati xoja Salmon mozori mah’allasida joylashgan wzimning h’asfurushlik 
dwkonimni va yigirma gaz shaxsiy lalmi erimni sof misdan zarb qilingan, vazni 
bir misqolli 30 tangaga uzil-kesil savdo bilan Avaz mavlono Solih’ wg’liga 
sotdim. 
(Mazkur) dwkon va erning twrt tarafdagi chegarasi aniq, chunonchi 
g’aryuiy tarafi h’azrat Toh’ir tarxon eriga, shimol tarafi jamoat ywliga tutash. 
(Hovliga) kirish ywli h’am wsha tarafdan. Shimoli-sharqiy tarafi shimolga 
wxshash, janubi Toh’ir tarxonning eriga tutash. Hamma belgilari aniq. 
Shartga binoan h’ar ikki tomon wz badalini, yani dwkon va er sotgan –
pulini, pul twlagan – dwkon bilan erni oldi. 
Savdo adolatli bwlib, firib va buzuqliklardan xolidir. Har ikkila tomon 
yuzma-yuz turib, izzat-etibor mla kishilar oldida mazkur savdoning twg’riligiga 
iqror bwlib tasdiq qildilar. 
Hijriy 997 yil shavvol oyining 29-kuni(1589 yil 13 sentyabrda) 
Samarqand shah’ri va unga qarashli viloyatning adolatli h’okimi h’uzurida, 
Alloh’ uning soyasini uzun qilsin, Momo Sulton Bekmuh’ammad qiziga, ushbu 
tarixdan boshlab ar kuni 2 dinor mayda mis tanga maosh tayinlandi, shuning 
uchunkim faqir sag’i Fwlod Muh’ammad Xwjamberdi wg’lini kiyintirib va 
ovqatlantirib tursin. 
Vasiqa xolis kishilar h’uzurida tuzildi.