O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. Usmonov, M. Sodiqov
Download 3.12 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sarazmdan
- Sopollitepa yodgorligini
- Chust madaniyati
- Tozabog‘yob ma da ni yati
- Turmush tarzida termachilik va ovchilik o‘rnini chorvachilik
- Mezolit davri mil.avv. 12–7-ming yillar Qo‘shilish, Obishir
- 200 ming yil O‘rta bosqich 100– 40-ming yillar avval Teshiktosh
- So‘ngi bosqich mil.avv. 40–12-ming yillar Samarqand, Xo‘ja G‘or
- Mezolit Neolit Eneolit Bronza
- III bob. O‘ZBEK DAVLATCHILIGINING SHAKLLANISHI VA DASTLABKI TARAQQIYOT BOSQICHLARI Tayanch so‘z va iboralar
- 1. Davlat tuzilmalarining shakllanish shart-sharoitlari
- «Avesto»da jamiyat tarkibining bo‘linishi
Eneolit va bronza davri mehnat qurollari ♦ Eritilgan mis, qalay aralashmasi quyiladigan tosh va loy qoliplar. ♦ Bronza qotishmasidan tayyorlangan bolta, o‘roq, ketmon, tesha. ♦ Misdan, bronzadan yasalgan igna, nayza, xanjar, qilich. ♦ Misdan yasalgan taqinchoq, bezak va boshqa buyumlar. ♦ Yer haydaydigan omoch. ♦ Yog‘och arava.
35 Zamon bobo madaniyati bir urug‘ jamoasining moddiy va ma da- niy me rosi hisoblanadi. Zamonbobo makoni va qabristoni O‘z be kis- ton tarix shunosligidagina emas, jahon tarixi fanida ham mashhurdir. Eneolit va bronza davriga xos yana bir yodgorlik Zarafshon vo - diy sida Tojikiston Respublikasining O‘zbekiston bilan chegaradosh qishlog‘i Sarazmdan topildi. Bu makonning maydoni
lib, odam lar uzoq yillar davomida istiqomat qilganlar, dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Sarazmda xom g‘ishtdan yasalgan bir xona- li, ko‘p xonali uylar, ikkita ibodat xona va qishloq ko‘chalari ochil- di. Qazish malar natijasida uylar o‘rtasida oilaviy e’ti qod joyi, duma- loq shakl da ishlangan olovxona (altar), tarozi toshlari, to‘qimachi- lik dast goh i ning qismlari, urchuq toshlar, pichoq, xanjar, qarmoq, igna va bigizlar, sopol idish parchalari, mis oyna, taqin choqlar topil- di. Metall buyumlar yasash keng tarqalganligi aniqlandi. Bu davr- da kulol chi likda charx dastgohidan foydalanilgan. Sug‘d o‘lkasining Zamonbobo va Sarazm yod gor lik lari bobodehqonlarimizning soy va daryo etaklari da gi zax kash yerlar da yuritgan dehqonchilik xo‘jaligi haqida qim mat li ma’lumot beruvchi makonlardir. 1969–1974-yillarda A. Asqarov rahbarligidagi arxeologlar guruhi Surxon daryo viloyati Muzrabod vohasida, qidiruv ishlari olib borib,
ma sidagi tepalikdan iborat bo‘lib, uning markaziy qismini baland qal’a tashkil etadi. Sopollitepaning markaziy qismi kvadrat shakli da bo‘lib (82Ѕ82), atrofi yirik xom g‘ishtdan qilingan uch qator mudo- faa devorlari bilan o‘ralgan, devorning qalinligi o‘rtacha 1,6 m, ba’zi joylarda 2 m bo‘lgan. Qal’aning o‘rta qismi bo‘sh may don dan iborat bo‘lgan, qal’a ichkarisidagi uylarni 8 kvartalga bo‘ lib tu ruv chi 6 ta ko‘cha qilingan. Qal’a darvozasi uning janubiy tomoniga joylashgan- ligi, uylarning devorlari va poli bir ne cha bor somon suvoq qilingan- ligi, har bir uyda mo‘rili o‘choq, o‘ch oq yonida supa, ba’zi xonalar- da sandal o‘txonalari borligi aniqlanadi. Sopollitepadan 150 ta qabr ochilgan, ulardan sopol idishlar, bron za, kumush, oltin va qimmatbaho toshlardan yasalgan bezaklar, bronza mehnat qurollari topilgan. Sopollitepadan 20 ga yaqin sopol pishi ra digan xumdon, vaza, ko‘za, xurmacha, choynak, piyola, kosa, to g‘ora, xum, lagan va boshqa 40 ga yaqin xildagi yaxshi pishirilgan nafis, jarangdor, yengil idishlar topilgan. Xonalardan tosh yorg‘u- choq lar, o‘g‘irlar, urchuqlar va paykonlar, arpa, bug‘doy va tariq don lari topilgan. 36 Sopollitepadagi tadqiqotlar odamlarning bug‘doy go‘ja, umoch, qaynatma sho‘rva kabi ovqatlar pishirib iste’mol qilganini, ipakdan va paxtadan kiyimlar tikib kiyishganini ko‘rsatadi. Erkaklar va ayol lar o‘rtasidagi mehnat taqsimoti haqida ma’lu mot - lar olindi, erkaklar sug‘orma dehqonchilik, chorvachilik, kulol chi lik, binokorlik bilan shug‘ullangan, ayollar esa uy ishlari, bola tarbiyasi bilan band bo‘l gan. Urug‘ jamoasiga erkaklar boshchilik qilgan. Sopollitepa madaniyati odamlarning sug‘orma dehqonchilik ma daniyatini shakllantirganini isbotlab berdi. Kulolchilik rivojla nib, idishlar kulolchilik char xi da tayyorlangan. Qabrlardan topilgan mato- lar, sopolli tepaliklar, paxta va ipakdan foy da la nil gan. Bu mato lar ajdodlarimiz bundan qariyb 3,5 ming yil avval paxta va ipak yetish- tirishni bilganliklaridan dalolat beradi. Shuningdek, metall bilan ishlash hunarmandchiligi ham rivoj lan ganligi aniqlandi. Sopolli- tepa madaniyati o‘lkamizda sha har lar ning vujudga kelishi uchun ilk zaminlar bronza davridayoq mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. 1953–1961-yillarda M.E. Voronets boshliq arxeologlar guru- hi Na man gan viloyatining Chust shahri yaqinidagi Buvanamozor deb ataladigan buloq yoqasidan mil. avv. 2-ming yillik oxiriga oid ma kon ni topib o‘rgandilar. Izlanish natijasida yana Dalvarzinte- pa, Qora qo‘r g‘on, To‘raqo‘rg‘on, Chimboy, Ashqoltepa va bosh qa o‘n dan or tiq yodgorliklar topib o‘rganildi. Ularning barchasi Chust
ning qishloq-qishloq bo‘lib yashaganligidan dalolat beradi. Chust madaniyatiga mansub yodgorliklarda qo‘lda yasalgan gul- don, sopol tovoqlar kabi bukilgan turli shakldagi idishlar, piyola lar, xur mosimon idishlar ko‘p uchraydi, ularga qizil va qora rang larda uch burchak, romb shakllari tushirilgan. Tadqiqotlar chustliklarning asosiy mashg‘uloti sug‘orma deh qon- chilik ekanligini ko‘rsatadi. Ketmon, tosh yorg‘uchoq, hovoncha, o‘roq simon pichoq, bronza o‘roqlardan foydalanishgan. Topilgan ashyolar chustliklar bug‘doy, arpa, suli ekib dehqon- chi lik qilganini, yerni ketmon bilan ishlaganini, daryolarni bo‘g‘ib sun’iy kanallar orqali dalalarga suv chiqarganini, uzunligi bir necha o‘n chaqirimdan iborat kanal qurganligini ko‘rsatadi. Shuningdek, ov chilik va baliqchilik ham qadimgi chustliklarning turmushida mu - him o‘rin egallagan. Chust madaniyatida metall bilan bog‘liq hunarmandchilik yax shi ri voj lan ganligini topilgan metall buyumlar ham yaqqol 37 ko‘rsata di. Tosh qoliplarda oyna, o‘roq, pichoq va bigizlar quy- ma holda yasal gan. Qazish vaqtida ot uzangilari va suvlig‘i, bila- guzuk, halqa, qar moq, pay konlar, suyak va toshdan yasalgan qurollar topilgan. Chust lik lar ha yo ti da to‘qimachilik hunarman- dchiligi ham ancha rivoj lan gan ligi ma’ lum bo‘ldi. Buni yodgor- liklardan topilgan 13 xil mato, ur chuq tosh lar, moki, suyak taroq- lar va to‘qimachilik dast goh lari dan bil sa bo‘ladi. Shun day qilib, Chust madaniyati Farg‘ona vodiysida qadimgi deh qonchilik madaniyati shakllanganligini ko‘rsatuvchi misol bo‘lib xiz mat qiladi. Chustliklarning olovga e’tiqod qilganliklari ularda diniy tasav vurlarning shakllanganligini ko‘rsatadi. Bronza davriga oid manzilgohlar hozirgi Xorazm va Qoraqal po- g‘is ton hududlaridan ham topilib o‘rganilgan. Amudaryo etaklarida- gi Tozabog‘yob kanali yaqinidan topilgan Tozabog‘yob ma da ni yati, Amirobod kanali etak laridan topilib o‘rganilgan Amirobod mada- niyati shular jumlasiga kiradi. Bu manzilgohlarda yasha gan odamlar- ning o‘t roq holda urug‘ jamoa bo‘lib yashaganligi, sug‘or ma dehqon- chilik va chorvachilik bilan shug‘ul langanligi aniq landi. Mamlakatimiz shimolidagi cho‘l va dasht joylarida chorvador urug‘ jamoalari va qabilalar yashagan. Ularda chorvachilik xo‘jalik- ning asosiy tarmog‘i bo‘lgan. Otliq cho‘ponlar qoramol, qo‘y, echki- lar dan iborat podalarni uzoq yerlardagi yaylovlarga haydab borgan- lar. Chorvadorlar yil fasllariga mos joylarga ko‘chib yur gan lar, nov- da dan to‘qilgan uylar, ho‘kizlar qo‘shilgan g‘ildirakli arava lar dan
foyda lanib uzoq-uzoqlarga ham bora olganlar. Bu jara yon turli qabi- la lar uchrashuvini, tanishuvini ta’min ladi. Ular o‘zaro fikr lasha di- gan, aloqa qiladigan bo‘ldilar, bir-birlarini tushunish uchun umumiy so‘zlar topdilar. Asta-sekin bir nechta qabilalardan o‘za ro tu shu narli tilda gaplashadigan odamlarning katta guruhi – elatlar shakllanadi. Bronza davri oxirlarida chorvador qabilalarning o‘z podalarini hay dab o‘troq dehqon jamoalari yashaydigan vohalarga tinch yoki zo‘r lik bilan kirib borganligi ham kuzatiladi. Natijada, etnik jarayon- lar kuchayib, shimol va janub qabilalarining dastlabki aralashuvi yuz berib, hozirgi zamon o‘zbek va tojiklarining dastlabki etnik qatlarni shakllana boshlaydi. Miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlarida ajdodlarimiz temir dan mehnat qurollari, qurol-yaroqlar, bezakli buyumlar yasash- ni o‘zlashti radilar va temirdan foydalanish keng tar qaladi. Odamlar ha yo ti da temir davri boshlanadi.
38 Temirdan yasalgan omoch, ketmon, belkurak va boshqa meh- nat qurol lari ancha keng maydonlarni haydash, to‘g‘onlar qurish, kanal va ariqlar qazib suv chiqarish imkonini berdi. Bular dehqon- chilikning yuksalishiga olib keladi. Temirning kashf etilishi hunar- mandchilikni yanada yuqori pog‘o na ga ko‘tardi. Temirdan qattiq va o‘tkir pichoq lar, o‘roqlar yasa lishi mehnat unumdorligini oshirishga yor dam ber gan. Uy-joy qurilishi birmuncha yaxshilandi. 10–20 tadan xonasi bo‘l gan katta maydonli uylar qurilishi bilan birga g‘isht dan, sinchdan alohi da bir oilaga mo‘ljallangan uylar qurish keng tar qaldi. Shu tari qa, odamlarning turmush tarzi ham o‘zgarib bordi, yashash birmun cha yaxshilandi, odamlar umri uzaydi. Bular aholining ko‘pa- yishini ta’minladi. Demak, mamlakatimiz odam paydo bo‘lgan ilk mintaqalardan biridir. Vatanimizda odamlar qariyb million yillardan beri yashab kelmoqdalar. Ular o‘z taraqqiyotida ibtidoiy to‘da, urug‘ jamoasidan iborat uzoq tarixiy yo‘lni bosib o‘tdilar. Yashash uchun kurashib, od diy tosh qurollari yasashdan metallni kashf etishgacha, metalldan mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or va turli xil bezak buyumlari yasash gacha ko‘tarildilar. Yalang‘och holda yashashdan jun, paxta, pilla tolasidan kiyim tikib kiyishgacha, g‘orlarda yashashdan uy-joy qurish, qishloq- qishloq bo‘lib yashashgacha bo‘lgan uzoq ijtimoiy rivoj lanish davrini boshdan kechirdilar. Ibtidoiy to‘daning o‘sib urug‘chilik jamoasiga ko‘tarilishi insoniyat taraqqiyotida sodir bo‘l gan tub ijtimoiy o‘zga- rish bo‘ldi. Odamlar bir-birini taniydigan, mu lo qot da bo‘ladigan, bir urug‘ga, avvalo, ona urug‘iga, keyinroq ota urug‘iga uyushib, bir joy- da, birgalikda mehnat qilib yashaydigan bo‘l di, mushkuli osonlashib bordi. Turmush tarzida termachilik va ovchilik o‘rnini chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik egalladi. Mehnat unumliroq bo‘lib bordi. Ajdodlarimiz tabiatdan tayyor narsalarni o‘zlashtirish xo‘jali- gi o‘rniga iste’mol qilinadigan mah sulot lar ni o‘zlari ishlab chiqara- digan xo‘jalik yaratdilar. Ibtidoiy jamoa tuzumida jamoa a’zolari ishlab chiqarish vositalari- ga, uy-joylarga, mehnat qurollariga birgalikda egalik qilgan, mehnat qilishda va mehnat mahsullaridan foydalanishda teng bo‘lganlar. Sug‘orma dehqonchilikning kashf etilishi natijasida o‘troq dehqon- chilik madaniyati shakllandi. Chorvachilik dehqonchilikdan ajra lib chiqdi. Vatanimizning ko‘pgina hududlari – Xorazm, Surxon daryo, Zarafshon, Farg‘ona va boshqa vohalari sivilizatsiya taraq qiyotining markazlariga ay lan di. Cho‘l va dashtlarda yashovchi chor va dor urug‘ 39 jamoalari ko‘chmanchilik turmush tarziga o‘ta bordilar va ko‘ch- manchilarga aylan dilar. O‘troq dehqon jamoalari bilan chorva dorlar o‘rtasida aloqalar, mahsulot ayirboshlash jarayoni o‘sib bordi. Ishlab chiqarish xo‘jaligining vujudga kelishi, mehnat unum dorligining ortishi urug‘doshlar o‘rtasida ijtimoiy tengsiz likning, mulkiy taba- qalarning vujudga kelishi, urug‘chilik jamoa sining yemirilishi uchun zamin tayyorladi. 1–2-jadvallardagi ma’lumotlarga e’tibor bering. 1-jadval
davri mil.avv. 12–7-ming yillar Qo‘shilish, Obishir, Machay, 100 tagacha makon topilgan Ibtidoiy jamiyatning davrlari, yurtimizda topib o‘rganilgan manzilgohlar Paleolit davri 3–2,5 mln – 12 minginchi yillar Ilk bosqichi 3–2,5 mln – 100 ming yillar avval Selung‘ur g‘ori yosh mil.avv. 1,5 mln yil Ko‘lbuloq yoshi 200 ming yil O‘rta bosqich 100– 40-ming yillar avval Teshiktosh Omonqo‘ton, Obirahmat, Xo‘jaxayr, Uchtut 50 tacha makon topilgan So‘ngi bosqich mil.avv. 40–12-ming yillar Samarqand, Xo‘ja G‘or, Shug‘nov 30 tagacha makon topilgan Neolit davri mil.avv. 6–4-ming yillar, Jayxun, Kaltaminor, Sazag‘on, Uchtut (neolit shahtalar) Eneolit davr mil.avv. 4 minginchi yillar Zamonbobo, Sarazm Bronza davri mil. avv. 3–2-ming yillar Sopollitepa, Jarqo‘ton, Tozabog‘yob, Chust 40 2-jadval Davrlar Odamlarning kashfiyotlari Paleolit ilk bosqichi O‘rta bosqichi So‘nggi bosqichi Toshdan uchi o‘tkir qirrali, tuxumsimon qurollar, daraxt shoxlaridan tayoq va so‘yil kabi qurollar yasaldi. Termachilik, ovchilik. Olovdan foydalanishning o‘zlashtirilishi. Chaqmoq toshdan qo‘l chopqichi, pichoq, teshuvchi bigizlar yasaldi. Urug‘ jamoasi (matriarxat) shakllandi, chayla va yerto‘lalar qurildi. Arralovchi, shiluvchi, teshuvchi tosh qurollari, igna, nayza uchlari, qarmoq yasaldi. Baliq ovlash o‘zlashtirildi. Haykaltaroshlik, tasviriy san’at, suyak taqinchoqlar yasash vujudga keldi. Mezolit Neolit Eneolit Bronza O‘q-yoy (kamon), irg‘ituvchi nayza qurollari yasaldi. Yakka ovchilik, daydi hayot yuzaga keldi. Hayvonlarni qo‘lga o‘rgatila boshlandi, boshoqli o‘simliklarni yetishtirish o‘rganildi. Qoyatosh suratlari paydo bo‘ldi. Tosh bolta, pona, iskana, motiga (ketmon-techa), tosh moslamali suyak o‘roq, don yanchgich, sopol idishlar yasaldi. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik vujudga keldi. Suvda suzish moslamalari yasaldi. Uy-joy qurilishi va o‘troqlashuv boshlandi. Ip yigiruvchi urchuq, to‘quv dastgohlari vujudga keldi. Jun va o‘simlik tolasidan kiyimlar tikildi. Ishlab chiqarish xo‘jaligi shakllandi. Mis kashf etildi, misdan bolta, o‘roq, nayza uchlari, xanjar kabi qurollar, taqinchoq va bezak buyumlari yasaldi. Patriarxatga o‘tildi. Bronza ixtiro qilindi. Metalldan bolta, o‘roq, ketmon, tesha, nayza, pichoq, qilich, xanjar, zargarlik buyumlari yasaldi. Omoch, g‘ildirak, kulolchilik charxi, arava yasaldi. Ustaxonalar paydo bo‘ldi. Hayvonlardan transport sifatida foydalanish o‘zlash tiril di. Yorg‘uchoq, o‘g‘ur, charx-urchuq yasaldi. Chorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi. O‘troq dehqonchilik, sug‘orm’a dehqonchilik, savdo aloqalari vujudga keldi. Shaharlar paydo bo‘ldi. Turli ijtimoiy tabaqalar, mulkiy tengsizlik vujudga keldi. Shahar davlatlari shakllandi. 41 Nazorat savollari 1. Vatanimiz hududida ibtidoiy odamlar manzilgohlarini topib o‘r gangan olimlardan kimlarni bilasiz? 2. Ibtidoiy odamlar hayotiga oid qanday asarlarni bilasiz? 3. Ibtidoiy jamiyat qanday davrlarga bo‘linadi va nima uchun? 4. Paleolit davriga doir odamlar manzilgohlari qayerlarda va kimlar tomonidan topib o‘rganilgan? 5. Paleolit davrida odamlar nimalarni kashf etishgan? 6. Urug‘chilik jamoasi qaysi davrda shakllandi, uning bosqichla- rini bilasizmi? 7. O‘q-yoy qachon kashf etildi, uning inson hayotidagi ahamiyati nimada?
8. Mezolit davriga oid odamlar manzilgohlari qayerlarda, kimlar tomonidan topib o‘rganilgan? 9. Neolit davri manzilgohlarini sanang, ularni topib o‘rgangan olimlar kimlar? 10. Neolit davrida odamlar nimalarni kashf etishgan? 11. Ishlab chiqarish xo‘jaligi nima, u qachon shakllandi? 12. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik qachon vujud- ga keldi? 13. Bronza davrida odamlar hayotida qanday yangiliklar sodir bo‘ldi?
14. O‘troq dehqonchilik, sug‘orma dehqonchilikning shaklla- nishi haqida nimalarni bilasiz? 15. Bronza davriga oid manzilgohlarni, ularni topib o‘rgangan olimlarni bilasizmi? 42 III bob. O‘ZBEK DAVLATCHILIGINING SHAKLLANISHI VA DASTLABKI TARAQQIYOT BOSQICHLARI Tayanch so‘z va iboralar: O‘zbek davlatchiligi: shakllanishi, ri voj - lani shi. Qadimgi Xorazm. Baqtriya. Sug‘diyona. «Avesto». To‘ma ris. Shiroq. Spitamen. Ellinizm. Yunon-Baqtriya. Qang‘a. Davan. Ku shon - lar. Xioniylar. Buyuk Ipak yo‘li. O‘zbek davlatchiligi qachon paydo bo‘lgan, qanday bosqichlarni bo sib o‘tgan, davlat qurilishida qanday tajribalarimiz bor? Bu savol- larga asosli javob berish har bir talabaning burchidir. «Davlatchilik bugungi kunda o‘ta siyosiy masala bo‘lib turibdi. Ne ga deganda, O‘zbekistonda davlatchilik bo‘lmagan, deb orqavarot- dan tashviqot yuritayotgan, shu fikrni ongimizga singdir moqchi bo‘- la yot gan, kerak bo‘lsa, xalqaro jamoatchilikni shunga ishontirish- ga urinayotgan kuchlar hali bor... O‘zbek tarixchilarining bugun gi kun da gi asosiy vazifasi mana shu da’voning puch ekanligini isbot- lash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtayi nazardan asoslangan tarixi- ni yaratishdir» 11 .
dars lik va qo‘llanmalarda O‘rta Osiyoda, hozirgi O‘zbekiston hu du- di da davlatchilik tizimi bo‘lganligi haqida yozilgan, ammo tilga olin gan davlatlarga to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘zbek xalqi, o‘zbek jamiyati bi lan bog‘liq holda, Vatanimizda uzluksiz kechgan jarayon sifatida qaralmagan. Yurtimizda shakl langan, qariyb uch ming yil davomi- da faoliyat yuritgan davlatlar bir kichik hudud yoki hokimiyat tepa- sida turgan hukmdor nomi bilan atalgan, davlatning asosiy man- bayi, mohiyati, ya’ni qaysi xalqning davlati ekanligi ochib berilma- gan, to‘g‘rirog‘i ochib berishni xohlamaganlar.
Mehnat qurollarining takomillashishi natijasida yerga ishlov be rish yaxshilanib, ekin maydonlari kengayib, odamlarning mehnati unum - 11 Karimov I.A. Asarlar to‘plami. 7-jild. – T.: «O‘zbekiston». 1999. 139- bet. 43 liroq bo‘lib bordi. Temirning kashf etilishi, undan yasalgan meh- nat qurollari qish loq xo‘jaligi va hunarmandchilikning tez o‘sish ga olib keldi. Odam larning daryolarni bo‘g‘ib, to‘g‘onlar qurib, ka nal lar qazib yerlarga suv chiqarish imkoniyati kengaydi. O‘rgatilgan ishchi hayvonlar qo‘shilgan temir tishli omochlar bilan yer haydash ning o‘zlashtirilishi hosildorlik oshishini, ko‘proq mah sulotlar yetish- tirish ni ta’minladi. Bu odamlar turmushini ancha yaxshiladi, umrini uzaytirdi, aholi son jihatdan ko‘payib bordi. Urug‘chilik munosabatlari ham o‘zgarib boradi. Ikki urug‘ a’zo- laridan tashkil topgan er-xotin – juft oilalar vujudga keladi. Kat- ta patriar xal oilalar urug‘ jamoalaridan ajralib chiqadi, ularga urug‘ jamoalariga qarashli yerlardan chek yerlari ajratib beriladi. Shu tari- qa urug‘ jamoasining umumiy xo‘jaligi oilalar jamoasiga bo‘linadi. Bunday oilalar jamoasi ishlab chiqarish jamoalari, deb ham ataladi. Katta oila jamoasining oqsoqoli bir vaqtning o‘zida oila jamoa- si uchun diniy va dunyoviy boshliq, piri ustoz va murabbiy bo‘lgan. Urug‘ yoki qish loq oqsoqoli esa butun qishloq ahlining boshlig‘i hisob langan. Oq soqollar kengashi qo‘lida diniy va dunyoviy hoki- miyat jamlangan bo‘lib, u jamoa faoliyatiga oid barcha masalalarni hal qilgan. Ishlab chiqarish jamoalari tarkibini tashkil etgan har bir oila o‘z xususiy mulkiga ega bo‘lgan.
♦ «Nmana» – katta patriarxal oila. ♦ «Vis» – «nmana»lar birikuvi natijasida shakllangan urug‘ jamoasi. ♦ «Varzana» – «vis»lar birikuvidan vujudga kelgan. yirik qo‘shni jamoa. ♦ «Zantu» – qabila uyushmasi. ♦ «Daxyu» – qabilalar ittifoqi.
Xususiy mulkning kelib chiqishi, o‘z navbatida, mulkiy tabaqa- la nishni keltirib chiqardi. Xususiy mulk, avvalo, jamoa oqsoqollari, har biy boshliqlar, mo‘tabar shaxslar qo‘lida to‘plana boshladi. Ular yerning hosildor qismini egalladilar, ko‘plab chorva mollariga ega bo‘l dilar. Oqsoqollar oila jamoalarini, urug‘ va qabila ishlarini bosh- qargani uchun jamoachilar ularga yetishtirgan hosillarining, chor- va mol larning bir qismini berishga majbur bo‘lgan oqsoqollar o‘z iste’ moli dan ortib qolgan bunday mahsulotlarni mis, oltin, kumush buyum larga ayirbosh qilganlar. 44 Qabilalar o‘rtasida yaxshi yer va yaylovlar, chorva mollari uchun urushlar kelib chiqqan. Qabiladosh jangchilar urush harakat lariga boshchilik qilish uchun o‘z harbiy yo‘lboshchilarini saylagan lar. Urushda qo‘lga kiritilgan o‘ljaning ko‘p qismi yo‘lboshchiga ham da oqsoqolga berilgan. Shu tariqa oqsoqollar va yo‘lboshchilar jamiyat- da alohida, ustun mavqega ega bo‘lib, ularni zodagonlar, deb atash- gan. Keyinchalik, zodagonlar o‘z o‘g‘illariga nafaqat boyligini, mul- kini, shuningdek, o‘z lavozimlarini ham meros qilib qoldirganlar. Zodagonlar jamoa, urug‘ va qabilalar ustidan o‘z hukmronligini o‘rnatganlar. Ishlab chiqarish jamoalarining paydo bo‘lishi asta-sekin ortiq- cha mah
sulotlarni ayirboshlashni hamda ijtimoiy mehnat taqsi- motini keltirib chiqaradi. Jamoa a’zolari ishlab chiqarishning o‘zlari- ga qulay sohasini tanlab oladilar. Shu tariqa, dehqonchilikdan chor- va chilik, keyinroq hunarmandchilik mustaqil xo‘jalik turlari sifati- da ajralib chiqadi. Ayrim ishlab chiqarish jamoalari deh qon chilik bilan, bosh qa lari chorvachilik yoki hunarmandchilik bilan shug‘ul- lana dilar. Ular o‘rtasida dehqonchilik, chorvachilik va hunar mand- chilik mahsulot larini o‘zaro ayirboshlash kengayib boradi. Bu esa, o‘z navbatida, savdogar lar tabaqasini, ilk shaharlarning muhim bel- gilaridan biri sifatida bozorlarni keltirib chiqaradi. Ja miyat ning ijti- moiy-iqtisodiy hayo tida tovar ayirboshlash yuz beradi, dastlabki sha- harlar paydo bo‘ladi. Download 3.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling