O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. Usmonov, M. Sodiqov
musta- qil Xiva xonligi tashkil topadi
Download 3.12 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Yangi Urganch
- Qo‘qon xonligi
- Qo‘qon
- Yunus- xo‘ja Toshkentni Buxoro tobeligidan chiqariyb
- Boshxo‘ja ning
- Sayram, Chimkent, Turkiston, Qurama, Qorabuloq
- Olimbek xon unvonini
- Uchta davlat – Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari vujudga keldi.
- Mulki sultoniy
- Chorvachilik.
- Savdo-sotiq.
- Soliq turlari
- Xonliklarning madainiy-ma’rilfiy hayotida
- Buxoro xonligi tarixini o‘rganishda
- Xiva xonligi tarixiga doir
- Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganishda
- Musiqa va qo‘shiqchilik san’ati
- 2. XIX asrning birinchi yarmida o‘zbek xonliklarining jug‘rofiy-siyosiy o‘rni, davlat boshqaruvi va ijtimoiy-siyosiy hayoti Buxoro amirligi.
- Buxoro amirligida 2 millionga yaqin
- Mang‘itlar sulolasi (1756–1920)
- Amirlikdagi eng katta saroy mansablari va unvonlari Qushbegi
musta- qil Xiva xonligi tashkil topadi, Elbarsxon uning birinchi xoni bo‘la- di. Xivada shayboniylar sulolasi hukmronligi 1770-yilgacha davom etadi. Xiva xonligi poytaxti Urganch edi. XVI asr oxiri – XVII asr bosh larida Amudaryo o‘zanining o‘zgarishi muno sabati bilan Urgan- chning mavqeyi pasayadi, aholisi qulayroq joyga ko‘chib borib joy- lashadi va bu yerda Yangi Urganch shahri paydo bo‘ ladi. Bu orada
1623) davrida Xivaning mavqeyi kuchayib, xon likning rasmiy poy- taxtiga aylanadi . Xiva xonligi tasarrufiga Amu daryoning quyi oqimi- dagi vohalar, Mang‘ishloq, Dahiston (Mashhad) va O‘zboy atrofida- gi ko‘chmanchi turkman hududlari kirardi. Biroq, xonlikda tinchlik bo‘lmadi. Uzoq yillar davomida xonlik tepasida turgan o‘zbek qabi- lalari bilan turkman qabilalari, shuning dek, shah zoda lar o‘rtasida tinimsiz urushlar bo‘lib turdi. Xiva va Bu xoro hukmdorlari o‘rtasida Murg‘ob daryosi bo‘ylari uchun, Marv uchun qirg‘in-barot urushlar bo‘lib turar, bu hududlar qo‘ldan qo‘lga o‘ta rdi. Xonlikka shimol- dan qalmoqlar, qozoqlar, Ural kazaklari tez-tez hujum qilib falokat- lar keltirardi. XVIII asr o‘rtalarida Eron shohi Nodirshoh, uning o‘g‘li Nas- rul lo Xi va xonligini bosib olib, o‘z boshqaruvini o‘rnatdi, turk- man qabi lalarini Xorazmdan Xurosonga ko‘chirdi. Biroq Xiva xon- ligida tinchlik uzoqqa bormadi. Eron hukmdorlariga qarshi tez- tez g‘alayonlar bo‘lar, aholi boshi oqqan tomonga ketardi. Shun- day vaziyatda xonlikdagi o‘zbek qabilalaridan qo‘ng‘irot urug‘ining bosh lig‘i Muhammad Amin Inoq 1770-yilda hokimiyatni qo‘lga oldi va Xiva xonligida yangi sulola – qo‘ng‘irotlar sulola siga asos soldi (bu sulola 1920-yilgacha hukm surdi). Muhammad Amin Inoq turk- manlar qo‘zg‘olonini bostirdi, Buxoro hukmdorining hujumi ni daf etdi va Xiva xonligidagi viloyat hokimlarini markaziy hokimiyat ga bo‘ysundirdi.
179 Qo‘qon xonligi Buxoro xonligi ichki kurashlar, markaziy ho - ki mi yat ning zaiflashuvi sababli XVIII asr bosh - larida ikkiga bo‘li nib ket di. Ashtarxoniylar hukm- ronligining zaiflashuvi oqibatida Farg‘ona vodiysiga uning shimolida tashkil topgan Jung‘arlar davlati tez-tez bosqin uyushtirib, yurtni talon-taroj qila boshladi. Bunday vaziyat Far g‘onadagi ichki kuch- lar ning birlashuviga, mustaqil davlat tuzishga intilishini ku chay tirdi. Farg‘ona vodiysining hududiy yaxlit ligi va iqtisodiy im koniyatlari uning Buxoro xonligidan ajralib chiqi shi ga qu lay omil bo‘lib xizmat qildi.
Chust yaqinidagi Chodak qishlog‘ida yashovchi xo‘jalar jamoa- si (din peshvolari)ning mavqeyi XVIII asr boshlaridayoq Farg‘ona- da ancha kuchayib, 1709-yilda o‘z yer-mulklarini mustaqil deb e’lon qi la di va vodiyda hokimiyatni qo‘lga olishga intiladilar. Biroq, ular- ning hokimiyati boshqa urug‘-qabilalar tomonidan tan olinmadi. Bir guruh harbiy zodagonlar Rishtonda qo‘zg‘olon ko‘tarib, Buxoro xon- ligi tasarrufidagi Farg‘ona hoki mi Xo‘ja Ashirqulni o‘ldiradilar. 1709-yilda Qo‘qon atrofida yashab turgan o‘zbek qabila la ridan biri – minglar hokimiyatni o‘z qo‘llariga oldilar va o‘z yetakchi- si Shohruxbiyni hokimiyat tepasiga ko‘taradilar. Shu tariqa, Qo‘qon xon ligi tashkil topadi, o‘zaro ichki kurashlar botqog‘iga botib qolgan Buxoro xoni Ubaydullaxon o‘ziga qarashli hududning ajralib chiqib, alohida davlat tuzishiga qarshilik ko‘rsata olmadi. Qo‘qon xonligida ming urug‘i sulolasi 1876-yilgacha hukmronlik qiladi. Qo‘qon shah- ri che tida joylashgan Tepaqo‘rg‘on Qo‘qon xoni Shohruxbiyning qaror gohi ga aylantirildi. Tepaqo‘rg‘onda mustahkam qal’a, bozor va aholi yashaydigan mahallalar qurildi. Qo‘qon xonlari Farg‘ona vodiysini, Xo‘jand, O‘ratepani birlash- tir gach, Qo‘qon xonligining mustaqilligi XVIII asr o‘rtalarida Buxo- ro davlati tomonidan tan olindi. XVIII asr oxirlarida Qo‘qon xonlari Toshkentni bo‘ysundirishga kirishdilar. 1784-yilda Shayxontohur dahasi sobiq hokimining o‘g‘li Yunus-
tadi. Tosh kent davlati o‘ziga xos boshqaruv tizimiga ega edi. Yunus- xo‘janing to‘rt maslahatchisi bo‘lgan. Toshkent shahar nazorati va so liq yig‘ish Boshxo‘ja ning qo‘lida bo‘lib, savdo-sotiqni qozi va de - von begi nazorat qilishgan. Shariat qonun-qoidalari, narx-navo, o‘l chov lar ustidan rais lavozimidagi amaldor nazorat olib borgan. Yunus xo‘ja XVIII asr oxirlarida qozoq sultonlari hujumlarini barta-
180 raf etib, Sayram, Chimkent, Turkiston, Qurama, Qorabuloq shahar- larini Tosh kentga bo‘ysundirgan edi. Toshkent mavqeyi ning oshib borishi Qo‘ qon xonlariga yoqmadi. 1799-yilda Qo‘qon hukmdo- ri Nor bo‘ta biy Toshkentga yurish qildi, ammo Chirchiq bo‘yidagi jang da mag‘ lubi yatga uchradi. 1805-yilda Qo‘qon hukmdori Olimbek xon unvonini qabul qila- di va shu paytdan e’tiboran Farg‘onada tashkil topgan davlat rasman
qon xoni Olimxon qo‘shinlari yurish qilib, 1809-yilda Tosh kentni va unga qarashli Chim kent, Sayram va boshqa hududlarini Qo‘qon xon- ligiga bo‘ysundiradi. Qo‘qon xonligi hududiy jihat dan yirik davlat- ga aylanadi. Shunday qilib, asrlar davomida yagona hududda, yago- na iqtisodiy va madaniy makonda yashab kelgan xalq, mamlakat uch qismga bo‘linib ketdi. Uchta davlat – Buxoro amirligi, Xiva va
Xonliklar tarixi iqtisodiy va madaniy hayotning bir tekisda bor- maganli gidan, ayrim davrlarda siljish kuzatilsa-da, xonliklar o‘rta- sidagi o‘zaro kurash avj olgan yillarda tanazzul hollari yuz bergan li- gi dan guvohlik beradi. Shaybo niylar, xususan, Abdullaxon II davrida dehqonchilik ishlarini rivoj lan tirishga ahamiyat berildi. Zarafshon, Sirdaryo, Amudaryo, Chirchiq, Vaxsh, Murg‘ob daryolari bo‘ylari- da ko‘plab kanallar, an hor lar, ariqlar qazilib, atrofdagi yerlar ga suv chiqarilgan, yangi ekinzorlar va bog‘lar barpo etilgan. Birgina Qash- qa daryo bo‘ylaridagi yerlarga suv chiqaruvchi o‘ndan ortiq kanal- lar qazilganligi va ishlab turganligi ma’lum. Abdullaxon II davri da qurilgan Zarafshon daryo sidagi Karmana, Mehtar Qosim, Chahor- minor, Jondor ko‘prik suv ayirg‘ichlari, Sangzar daryosidagi Tuya- tortar kanali, Amu daryo-Chor jo‘y kanali, Toshkent viloyatidagi Zax ariq, Nurota tog‘lari suv lari ni to‘plovchi Abdullaxon Bandi suv omborlari yirik inshootlardan edi. Bu tadbirlar g‘allachilik, paxta- chilik, poliz chilik, bog‘dorchilik, uzumchilik kabi sohalarning rivoj- lanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Xiva xonligida ham sun’iy sug‘orish ishlariga katta e’tibor beril- gan. XVI–XVII asrlarda barpo etilgan, uzunligi 143 km bo‘lgan Shoh obod, uzunligi 96 km bo‘lgan Urmush, G‘oziobod va boshqa o‘n lab kanallar dehqonchilikning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etgan. Qo‘qon xonligida ham ariq va kanallar tarmog‘i kengaytiriladi. Namangan hududida Yangiariq kanali, Sirdaryodan O‘ratepa tomon 181 sug‘orish tarmoqlari, ko‘plab ariqlar qazildi, dehqonchilik ancha ri vojlanadi. Xonlikiarning asosiy boyligi, tirikchilik manbayi yer bo‘lib, yerga egalik qilishning turli shakllari mavjud edi: •
•
har biy-ma’muriy amaldorlar, yirik din peshvolariga iqto, suyurg‘ol va tan ho kabi shakllarda berilgan yerlar). •
ga qarashli yerlar. Qishloq jamoalari va dehqonlari egalik qiladigan yerlar. Yer da mehnat qiladiganlarning ko‘pchilik qismi o‘z yer maydo- niga ega bo‘l may, ijaraga olingan yerda ishlovchi kambag‘al qishloq aho lisi edi.
no‘xat, loviya, kunjut, suli, beda ekinlari yetishtirilgan. Shuning- dek, qovun, tarvuz, qovoq, bodring, piyoz, qalampir, sarimsoq eki- lib hosil olingan. Paxta, ipak mah sulotlari, bog‘dorchilik ham rivoj- lanib, olma, gilos, o‘rik, uzum, shaftoli, anjir, olxo‘ri kabi mevalar yetishtirilgan. Chorvachilik. Yaylovlarda qo‘y, echki, qoramol(sigir, ho‘ kiz), ot va tuyalar boqilib, go‘sht-sut, jun, teri va boshqa mah sulotlar olin- gan.
chilik markaz lari bo‘lib, ularda 60 dan ortiq turdagi hunarmand- chilik bu yum lari tayyor lan gan. Paxta, ipak, jun, teri kabi mahal- liy xom ashyo lardan ip yigirish, gaz la ma lar to‘qish, tayyor kiyimlar tikish, kigiz va gilamlar tayyorlash, kon chilik rivojlangan. Metall va yog‘ochga ish lov berish, miskarlik, temirchilik, ganch o‘ymakorli- gi, duradgorlik, kulolchilik, qandolatchilik, oshpazlik, novvoylik va bosh qa hunar mandchilik tarmoqlari ancha kengayadi.
mo g‘i edi. Shaharlarda, yirik qishloqlardagi bozorlarda dehqon- chilik, chor vachilik, hunarmandchilik mahsulotlari sotiladigan yoki ayirbosh qilinadigan do‘konlar soni ko‘ pa ygan. Tashqi savdo ham o‘sib borgan, chet mamlakatlar bilan savdo karvonlariga ega bo‘lgan xon, saroy amal dorlari va viloyat hokimlarining ishonchli vakillari, badavlat ki shilar savdo-sotiq ishlari bilan shug‘ ullanganlar. Turkiya, Eron, Hin diston, Xitoy kabi mam lakatlar bilan savdo-sotiq yo‘lga 182 qo‘yilgan. Rossiyadan mis, cho‘yan, temir, qo‘rg‘oshin kabi metal- lar keltirilgan.
garlar)ga turli-tuman soliqlar solingan, turli majburiyatlarga – kanal va ariqlar qazish, ularni tozalash, mudofaa inshootlarini qurish va boshqa ishlarga majbur etilgan. Soliq turlari ♦ xiroj (yerdan olingan hosilning beshdan bir qismi); ♦ zakot (chorvador va savdogarlar uchun molning qiriq dan bir miqdorida); ♦ tamg‘a (hunarmandlar va do‘konlar maxsus soliq to‘la gan); ♦ taxti joy – tagjoy (o‘z mahsulotlarini ijaraga olingan do‘konda sotuvchilar uchun); ♦ juzya (boshqa dinga mansub savdogarlar o‘z mahsu lot i ning besh dan bir qismini to‘lagan); ♦ ixrojot (saroy xarajatlarini ta’minlash uchun yig‘ila digan soliq); ♦ qo‘nalg‘a (elchilar, amaldorlar, choparlarni tekinga meh mon qilish);
♦ tarixiy manbalarda qayd etilishicha, xonliklarda 60 dan 90 gacha turdagi soliqlar undirilgan. Xonliklarning madainiy-ma’rilfiy hayotida bir qator tadbirlar amal ga oshirilgan. Bu yirik shaharlarda bunyod etilgan masjid, mad- rasa, rabot, karvonsaroy, hammom, bozor va boshqa qurilish maj- mua larida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Hozirgi kungacha qad ko‘ta- rib kelayotgan Buxorodagi Mir Arab, Abdullaxon, Qulbobo, Ko‘kal- dosh, Ka lon, Abdulazizxon, Ubaydullaxon kabi madrasa va masjid lar, Tosh kentdagi Ko‘kaldosh, Qaffoli Shoshiy, Baroqxon kabi mad ra- salar, Sa mar qanddagi Sherdor va Tillakori kabi mad ra salari, Xivada- gi Arab Mu ham madxon, Sherg‘ozixon, Muhammad Amin Inoq kabi madrasa va masjid lari xonliklar davrida qurilgan va yuksak ma horat bilan bezatilgan me’ mor chilik yodgorliklaridir. Ko‘plab mad rasalarda yosh larni o‘qi tish, ta’lim-tarbiya ishlari yo‘lga qo‘yilgan. Maorif ikki bosqich dan iborat bo‘lib, quyi bosqichda o‘qish-yozish ga o‘rgatil- gan. Yuqori bos qich da diniy ilmlar, shuningdek, grammatika, man- tiq, al jabr, handasa, hisob amallari o‘rgatilgan. Madrasani bitirgan- lar qozi, uning yordam chisi, masjid imomi lavozimlarida ishlaganlar, mudarrislik qilganlar. Madaniy hayotga nazar tashlar ekanmiz, xonliklarning ijtimoiy- si yo siy, iq tiso diy hayotini tasvirlovchi ko‘plab kitoblar yozil gan-
183 li gi ning guvohi bo‘lamiz. XVI asrda yozilgan «Tavorixi guzida», «Nusrat noma», Mulla Shodiy ning «Fathnoma», Binoiyning «Shay- boniynoma», Muhammad Solih ning «Shayboniynoma», Abdulloh Nas rul lohiyning «Zubdat al-asror», Fazlulloh Ro‘zbexonning «Meh- monnomayi Buxoro», Hofiz Tanish al-Buxo riy ning «Abdullanoma» kabi asarlari xonliklar tarixini o‘rganishda muhim manbalardir. Buxoro xonligi tarixini o‘rganishda o‘sha zamonda yozilgan Mah - mud ibn Valining «Bahr al-asror», Samandar Termiziyning «Das- tur al-muluk», Muhammad Yusuf Munshiyning «Muqimxon tarixi», Mir Muhammad Amin Buxoriyning «Ubaydullaxon tarixi», Ab du - rahmon Tolening «Abulfayzxon tarixi», Xojamqulixon Bal xiy ning «Qipchoqxon tarixi», «Fathnomayi sul to niy», «Mang‘itlar xona doni saltanati qisqacha tarixi» kabi asarlar mu him axamiyatga ega. Xiva xonligi tarixiga doir ko‘pgina asarlar ham bizgacha yetib kel gan. Ular orasida Abulg‘ozi Bahodirxonning «Shajarayi turk» va «Shajarayi tarokima», Shermuhammad Munisning «Firdavs ul-iq- bol yoki Iqbolnoma», Ogahiyning «Riyoz ad-davla», Yusuf Bayoniy- ning «Shajarayi Xorazmshohiy», «Xorazm tarixi», «Iqboli Feruziy» va boshqalar shular jumlasidandir. Arab va fors tillarida yozilgan bir qator asarlar ham o‘zbek tiliga tarjima qilingan.
xab at-tavorix», «Tarixi Shohruxbiy», «Tarixi Jahonnamoy», «Tarixi jadidi Toshkand» kabi asarlar ham muhim manba hisoblanadi. Xonliklarda yuzlab olimlar, shoirlar ijod qilganlar. Tibbiyot ilmini rivoj lantirishga olim Sulton Ali katta hissa qo‘shgan. U inson tanasi kasalliklari va ularni davolash to‘g‘risida «Dastur al iloj» va «Muqad- dimayi dastur al iloj» asarlarini yozgan. XVI asrda Buxoro xon lari huzurida tabiblik qilgan Muham mad Yusuf va Shoh Ali ko‘z ka sal- liklari va ularni davolashga doir «Ko‘z tabiblari uchun qo‘l lanma», «Ko‘z kasalligiga oid asarlar sarasi» asar larini yozganlar. Xonliklarda shoiru fozillar adabiyot sohasida ijod qilganlar. Bu xoroda ijod qilgan Mirza Sodiq Munshiy 15 ming misra g‘azal va masnaviylardan ibo rat «Devon» kitobini yaratadi. Fazliy, Mushrif, Mah mur, Gulxaniy va bosh qa ko‘plab qalam sohiblari Qo‘qonda ijod qildilar. Qo‘qonda adabiy muhitning rivojiga Umarxon va uning xotini Mohlar oyim – Nodira (taxal lusi) katta hissa qo‘shdilar. Ular- ning tak lifi bilan saroy shoirlari Fazliy va Mushrif Qo‘qon shoir- lari ning «Majmuat ush-shuaro» nomli tazkirasini yarat dilar, unga ko‘plab ijodkorlarning she’rlari kiritilgan edi.
184 Ma’rifatparvar shoira va davlat arbobi Nodira «Komila» taxal- lu si bilan 19 (328 misra) g‘azaldan iborat devon yozgan. De vonda Nodira ning 180 she’ri jamlangan. Uning «Maknuna» taxallusi bilan yozil gan 333 g‘azaldan iborat devoni Sharqshunoslik institutida saq- lan moqda. Bugun gi kunda biz Nodiraning o‘zbek va fors-tojik tilida yaratgan 10 ming misraga yaqin lirik merosiga egamiz.
lab yoki urib chalinadigan torli musiqa asboblari, milliy qo‘shiq- chilik, milliy raqs aholi o‘rtasida keng tarqalib bordi. Qo‘shiqchi- likda terma, lapar, yalla, maqom janrlari keng qo‘llanilgan. Hofizlar, bax shi dostonchilar xalq tomonidan e’zozlanar edi. To‘y va sayillar- da «Go‘ro‘g‘li», «Kuntug‘mish», «Shohsanam va G‘arib», «Tohir va Zuh ra» kabi o‘zida vatanparvarlik, mard lik, sevgi, mehr, insof va di yo nat g‘oyalarini mujassamlashtirgan dostonlar zo‘r maroq bilan kuy lanar va tinglanar edi. Shuningdek, xalq orasida qiziqchilik, mas- xarabozlik, askiyabozlik, qo‘g‘irchoq o‘yini, dorbozlik san’ati ham keng tarqalgan edi.
ning hududiy o‘rni, aholisi va tabiiy resurslari jihatidan muhim mav - qega ega edi. XIX asrga kelib, Buxoro amirligining hududi qariyb 200 ming kvad rat kilometrni tashkil etdi. Uning chegaralari janubda Amu- daryo ning so‘l qirg‘og‘idan boshlanib, Sirdaryoga qadar cho‘zilgan qo zoq juzlari bilan chegaradosh edi. Amirlik sharqda Po mir tog‘lari, g‘arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bo‘lgan hududni ishg‘ol etgan. Buxoro va Samarqand kabi yirik shaharlar joylashgan Zaraf shon
vo diysi amirlikning markaziy qismi hisoblanardi. Qashqa daryo va Sur xon daryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh, Kafir- nihon, Panj daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, ho - zirgi Turkmaniston hududidagi Murg‘ob daryosi vohalaridagi yer lar Buxoro amirligiga qarar edi. Buxoro amirligining poytaxti Sharqda eng nufuzli shahar sifa- tida e’tirof etilgan Buxoroyi Sharif edi. Yirik shaharlardan Samar- qand, Qar shi, Shahrisabz, Kitob, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushan-
185 be, Ko‘lob va boshqalar amirlik tasarrufida bo‘lgan. Marv va Chor- jo‘y shahar lari uchun Buxoro amirligi bilan Xiva xonligi o‘rtasida, Jizzax, O‘ratepa va Xo‘jand shaharlari uchun Buxoro amirligi bilan Qo‘qon xon ligi o‘rtasida tez-tez urushlar bo‘lib, bu shaharlar qo‘ldan qo‘lga o‘tib turardi. XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligida 2 millionga
jazirama issiq, suvsizlik hukmronlik qiluvchi Qizilqum sahrolari va cho‘llari kimsasiz yastanib yotardi. Zarafshon vodiysida 300–350 ming, Qashqadaryo vohasida 500 ming, Surxondaryo vohasida 200 ming, Sharqiy Buxoroda 500 mingcha aholi yashardi. Amirlikning yirik shaharlari – Buxoroda 60 ming, Samarqandda 50 mingga yaqin aholi istiqomat qilgan. Aholi etnik jihatdan ko‘pgina elatlardan iborat bo‘lib, ularning qariyb 57 foizi o‘zbeklar edi. O‘zbeklar bir qancha qabilalardan tash- kil topgan bo‘lib, ular orasida mang‘it, saroy, qo‘ng‘irot, jabg‘u, qar- luq, qalmoq, nayman, qipchoq, ming, yuz qabilalari ko‘pchilikni tashkil etardi. Ular asosan Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vohalaridagi shahar va qishloqlarda yashardi. Buxoro amirligining Hisor, Dushanbe, Sharqiy Buxorodagi Vaxsh, Kafirnihon va Panj daryolari vodiylarida asosan tojiklar yashar edi. Amirlikning janubiy va g‘arbiy qismida turkmanlar, shimoli-shar qiy tomonida qozoq va qirgizlar yashardi. Shuningdek, amirlik hududi- da afg‘onlar, eroniylar, arablar, yahudiylar, hindlar va boshqa etnik guruhlar mavjud edi. Aholining aksariyat ko‘pchiligi qishloqlarda isti- qomat qilardi. Ular dehqonchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanardi. Sug‘oriladigan yerlarda paxta, bugdoy, sholi, jo‘hori, bog‘ va poliz mah sulotlari shuningdek, uzum, olma, nok, shaftoli, o‘rik, gilos, anjir, qovun, tarvuz yetishtirilardi. Meva-chevalar quri ti lib shirin- lik o‘rnida ishlati lardi. Chorvachilikda qo‘ychilik, qorako‘1 qo‘ychi- ligi, hunar mandchilikda gilamdo‘zlik, o‘ymakorlik, zardo‘z lik, tegir- monchilik, ko‘n chilik, to‘quvchilik, temirchilik, kulolchilik, beshik- chilik, san diqchilik, etikdo‘zlik, moyjuvozlik, sovungarlik keng tar- qalgan edi. Amirlik iqtisodiy hayotida qoloqlik, turg‘unlik hollari mavjud edi, aholining turmushi past darajada edi. Yerga egalik shakli ming yillar davomida o‘zgarmay kelar, aholiga solinadigan
hunarmandchilikning rivojlanishiga to‘sqinlik qilardi. Buxoro amir- 186 ligi monarxiya tipidagi davlat bo‘lib, amir cheklanmagan hokimiyat- ga ega edi.
♦ Muhammad Rahim ♦ Doniyolbiy (otaliq) ♦ Shohmurod ♦ Haydar ♦ Nasrullo ♦ Muzaffar ♦ Abdulahad ♦ Olimxon 1756–1758 1758–1785 1785–1800 1800–1826 1827–1860 1860–1885 1885–1910 1910–1920 XIX asr boshlariga kelib, amirlikda xizmatkor amaldorlar taba- qasi shakllandi. Faqat amir saroyining o‘zida 300 ga yaqin amal- dor xizmat qilardi. Bu tabaqa davlat xazinasidan maosh olar, amir- ga batamom qaram bo‘lib, ularni amirning o‘zi tayinlar yoki egal- lab turgan lavozimidan olib tashlar edi. Amaldorlar amir far moyishi- ni bajaribgina qolmay, uning istak-xohishi va ko‘nglini topa bilish- lari, unga doimo xushomad qilishlari kerak edi. Shu bois, saroyda xusho mad go‘ylik, amir shaxsini ulug‘lash rasm bo‘lib qoladi. Amir va uning oilasigagina emas, balki quyi mansabdagilar yuqori amal- dorlarga ham xushomadgo‘ylik qilardilar. O‘z mavqeyi, turmu shi, oilasining omonligi, mulki uchun qo‘rqish, ertangi kunga ishon- maslik kabi og‘ir vaziyat vujudga keladi. Qis qasi, man sabdorning taq diri to‘lig‘icha yuqori amaldor qo‘lida bo‘lib, mansabni sotish, pora xo‘r lik keng tarqalgan edi.
latning barcha boshqaruv idoralari unga itoat etar edi. Bir so‘z bilan aytganda, barcha ijroiya hokimiyat qushbegining qo‘lida edi. Viloyat va tuman hokimlari ham qushbegi tavsiyasiga binoan tayinlanar edi. Qushbegi xon istiqomat qilib turgan arki oliyda yashagan.
Download 3.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling