O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. Usmonov, M. Sodiqov

Alisher Navoiyning ijod gulshani 

Jami 51 ming misra-

dan iborat 5ta go‘zal 

dostonni o‘zida jam 

etgan «Xamsa» asari: 

 

► «Hayrat ul-abror». 

► «Farhod va Shirin». 

► «Layli va Majnun». 

► «Sabbayi Sayyor». 

► «Saddi Iskandariy». 

45 ming misradan 

iborat: 

 

► «Xazoyin ul-maoniy» 

(«Ma’nolar xazinasi») 

asari. 

► «Muhokomat ul-

lug‘atayn» («Ikki til 

muhokamasi»). 

► «Majolis un-nafois» 

(«Nafis majlislar»). 

► «Mahbub ul-qulub» 

(«Ko‘ngillar mahbubi»). 

► «Mezon ul-avzon» 

(«Vaznlar o‘lchovi») va b. 

12 ming misrani 

jam etgan, 

Foniy 

taxallusida 

bitilgan forsiy 

tildagi nafis 

badiiy asarlar: 

 

► Mufradot. 

► Sittai zaruriya.  

► Fusumi arbiya. 

Ulug‘ mutafakkir asarlarini mutolaa qilar ekanmiz, ularda aks 

et gan, ilgari surilgan chin insonparvarlik, vatanparvarlik, mehnatse-

varlik, hayotga oshuftalik, keng ma’nodagi ishq-muhabbat g‘oyalari 

o‘quvchini o‘ziga maftun etadi. Bu ham Navoiy ijodining umrboqiy-

li gidan, umumbashariy qadriyatlar ruhi bilan chuqur sug‘oril gan-

ligidan yaqqol dalolatdir. Shu bilan birga, bu davrda fors-tojik ada-

biyoti ham an’anaviy tarz da rivojlanishda davom etdi. Bu adabiyot 

dovrug‘ini baland ko‘tar gan, yuksak badiiy ijod namunalarini yarat-

gan  Kamol Xo‘jandiy, Hofiz She ro ziy, Abdurahmon Jomiy, Binoiy, 

Hiloliy va Vosifiy singari daho  so‘z san’atkor lari nomini alohida til-

ga olib o‘tish joiz. Ular ning yuksak badiiy tafakkur ila yaratilgan 

umrboqiy asarlari ma na ne cha asrlardirki, tarix va davrlar sinovidan 

o‘tib, qanchalab avlodlar ongi, shuurini tolqinlantirib kelmoqda.

Shunday qilib, Amir Temur va temuriylar davri Vatanimiz xalq-

lari  ning hayotiy taqdirida, ularning ijtimoiy taraqqiyotning yuksak 

mar ra  lariga ko‘tarilib borishi davomida o‘chmas iz qoldirgan alohi-

da bir tarixiy bosqich bo‘ldi. Eng muhimi, bu davr Amir Temurdek 

bu yuk siymoni tarix may doniga chiqardi.

Bu zoti sharif va uning avlodlarining mislsiz sa’y-harakatla-

ri, bun yod korlik faoliyati tufayli Movarounnahr va Xuroson o‘lka-

lari ulkan o‘zgarishlarga yuz tutdi. Mo‘g‘ullarning bir yarim asr-

lik bos qini va zulm-asoratidan butunlay xalos bo‘lgan ona yurtimiz 

170

qudratli saltanat darajasiga ko‘tarildi. Ayni chog‘da, ijtimoiy-iqtiso-

diy, madaniy-ma’ na viy jihatlardan yuksalib, jahonga dovrug‘ tara-

tdi. Ulug‘ ajdod larimiz tomoni dan yaratilgan moddiy va ma’naviy-

madaniyat   ning yuksak namunalari, dur-u javohirlari mana necha 

asrlardirki, jahon ahlini hayratga solib, minnatdor avlodlar ardog‘ida 

e’zozlanib kelmoqda.

Nazorat savollari

1. Amir Temur shaxsini ta’riflab bering.

2. Amir Temur qanday vaziyatda siyosiy kurash maydoniga kirib 

keldi?

3. Amir Temurning buyuk tarixiy xizmatlari nimada?

4. Amir Temur davrida shakllangan markaziy davlat boshqaruvi 

tizimi qanday tamoyilarga asoslangan edi?

5. Amir Temurning xorijiy ellarga uyushtirgan harbiy yurishlar-

dan ko‘zlagan maqsadlari nimalardan iborat bo‘lgan?

6. Mirzo Ulug‘bek shaxsi to‘g‘risida nimalarni bilasiz?

7. Mirzo Ulug‘bek amalga oshirgan ichki davlat siyosatining 

mu him jihatlari nimada?

8. Temuriylar sulolasi inqirozining asosiy sabablarini ta’riflab 

bering.

9. Husayn Boyqaro davrida Xuroson davlatining iqtisodiy va 

ma daniy yuksalishining muhim omillarini tushuntirib bering.

10. Qanday omillar Amir Temur va temuriylar davri moddiy va 

ma’naviy-madaniyatining ravnaqini ta’minlagan?

11. Temuriylar davrida bunyod etilgan moddiy madaniyat namu-

nalari qatoriga nimalarni kiritish mumkin?

12. Movarounnahrda ilm-fan ravnaqini ta’minlagan omillar 

to‘g‘ risi  da so‘lab bering.

13. Ulug‘bek akademiyasining yutug‘i va yuksak shuhratini ta’rif-

lab bering.

14. Temuriylar davrida tarixshunoslik fani bo‘yicha qanday asar-

lar yaratildi?

15. Temuriylar davridagi xattotlik, tasviriy va musiqa san’ati 

ravnaqi to‘g‘risida nimalarni bilasiz?

16. Alisher Navoiy o‘zbek mumtoz adabiyotining asoschisi ekan-

ligini ta’riflab bering.

171

IX bob. TURKISTON HUDUDLARINING XONLIKLARGA 

BO‘LINIB KETISHI, UNING SABABLARI VA OQIBATLARI

Tayanch so‘z va iboralar. Dashti Qipchoq. Shayboniylar. Xiva 

xonligi. Qo‘ng‘i rotlar. Buxoro xonligi.

 

Abdullaxon II. Ashtarxoniylar. 

Buxoro amirligi. Man g‘it lar. Qo‘qon xonligi. Minglar. Toshkent bekli-

gi. Davlat boshqaruvi. Davlat lavozimlari. O‘zaro va ichki kurash. 

Qoloqlik sabablari.

1. Turkistonning uch xonlikka bo‘linishi

Vatanimiz tarixi o‘zbek davlatchiligi taraqqiyoti bir tekisda o‘tma-

ganligi, uning rivojida zafarli va inqirozli davrlar bo‘lganidan guvoh-

lik beradi. Sohibqiron Amir Temur asos solgan saltanat eng yirik va 

qud ratli davlat bo‘lganligi jahonga ma’lum. U o‘z vorislariga nafa qat 

qudratli davlatni, shuningdek, saltanat qurish va davlatni boshqarish 

qonun-qoidalari bayon etilgan mashhur tuzuklarni qoldir gan edi: «...

farzandlarim va avlodimdan bo‘lganlarning har biri, – deb yozgan 

edi u o‘zining tuzuklarida, – unga muvofiq ish yurit sin... Bu tuzuk-

lardan o‘z saltanat ishlarini boshqarishda qo‘llanma sifatida foy da-

langaylar, to ki mendan ularga yetadigan davlat va saltanat zararu 

tanazzuldan omon bo‘lg‘ay»

32

. Ammo Amir Temur, uning dasturi 

va vasiyatlariga amal qilishmadi. Taxt, hokimiyat ilinjida avj olgan 

o‘zaro va ichki ku rash, jang-u jadallar davlatni zaiflashtirib, mam-

lakatni inqirozga va parokandalikka olib keldi. Oqibatda Turkiston 

uch xonlikka bo‘linib ketdi.

Buxoro xonligi. XVI asr boshlarida zaiflashib borayotgan temu-

riy lar saltanatiga Dashti Qipchoq hukmdori Muhammad Shohbaxt 

Shayboniy hujumi boshlandi. Shayboniyxon 1500–1501-yillar-

da Samar qand va Buxoroni, 1504-yilda Farg‘ona va Hisor viloya-

tini, 1505-yillarda Urganchni, 1506–1507-yillarda Xuroson poytaxti 

Hirot hamda Balxni, shuningdek, Marv, Astrobod va Nishopur sha-

harlarini zabt etdi. Toshkent, Farg‘ona, Sirdaryo va Xorazm yerla-

ri, Afg‘onis tonning Qandahor, Zamindovur viloyatlari egallandi va 

Muhammad Shay bo niyxonga qaram bo‘lib qoldi. Shayboniyxonning 

32

 Temur tuzuklari. – T.: 1991. 53-bet.

172

Xuroson daligidan foydalangan qozoq sultonlari Movaroun 

nahrga 

bir necha marta bostirib kirib, uni talon-taroj qiladilar. 1508–1509-

yillarda Shay bo niyxon Xurosondan qaytib kelib, qozoq sultonlariga 

zarba beradi va Dashti Qipchoq ichkarisiga quvib boradi. Bu yurish-

lar nati ja sida Sig‘noq, Yassi, Sabron shaharlari qayta qo‘lga kiritiladi. 

Shun day qilib, Movarounnahr va Xuroson birlashtirildi va Shaybo-

niylar sulolasi hukmronligi qaror top di. Muhammad Shayboniyxon 

«Imom uz-zamon, xalifat ur-rahmon» unvonini olib, o‘z qo‘lida 

dunyoviy va diniy hokim iyatni birlashtirdi.

Shayboniyxon janubda Eronning ichki viloyatlariga yurish qila-

di. Mash  had va Tus shaharlarini egallab orqaga qaytadi. Eron sho-

hi Ismoil Safaviy katta qo‘shin bilan yetib keladi. Shayboniyxon 

Mo varounnahrdan yordamchi qo‘shinlar kelishini kutmasdan jang-

ga kirishga majbur bo‘ladi. 1510-yilda Marv yaqinida bo‘lgan jang-

da Shayboniyxon qo‘shinlari yengiladi, xonning o‘zi ham halok 

bo‘ladi.

Taxtga Shayboniyxonning amakisi, Mirzo Ulug‘bekning qizi 

Ro biya Sultonbegimning o‘g‘li Ko‘chkunchixon (1510–1530) chiq-

di. Bi roq shayboniy sultonlar, beklar jipslashib Ismoilshohga qarshi 

ku rashish o‘rniga Shayboniyxon tirikligidayoq suyurg‘ol sifatida taq-

sim lab berilgan viloyatlar va yerlarga egalik qilish bilan o‘ralashib 

qol dilar, ular o‘rtasida o‘zaro kelishmovchilik, ziddiyatlar avj oldi. 

Bun  dan foydalangan Ismoilshoh tez orada Xuroson va Xorazm o‘lka-

larini, Shimoliy Afg‘onistonni bosib oladi. Poytaxti Samarqand bo‘l-

gan Movarounnahrda esa shayboniylar hukmronligi saqlanib qoladi. 

Movarounnahrda yuz yilgacha davom etgan Shayboniylar davri-

da ham tinchlik bo‘lmadi, qirg‘inborot urushlar, o‘zaro ichki kurash-

lar davom etdi. Buxoro viloyati noibi bo‘lib kelgan Ubaydullo sulton 

1533-yilda Shayboniylar davlatining oliy hukmdori etib ko‘tarila di. 

Ubaydulla sulton Samarqanddagi Ko‘ch kunchixon avlodlari qarshi-

ligi sababli oliy hokimiyatni Buxoroda turib boshqaradi va Buxoro-

ni davlat poytaxti deb e’lon qiladi. Shay boniy Ubaydullaxon (1533–

1540) davrida Buxoroning mavqeyi ham siyosiy, ham iqtisodiy jihat-

dan kuchaydi. Shu tariqa, Shay boniylarning Movarounnahrda tash-

kil etgan davlati Buxoro xonligi, deb atala bosh landi. Ammo tarqoq-

lik davom etardi, Mova roun nahr XVI asr o‘rtalarida ham mus ta  qil 

hokimliklardan ibo rat edi. Buxoroda Ab du lazizxon, Samar qand da 

Abdulatifxon hukmdor edilar. Tarqoq lik ka barham berish, mamla-

katni birlashtirish dolzarb bo‘lib tur 

gan bir paytda, Abdulla ibn 

173

Iskandarxon ibn Jonibek (Abdullaxon II) sulton may donga chiqdi, 

uni katta mavqega ega bo‘lgan jo‘ybar shayxlari qo‘llab-quvvat ladi, 

Abdullaxon II Buxoro taxtini egallaydi. 1557–1561-yillarda amakisi 

Pirmuhammad, 1561–1583-yillarda otasi Iskan dar  xon oliy hukmdor, 

deb e’lon qilingan bo‘lsada, amalda hukmdor Abdul la xon II edi.

Abdullaxon II siyosiy tarqoqlikka qarshi uzoq yillar urush olib 

bo rib, 1574-yilda Shahrisabz, Qarshi, Hisor viloyatlarini, 1578-yil-

da Sa mar qandni, 1582-yilda Toshkent, Shohruxiya, Ohangaron va 

Sayram ni, 1583-yilda Farg‘onani, 1584-yilda Badaxshonni, 1588-

yil da Hirot ni, 1595-yilda Xorazmni zabt etib, mamlakatni birlash ti-

rish ishini uddaladi, 

Buxoro xonligini kuchli va markazlashgan dav-

latga aylantirdi.

Shayboniylar davlat tizimi

 

Xon 

Markaziy boshqaruv 

Harbiy boshqaruv 

Diniy boshqaruv 

Saroy amaldorlari 

Shayboniylar sulolasining qudratli vakili Abdullaxon II davrida 

o‘z bek davlatchiligi yana bir bor yuksak darajaga ko‘tarildi. Iqtisodiy 

ha   yot ancha jonlandi.

Abdullaxon II karvon yo‘llarini qayta jonlantirish, sardobalar, 

kar von  saroylar qurish va ta’mirlashga ahamiyat berdi. 1577-yilda 

Bu xo roda yirik savdo rastasi – Abdullaxon timi qurildi. Hunarmand-

chilik ning tikuvchilik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik 

va boshqa sohalari rivojlandi. Mahallalarda maktablar ochildi, ba’zi 

xona donlarda uy ta’limi joriy etildi. Bolalar maktabda ikki yil o‘qi-

gach, o‘quvchilar madrasaga o‘tkazilardi. Samarqandda Shaybo niy-

xon madrasasi, Buxoroda Abdullaxon, Toshkentda Baroqxon va Ko‘-

kal dosh madrasalari qurildi va faoliyat yuritdi. Muhammad Shay-

boniyxon, Abdullaxon kutubxonalarida o‘z zamonasining tarixiy va 

badiiy asarlari, tibbiyot, matematika, astronomiya sohasidagi kito-

blar to‘plangan edi.

Abdullaxon II davrida Buxoro xonligining xalqaro nufuzi ham 

174

ko‘ta rildi. Buxoro xonligining Hindiston, Eron, Rossiya bilan dip-

loma tik va savdo aloqalari rivojlandi. Jumladan, Abdullaxon II Hin-

distonga Akbarshoh huzuriga 4 marta o‘z elchilarini yuboradi. O‘z 

nav  batida Akbarshoh elchilari ham Buxoroga kelib, Abdullaxon 

qabu lida bo‘ladilar.

G‘animlar Abdullaxon II ga qarshi uning o‘g‘li Abdulmo‘min-

ni qayraydi, Abdullaxon II bilan uning o‘g‘li Abdulmo‘min o‘rtasida 

taxt masalasida kelishmovchilikdan foydalangan qozoq xonlaridan 

Tavakkalxon Toshkent viloyati yerlariga bostirib kiradi. Unga qarshi 

1598-yilda safarga otlangan Abdullaxon II Samarqandga yetganda 

vafot etadi. Abdulla xon II o‘rniga taxtga ko‘tarilgan Abdulmo‘min 

6 oycha hukmdor bo‘ldi, u otasining amir laridan biri Abdulvose’ 

to  moni dan otib o‘ldirildi. Taxtga chiqqan so‘nggi Shayboniy Pir-

muham   mad ham 1601-yilda Samarqandda ashtarxoniylardan Boqi 

Muhammad bilan bo‘lgan jangda halok bo‘ladi. Shayboniylar sulo-

lasi barham topadi.

1601-yildan e’tiboran Buxoro xonligida hokimiyat ashtar xoniylar 

(Joniylar) sulolasi qo‘liga o‘tadi. 150 yilcha (1601–1756) hukmron-

lik qilgan ashtarxoniylar sulolasi davrida Buxoro xonligida tinchlik, 

osoyish talik bo‘l madi. Xonlik viloyatlarida hukmronlik qiluvchi amir-

lar va beklarning o‘z boshim chaligi, markaziy hokimiyat amaldorla-

ri o‘rtasidagi o‘zaro kelish movchiliklar, ur-yiqitlar mamlakat tinka-

sini quritib borardi.

Buni ashtarxoniylar sulolasidan Buxoro taxtiga ko‘tarilgan o‘n 

bit ta xondan ikkitasining taxtdan ag‘darilgani, beshtasining o‘ldiril-

gani ham yaq qol ko‘rsatadi.

Shayboniylar

sulolasi

(1500–1601)

♦ Muhammad Shayboniyxon

♦ Ko‘chkunchixon

♦ Abu Saidxon

♦ Ubaydullaxon

♦ Abdullaxon I

♦ Abdulazizxon (Buxoroda)

♦ Abdulatifxon (Samarqandda)

♦ Navro‘z Ahmadxon (Baroqxon)

♦ Pirmihammadxon I

♦ Iskandarxon

♦ Abdullaxon II

♦ Abdulmo‘minxon

♦ Pirmuhammadxon II

1500–1510.

1510–1530.

1530–1533.

1533–1540.

1540

1540–1550.

1540–1551.

1551–1556.

1557–1561.

1561–1583.

1583–1598.

1598– (6 oy).

1598–1601.

175

Ashtarxoniylar davrida davlat boshqaruvi o‘z tuzilishi, mohiyati 

jihatidan shayboniylar davridagidan farq qilmas edi. Davlatning ich-

ki va tashqi siyosatiga doir masalalar xon ixtiyori bilan hal qilinardi.

Ashtarxoniylar

sulolasi

(1601–1756)

♦ Boqi Muhammadxon

♦ Vali Muhammadxon

♦ Imomqulixon

♦ Nodir Muhammadxon

♦ Abdulazizxon

♦ Subhonqulixon

♦ Ubaydullaxon II

♦ Abulfayzxon

♦ Abdulmo‘minxon 

(soxta xon) 

♦ Ubaydullaxon III 

(soxta xon)

♦ Sherg‘ozi

1601–1605

1605–1611 (taxtdan haydaladi)

1611–1642

1642–1645 (taxtdan haydaladi)

1645–1680

1680–1702

1702–1711 (o‘ldiriladi) 

1711–1747 (o‘1diriladi) 

1747–1751 (o‘ldiriladi)

1751–1754 (o‘ldiriladi)

1754–1756 (o‘lqiriladi)

Davlat ma’muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga bo‘-

lib boshqa ril gan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Yer-

ga egalik qilish ning mulki sultoniy (davlat yerlari), xususiy mulk, 

vaqf yerlari shakllari mavjud edi. Xon davlat tasarrufidagi yerlar-

ni, aholi yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, diniy ulamolar-

ga 

su yur g‘ol shaklida, saroy amaldorlari va har biy qism boshliqlariga 

tanho shaklida in’om qilardi. Suyurg‘ol egalari xon xazinasiga soliq 

to‘lamas edi. Tanho qilingan yerlar esa tanhodorming xususiy mulki 

bo‘lmay, o‘sha yerlarda ishlayotgan dehqonlardan soliq olish huqu-

qi berilar edi.

 Chorvadorlar ham katta-katta yerlarni egallab, o‘troqlashib bor-

di lar. Natijada Qo‘ng‘irot, Mang‘it, Nayman, Do‘rmon va boshqa 

aholi yashaydigan yirik manzilgohlar vujudga keldi. Barcha mulk 

sha kl lariga xos xususiyat shunda ediki, ularda yersiz kambag‘al 

dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. Yerlarda bug‘doy, arpa, 

jo‘xori, loviya, mosh, sholi, paxta, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan. 

Aholi chorva mollarini boqib, go‘sht, sut mahsulotlari yetishtirgan. 

Savdo-sotiq ishlari ham bir qadar o‘sib bordi. Tashqi savdoda Ros-

siya, Xitoy, Hindiston, Eron mamlakatlariga paxta, teri, jun va bosh-

qa qishloq xo‘jaligi mahsulotari chiqarilgan. Xitoydan shoyi mato-

lar, chinni idishlar, choy, dori-darmon, Hindistondan qimmatbaho 

tosh lar, matolar, oltin iplar olib kelib sotilgan.

176

Xonlikda maktab va madrasa ta’limi ham bir muncha rivojla-

nib bora di. Buxoro xonligi shaharlarida 

150 dan ortiq madrasa fao-

liyat yurit gan. Adabiyot rivojiga Bedil, Sayido Nasafiy, Turdi, So‘fi 

Ol loyor, Mashrab kabi allomalar katta hissa qo‘shdilar. Samarqand 

ho kimi Yalangto‘sh Bahodir o‘z mab 

lag‘i hisobiga Samarqandda 

Regis ton ansamblini bunyod ettiradi.

Buxoro xonligining zaiflashib qolganligidan foy dalangan Eron 

shohi Nodirshoh XVIII asrning 30–40-yillarida Buxoro xonligiga 

yurish qiladi. Nodirshoh Buxoro xonligida katta mavqega ega bo‘lgan 

mang‘it urug‘idan chiqqan otaliq Muham mad Hakim biy bilan shar-

tnoma tuzadi va u Buxoro xonligining oliy hukm do ri, deb tan oli-

nadi. Abulfayzxon amalda hokimiyatdan chet la tib qo‘yi la di, Hakim-

biy Buxoroning to‘la vakolatli hokimi etib tayinlanadi. 1743-yilda 

Hakimbiy, uning o‘g‘li Muhammad Rahim Nodirshoh xiz 

matiga 

kiradi. Nodirshoh 1747-yilda vafot etgach, Muhammad Rahim hoki-

miyatni o‘z qo‘liga olishga kirishadi.

Buxoro

amirligi

   Buxoro xonligida katta nufuzga ega bo‘l gan 

man g‘it qabilasining vakili Muhammad Rahim 

1747-yilda Abulfayzxonni, so‘ng ra ras man xon, 

deb (soxta xon) e’lon qilingan uning o‘g‘li Ab dul    mo‘minni va nabi-

rasi Ubaydullo, Sherg‘oziy sultonlarni o‘l di rib, hokimiyatni o‘z qo‘li-

ga oladi. Muhammad Rahim 1756-yil da taxtga o‘tirib, o‘zini Buxoro 

amiri, deb e’lon qiladi va hokimiyatni mustaqil idora qiladi, 

mang‘it-

lar sulolasiga asos soladi. Shundan e’tiboran, Buxoro xonligi Bu xoro 

amirligi deb atala boshlandi. Amirlikda hokimiyat 1920-yil 

gacha 

mang‘itlar sulolasi qo‘lida bo‘ldi.

Muhammad Rahim hukmronligini beklik – viloyatlardagi bosh-

qa qavm   lardan bo‘lgan hokimlar tan olmadilar. Amir mang‘itlarga 

ta yanib, hokimiyatni markazlashtirishga intildi. Barcha qabilalarning 

hukmdorlarini Buxoroga yig‘ib, ulardan markaziy hokimiyatga bo‘y-

su  nishni talab qildi, aks holda, qattiq jazolanishi haqida ogoh lantirdi. 

Viloyatlardagi ko‘pgina hokimlar, bebosh amaldorlar hoki miyat dan 

chetlashtirilib, yer-mulki tortib olinib boshqa joylarga ko‘chi rildi. 

Ular o‘rniga amir qabiladoshlaridan tayinlandi. Muham mad Rahim 

Buxoro minorasi yonidagi o‘z qarorgohini maxsus qur dir gan ark-

ka ko‘chirdi. O‘zboshimcha beklarni Arkka chaqirib qattiq jazoladi. 

Tarqoqlikni bartaraf etish maqsadida ko‘pgina bek liklarga – Samar-

qand, Jizzax, O‘ratepa, Hisor, Boysun, Shahri sabzga qarshi qonli 

urushlar qildi, ko‘pgina viloyatlar vayron bo‘ldi. Muham mad Rahim 

177

Nurotada istiqomat qiluvchi burgut qabilasi qo‘zg‘olonini bostirib, 

ularning harbiy istehkomlarini buzib tashlab, o‘zlarini Bu xoro tuma-

niga ko‘chirdi. Miyonqal’a qipchoqlariga hujum qilib, isteh komlarini 

buzib tashlaydi, yo‘lboshchilarini qatl etib, qolgan 

larini ko‘chirib 

yuboradi.

Muhammad Rahim vafotidan keyin o‘zaro urushlar yanada ku -

chaydi. Viloyat hukmdorlari mang‘itlarning markaziy hokimiyatiga 

qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘tardi.

Kenagas, yuz, baxrin, burgut, saroy qabilalarining qo‘z g‘o lon-

lari,  hokimiyatga o‘tirgan Doniyolbiyning ularni bostirish uchun 

qil  gan urush  lari minglab odamlarning yostig‘ini quritdi. Doniyol-

biy qo‘shinlar xarajati uchun qo‘shimcha soliqlar joriy etib aholi 

noro ziligini oshirdi. Buxoro hunarmandlari va tijorat ahli 1784-yil-

da qo‘zg‘olon ko‘tardi. Qo‘zg‘olonni bostirish jarayonida minglab 

odamlar qurbon bo‘ldi.

Amir Ma’sum («Begunoh amir») deb nom olgan 

Shohmurod 

(1785–1800-yillar) tarqoqlikka qarshi kurashni davom ettirdi. Amir 

Shoh murod boshqaruv tartibini o‘zgartirish, amaldorlar tarkibini 

yangilash choralarini ko‘rdi. Amir ikki yirik davlat arbobi – Davlat 

qush begi bilan Nizomiddin qozi kalonni saroy, qo‘shin va boshqa 

sohadagi amaldorlar huzurida o‘z qo‘li bilan o‘ldirdi. Soliqlarni tar-

tibga soldi. Buxoro aholisiga 

tarxan yorlig‘ini topshirdi. Unga bi noan 

aholi savdo daromadidan boj to‘lashdan, hunarmandlar pul yig‘imi-

dan, majburiy mehnat va soliqlardan ozod etildi. Shuningdek, xiroj, 

nikoh puli, tarozi haqi va boshqa yig‘imlar miqdori kamaytirildi

Shohmurod davrida Buxoro amirligi nisbatan mustahkamlan gan 

bo‘lsa-da, o‘zaro urushlar to‘xtamadi. G‘arbiy chegaralarda esa Xiva 

xoni qo‘shinlari hujumga o‘tar, ekinzor va bog‘lar payhon qili nar, 

qishloq lar vayron bo‘lar, odamlar va chorva mollari haydab ke tilar 

edi.

Xiva 

xonligi

 

      Xorazm XV asr oxiri –XVI asr boshida temu-

riy Sul ton Husayn Boyqaro boshliq davlatning 

bir qismi edi. 1505-yilda Muhammad Shayboniy-

xon qo‘shinlari Xorazmni egalladi va qo‘ng‘i rot urug‘idan Kepakbiy 

Xorazmga hokim etib tayinlanadi. Eron shohi Ismoil bilan jangda 

Muhammad Shayboniyxon halok bo‘lganidan keyin Xorazm Ismoil-

shoh tomonidan zabt etiladi. Ismoilshoh Xora zm ni o‘z davlati tasar-

rufi ga kiritgach, Vazir, Urganch va Xiva shahar 

larini boshqarish 

uchun 3 ta dorug‘a (hokim) tayinlaydi.

178

Xorazmda Ismoilshoh hukmronligi uzoqqa bormadi. Sal o‘tmay, 

Ismoil   shoh hukmronligiga qarshi harakat boshlanadi. Bu harakatga 

Vazir shahri qozisi Umar qori va Sayid Hisamiddin yetakchilik qi ladi. 

Ular Shaybon avlodidan bo‘lgan Berka sultonning o‘g‘li Elbarsxon-

ga murojaat qilib, xon bo‘lishni taklif qiladilar. Elbarsxon 1511-yil-

da qo‘shin bilan kelib Vazir shahrini egallaydi. 1511–1512-yil lardagi 

janglar natijasida, Urganch, Xiva, Hazorasp Ismoilshoh qo‘shin-

lari dan tozalanadi, Xorazmning mustaqilligi tiklanadi. Xorazmda 

Elbars xon hokimiyati o‘rnatiladi. Shunday qilib,  1512-yilda