O`zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti yapon filologiyasi kafedrasi
Download 288 Kb. Pdf ko'rish
|
yaponiya madaniyati
- Bu sahifa navigatsiya:
- YAPON FILOLOGIYASI KAFEDRASI
- Toshkent – 2014 2 Reja
- Yaponiya madaniyati yozuvdan oldingi boshqich.
- ... Uzoqdan bizning mamlakatga ... Konfutsiy, Men-dzi, Djuan-dzi... Xitoy allomalari, dao ta’limotidan
- Yaponiya tarixining asosiy davrlari
- 4.Yaponiya madaniyatining eng yorqin namunalari. No teatrining dramaturgiyasi
- Kabuki teatrining dramaturgiyasi
- Zamonaviy singeki drammasi.
- Yaponiyaning boshqa madaniyat turlari
- Zamonaviy Yaponiyada din.
|
1
VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI YAPON FILOLOGIYASI KAFEDRASI
―Yaponiya madaniyati‖
mavzusida yozilgan
Bajardi: Yoqubov U.
Ilmiy rahbar: Ismatullayeva N.
Toshkent – 2014 2
Reja
Kirish 2 1.
Yaponiya madaniyati yozuvdan oldingi boshqich. 3 2. Qisqacha tarixiy ma'lumot 7 3. Yaponiyaliklarning urf-odati 9 4. Yaponiyaning madaniyatining eng yorqin namunalari 11 5. Zamonaviy Yaponiyada din 15
Xulosa 16 Adabiyotlar ro‗yxati 16
3
Kirish Yaponiya madaniyati nafaqat Dunyo madaniyatlari orasida, balki Osiyo halqlari madaniyatlari orasida ham o ‗ziga xosligi bilan betakror ko‗rinishi bilan ajralib turadi. U 10-11 asrlardan boshlab uzluksiz rivojlanib kelgan.17asrdan to 19 asrgacha ajnabiylar uchun yopiq bo‘lgan.( Faqatgina Xitoy va Niderlandi mamlakatlari bilan aloqalar davom etgan.)Aynan mamlakatning shunday izolyatsiya paytida Yaponiyaning milliy o‗ziga xoslilik ijodiy rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Bir necha asrlardan keyin, Yaponiya Dunyo mamalakatlariga ochilgandan keyin,o‗zining boy madaniyati bilan dunyoni hayratga solib, Yevropa rassomchiligi, me‘morchiligi va adabiyotiga o‘zini ta‘sirini o‗tkazmasdan qolmadi. Yaponiya sivilizaciyasi qiyin va turli paytlarda sodir bo‗lgan etnik kontaktlar natijasida shakllangan. Yapon xalqining dunyoqarashi va
psixologiyasining shakkanishiga xar doim tabiiy ofatlardan ogoh bo‗lib yashash va ishlov beriladigan yerlarning kamligi va uning qimmatbaholigini anglagan hayot tarzi katta ta ‗sir ko‗rsatgan. Yaponiya madaniyati xind va xitoy madaniyatlaridan farqli o‗laroq, o ‗rta asrlarda shakillanishni boshlagani uchun unga dinamizm va tashqi ta‘sirlarga ta‘sirchanligi xos bo‗lgan.
4
Zamonaviy arheologik topilmalar yaponiyada birinchi odam qoldirgan izini topilgan vaqtni yanada uzoq vaqtlarga davrlarga surib bormoqda. Yaponiyaning poleolik davri yaqin-yaqingacha zamonaviy tadqiqotchilar uchun hazillik tuyulgan bulsa, yapon olimlari uchun bu haqiqat ekanligi o`tkazilgan tadqiqotlar natijasida aniqlanmoqda. (vasilevskiy I.D.R 1982 yil 3-4 betlar). Qadimgi qabilalar aholi yashaydigan joyda yapon orollari Osiyo materikning bir qismi bo`lgan. U yerda yashagan qabilalar u yerga sharq , janubiy sharq, Shimoliy osiyo rayonlaridan kelgan bo`lib bu yerda qolib ketishgan. Ba`zilari esa ketishgan. 10 000 yil oldin yaponiya orollariga ikki hil qabilalar ko`cha boshladi. Bu boshida PROTO-AYNLAR qabilalari keyinchalik esa Avstroneziya qabilalari, ular janubiy sharqiy osiyoning kengliklariga joylashib u yerda qabilalar madaniyatini yo`qotmasdan o`zlarining madaniyatlari mavjud
bo`lgan madaniyatga qo`shib bordilar. Poleolit davrining minginchi yillarida va Neolid davrida ham bir madaniyat boshqa madaniyat bilan almashinib, o`zining azaliy hususiyatlarini yo`qotmangan edi. Ya`ni birinchi ko`chmanchilar kelgan yerlarni madaniyat bilan yaponiya orollarida madanyat o`hshash edi. Yaponiya orollarida asta sekin keramika o`ymakorligi madaniyati vujudga kela boshladi. Fanda u DZYOMAN (arqonli naqsh) nomi bilan ataladi. Miloddan avvalgi IV – III asrlarda KYU SHU orolining shimoliga va Honshyu orolining janubi g`arbiga korea yarim orolidan PROTO yapon qabilalar ko`cha boshladi. Ular o`zlari bilan uy hayvonlarini guruch hamda qurg`oshin hamda bronza yasash sirlarini olib keldilar. Miloddan avvalgi III asrda yaponiya orollarida Yangi Bronza madaniyati tarqala boshladi. (yayoy madaniyati) bu davrda marosimlar uchun boronzadan qilingan qilich va o`qlar, 10 tadan yasalgan oyna va qo`ng`iroqlar tayyorlana boshladi. Yapon tilini paydo bo`lishida xitoy – tibet tillarining ta`siri . Qadimgi xitoy dunyodagi eng qadimgi sivilizatsiyalaridan hisoblanadi. U dunyodagi barcha xalqlar madaniyatiga hususan Evropa, Osiyo, Hindiston va h.z. kuchli ta`sir ko`rsatgan. Sharqda yaponiya va koreaga ta`siri behisob. Tarixda yapon tili filologiyasi xitoy yozuvining juda katta ta`siri asosida paydo bo`lganligi ta`kidlanadi. Aniqlanishicha, xitoy irogliflari yaponiyada tarqalgungacha 5 yaponiyada koreaning o`z yozuvi bo`lmagan. Yaponiyada yozuvning paydo bo`lishi V asrning boshlariga borib taqaladi. Buni arheologik qazilma (Funayama qo`rg`onida topilgan yozuv asoslaydi. Kumomoto prefekturasida topilgan. Kyu syu oroli) ―kimki ushbu hanjarni olib yursa unga uzoq umr, ko`p farzand va ko`p nabiralar in`om etiladi‖ deb yozilgan. Aytilishicha o`sha zamonlarda o`yib yozilgan yozuvi bor narsaning qandaydir ilohiy kuchi mavjud deb ishonilgan. Keyinchalik bunday qarash umuman matnga yozuvga nisbatan mavjud bo`lgan. Yozuv birinchi bor shox saroyidagi zodagonlar orasida tarqalagan. Soliq hisob – kitobi xitoy tilida olib borilgan. Yaponiyaning eng qadimgi yozma yodgorliklarida ta`kidlanishicha, yapon tiliga xitoy irogliflarini kirib kelishi VII asrda tugatiladi. Taqqoslab ko`raylik: eng qadimgi xitoy yozma yodgorliklarida ko`rsatilishicha, xitoy irogliflariga asoslangan yozuv eramizdan oldingi ming yilliklarda paydo bo`lgan. Iroglif – bu shunday belgiki bu tovushni emas balki bir nechta tovushninig birligini va ushbu tovushlar birligida hosil bo`ladigan ma`noni anglatadi. Xitoy irogliflarining harakteristikasi quyidagicha: A. o`zining grafik shakli mavjud. B. aniq talaffuzga (tovushga) ega, ya`ni qaysi yozuvda u yoki bu iroglif qullanishiga qarab unga talaffuz beriladi. C. ma`noga ega ya`ni u yoki bu talaffuz orqali belgiga ma`no beriladi. Xitoy irogliflari xitoyda bir talaffuz ya`ni bir o`qilishiga ega. Koreada ham bir o`qilishga ega. Yaponiyda esa ikki yoki undan ortiq o`qilishiga ega. Iroglif o`qilishi turli mamlakatlar yozuvida turli xil lekin leksik ma`nosi ko`pincha bir xil masalan: 火 Xo
(xitoy tilida) Xwa (korea tilida) Xi,ka (yapon tilida) Xitoy belgilarini yapon yozuviga o`zlashtirish yapon matnlarini fiksaksiya qilish uchun qilingan va bu belgilarni o`zlashtirish o`z matnlarga moslashtirib o`zlashtirilgan. Xitoy irogliflari ko`r-ko`rona emas, balki ular yapon fonetikasini Grammatik qurilishini belgida aks ettirishi uchun hizmat qilishi kerak edi. Yapon yozuvining 6 paydo bo`lishi ikki prinsipning qarama-qarshi turishi bilan harakterlanadi. Bu ideografik va fonetik prinsiplaridir. Bir qator irogliflarning grafik qisqartilrilishi asosida yapon fonetik bo`g`inli alifbo ya`ni ―kani‖ paydo bo`ldi. Arheologik qazilmalariga qaraganda kani VI asr ohirlarida paydo bo`lgan. Arheologlar g`ishtda ― katakana‖ da yozilgan belgilarni aniqlashdi. Xitoy yozuvlarining yaponiyaga tarqalishi kanfutsi ta`limoti bilan bog`liq. (VI asrlarda tarqalgan hamda V asrda buddizm ham tarqalganligi haqida ma`lumotlar mavjud. Buddizm o`zi bilan o`z madaniyatini ham olib keldi. Uning ta`siri ―litra‖ arhetekturasiga ham ta`sir o`tkazdi. Ikki asr mobaynida (IX – X asrlar) yaponiyda sanskritni o`rganish davom etdi. Va ayniqsa uning fonetikasi va bu yapon alfaviti （五十音ごじゅうおん） go‘jyuo‘n deb aytishadi. 五十音 Harflari joylashishiga o`z ta`sirini ko`rsatdi, bu tartib ikkinchi tilning klassifikatsiyasini aks ettiradi. Yaponiyada xitoy irogliflarida ko`p asrlar mobaynida yaponiyada o`z irogliflari ixtiro qilinishiga olib keldi. Yaponlar o`zi yaratgan irogliflar kokuji（国字こくじ） ular yuzdan ortiqroq. Bu irogliflar xitoy irogliflarining grafikasidan olingan, xitoy irogliflarini o`zlashtirish yapon tiliga ham katta ta`sir o`tkazdi. Irogliflar bilan birga xitoy tilining so`zlari ilsizmorfemalar yapon tilida talaffuz me`yorlariga asoslangan, o`qilishini noqulayligini o`zgartirish va h.z. bunday xitoy leksik elementlardan yaponlar yangi so`zlarni yasashni boshladilar. Xitoy leksik yoki marfinik elementlaridan yapon tiliga kirib keldi. Bunday so`zlar o‘n (音) deb, ataladi. Va bir nechta o‘n lardan tashkil topgan so`zlar kango（漢語） deb ataladi. Va ular xitoy tili o`zlashtirmalari yoki yaponlarning o`zlarining irogliflarining birligidan tashkil topganini ahamiyati yo`q. zamonaviy yapon tilida kango yapon tili leksikasining yarmini tashkil etadi. Yaponiya tarixi haqidagi ma`lumotlarni biz xitoy manbalardan topishimiz mumkin. Ular quyidagi xitoy manbalarda uchraydi. Eng erta materiallar tsyan – Han – shu. Bu davrda eng birinchi yaponiya haqidagi eslatma aytib o`tilgan. Bu eslatma eramizdan avvalgi birinchi asrdagi yaponiyaga ta`luqli. Ba`zi bir ma`lumotlar shuningdek Hou-Han- shu ikkinchi Han davrining tarixida o`z aksini topgan. Bu eslatma yaponiyaning I va II asrlarga ta`luqlidir. 7 Uchinchi xitoy manbaasi bu Veychji. Bu Vey qirolligi tarixi haqidadir. Bu tarixda alohida ―Vajen‖ yaponiyaliklar haqida alohida bob mavjud. Bu yaponiyani eng to`liq tasvirlagan xitoy manbaasidir va u eng ishonchliligi bilan ajralib turadi. Keyingisi Sun-shu xitoydagi V asrda mavjud bo`lgan Sun qirolligi tarixi. ―Sun qirolligi tarixi‖ yaponiyaning V asri haqidagi eslatmalarini o`z ichiga oladi. Mana shunday yo`l bilan xitoy manbalari yaponiyaning I asridan to bizning davrimizgacha ma`lumot beradi.
8
tashqari, ipak...,yashma..va- bulardan ham qimmatliroq narsa-iyerogliflar kirib keldi. Iyerogliflar bizning ustimizdan emas, biz iyerogliflarning ustidan g’alaba qozondik... Aks holda bizning tilimiz xitoy tili bo ‘lib qolar edi... Biz nafaqat iyerogliflarning ustidan g’alaba qozondik. Bizning nafasimiz, dengiz shamoli kabi, Konfutsiy, Lao-dzi ta’limotlarini yumshatdi. Buddan ham bundan ist’esno bo ‘lmadi. Bizning kuchimiz buzib, vayron qilishda emas. Bizning kuchimiz o ‘zgartirishda... Akutagawa Ryunoske (1892-1927) 2. Qisqacha tarixiy ma’lumot. Endi Yaponiya tarixi haqida qisqacha ma‘lumot berib o ‗tamiz. Chunki nazarimizda tarix va madaniyat o ‗zaro chambarchas bog‘liq. Yaponiya arxipelagi 10000 yil avval xozirgi k o‗rinishga ega bo‗lgan. Keyingi 8000 yil davomida Yomon erasi davom etgan. U davrda ilk ovch- yig‘uvchilar yashaganlar. Keyinchalik ular bir qabilani shakillantirishgan. Guruchni yetishtirish Yevroosiyodan eramizdan avvalgi 300 yilda Yayoy davrida kirib kelgan. Yaponiyaning milliy shakllanishi Yamato davrida, ya‘ni eramizning 3 chi asrlarga to‗g‘ri keladi, deb hisoblanadi. Aytishlariga qaraganda Yaponiya imperiyasi eramizdan avvalgi 660 yilda, Yaponiyaning birinchi imperatori Dzimmu taxtga o‘tirganida paydo bo‘lgan. Birinchi ming yillik ( eramizdan avvalgi 660 yildan xozirgi davrga qadar) Yaponiya Koreya va Xitoy ta‘sirida rivojlangan, ular Yaponiyaga nisbatan yuqoriroq rivojlangan civilizatsiyaga ega bo‗lishgan. 604 yilda shaxzoda Shotoku birinchi Konstitusiyani qabul qilgan. 7 asrda Koreyadan Yaponiyaga buddizm kirib kelgan. Natijada buddizm davlat diniga aylandi. Sakkizinchi asrda ( Nara davrida) Yaponiyaning birinchi poytaxti Nara shahri bo‗ldi, keyinchalik Kyoto shahri bo‗ldi. XII asrdan to XIX asrgacha mamlakatni xarbiy sinf, ya‘ni samuraylar boshqardi. XII asrdan mamlakatda xarbiy tartib o‗rnatilindi. Mamlakatni Syogunlar boshqardi. XV asrda Yaponiyada xalq urishi boshlandi. U urush 100 yil davom etdi. XVII asrlarda xokimiyat tepasiga Tokugava Iyeyasu kelib, mamalakatning 200yillik izolyatsiyasi ( yopilishini) e‘lon qildi. Unda o‘zaro aloqalar Xitoy va Niderlandi bilan davom etgan. Lekin 1853 yilda amerikalik komandor Mettyu Perri kelishi bilan Yaponiyaning Amerika va Yevropa bilan aloqalari yaxshilanishni boshladi. Yaponiyani syogunlar tomonidan boshqarilishi 1867 yilgacha davom
9 etgan. U Yaponiyaning ohirgi syoguni Tokugava Yoshinobu o‗z xokimiyatini Matsuxito (Meidzi)ga topshirdi. XVI-XVIIasrlarda portugaliyalik va gollandiyalik savdogarlar Yaponiya bilan bir qancha aloqalari bo‗lgan bo‗lsada, bu aloqalar juda sust bo‗lib, XIX asrning o‗rtalarigacha AQSH Yaponiya bilan bitim imzolagunga qadar Yaponiya butun dunyo uchun deyarni umuman yopiq bo‗lgan. XIX asrning oxiri ХХ asrga qadar Yaponiya bir qancha urushlarda qatnashib, natijada 1910 yilda Tayvan oroli, Saxalin orollarning yarmi va Koreya orollarini o‗ziga qo‗shib oldi. Birinchi Jaxon urushi tugaganidan so‗ng Yaponiyaga Germaniyaga taaluqli Tinch okeanidagi orollarini qo‗lga kiritdi. 30-chi yillarda Yaponiya Xitoy va Sobiq Sovet mamlakatlari bilan joylarda urush olib borgan. Ikkinchi jahon urishi Yaponiya imperatorligi Amerikani xarbiy bazasini Perl- Xarborni 7-dekabr1947 yilda bosib oldi. Urush natijasida yapon xarbiylari Fransiya va Angliya okkupasiyasidagi Janubiy-Sharqiy Osiyo koloniyalarini tortib oldi. 1945 yilda Yaponiya urushda mag‘lub bo‗lib 1947 yil 3 mayda Yaponiya muntazam xarbiy qismiga ega bo‗lish xuquqidan mahrum bo‗lib, imperator esa o‗z xokimiyatini parlamentga topshirdi. Hozirgi paytga kelib Yaponiyaning Amerika qo‗shma shtatlari savdo sotiq va xarbiy masalalar bo‗yicha bir qancha keskinlashib bormoqda. Rossiya bilan ham, Kuril orolari borasida bir oz tushunmovchiliklar davom etmoqda. Yaponiya xozirgi kunda ham iqtisodiy, ham madaniy tomondan yuqori rivojlangan mamlakatdir. Quyida Yaponiyaning tarixiy davrlari keltirib o‗tilgan: Yaponiya tarixining asosiy davrlari Paleolit Eramizdan avvalgi 8 000yillargacha Yomon
eramizdan avvalgi 8 000dan — eramizdan avvalgi 300gacha Yayoy eramizdan avvalgi 300 —eramizning 300 yillari Yamato
eramizning300 — 593gacha Asuka
593 — 710 Nara
710 —794 Xeiyan
794 — 1192 10
Kamakura 1192 — 1338 Muromachi 1338 — 1573 Adzuchi-Momoyama 1573 — 1600 Edo 1600 — 1868 Meydzi 1868 — 1912 Taishyo 1912 — 1926 Shoya 1926 — 1989 Xeysei 1989 —
3. Yaponiyaliklarning urf-odati. Xalq madaniyati haqida ko‗pda uninig urf-odati gapiradi. Yaponlar- xushmuomala va bosiq odalmar. Ahloq meyyorlari ular uchun juda muhim, hususan, boshqa halqlar uchun ham muhim bo‗lgani kabi. Yaponlar sizdan ular odatlariga rioya etishingizni kutishmaydi, lekin bunga ahamiyat bersangiz va rioya qilsangiz sizdan juda minnatdor bo‗lishadi. Lekin ular sizdan kutayotgan narsalar juda oddiy va hamma halqlar uchun tabiiy ahloq meyyorlari, masalan: Uchrasuv haqida oldindan kelishish ( Aynan hozir qabul qilib, siz bilan gaplashishni talab qilmaslik). Kelishilgan vaqda, kechga qolmasdan kelish. ( Bu masalada yaponlar juda talabchan). Agar siz oldindan taklif qilingan joyga borolmay qolsangiz, albatta bu haqda habar berib, aytib qo‗yishingiz zarur.
Agar qo‗ng‘iroq qishish paytida boshqa joyga tushib qolsangiz, albatta kechirim so‘rash lozim.
boshqalarga ham so‗z navbatini berishingiz lozim.
Boshqalarning vaqti haqida ham o‗ylab, uchrashuvingiz samarali o‗tishiga harakat qiling.
11
bo‗lsa albatta unga minnatdorchiligingizni bildiring. Shunga qaramasdan, yaponlar ahloqida o‗ziga hosliklari ham ko‗rinadi. 1. Yaponiyada uchrashganda bosh egish odati hozirgi zamonda ham saqlanib qolgan bo‘lib, ular sizdan buni kutishmasada, ular bilan uchrashganda bosh egib qo ‗ysangiz ayni muddao bo‗ladi. 2. Yaponlar xonadonida ham, majlislar zalida ham, eng ulug‗ (yuqori) joy, eshikdan eng uzoq joy ( tokonomaning oldi) hisoblanadi. Agarda obro‗li mehmon,kamtarlik qilib yuqoriga o‗tirishdan bosh tortsa ham, yuqori mehmon o‗rniga o‗tirmaganingiz ma‗qul. Shunda siz hurmatga sazovor bo‗lasiz.Agar e‘zozli mehmon kechga qolgan taqdirda, kelishi bilan hamma o‗rnidan turishi kerak. 3. Shunday fikr borki, yaponlar majlislarda kam qaror chiqarishadi, deb. Qaror chiqarishdan oldin yaponlar chuqur taxlil qilishadi. Lekin qaror qilingandan keyin uning ijrosini nihoyatda tezlik bilan amalga oshirishadi. Qaror chiqargandan keyin yaponlar albatta o‗zining qarori haqida sizga habar beradi. Agarda aniq javob berilmasa, demak, hali aniq qaror yo‗q. Agar yapon bergan javobini tushunmasangiz, albatta qaytadan so‘rang. 4. Yaponliklarning uylari odatda kichik va tor bo‗lib, shahardan uzoqda joylashgan. Shuning uchun ular mehmonlarni uyiga emas, restoranlarga taklif qilishadi. Sovg‘a berayotgan paytingizda, ―arzimasa ham‖, degan gaplarni gapirib bersangiz yahshi. Mehmonlar kelishsa, albatta ularga dasturhon yoziladi. Agarda sizlarni yaponcha restoranga taklif qilishsa, siz bir oz qiynalishingiz mumkin.Shunda yaponlar albatta sizga yordam berishadi. Masalan, oyoq kiyimni qayerda yechish va qay tarzda qo‗yish kerakligini tushuntirib berishadi. Yerga o‗tirish tartib qoidasini, agarda yerda o‗tira olmasa, kichik stul olib kelib berishadi. Erkak va ayyollarni o‗tirish tartibini ham inobatga olish kerak bo‗ladi. Ular xushmuomalik bilan sizga tushunmaganlaringizni tushuntirib berishadi. 5. Agar sizga biror ichimlik taklif etishsa, unda, stakaningizni bir oz ko‗tarib, uni to‗ldirib bermagunlariga qadar uchlab turishingiz kerak. Siz ham huddi shunday taklifni qo‗shnilaringizga qilishingiz tavsiya etiladi. Stolda tayoqchalardan foydalansangiz, quyidagi narsalardan ehtiyot bo‗lishingiz kerak: 12
larni bir birining ustiga qo‗yish yoki,guruchning ichuga sanchish mumkin emas.( bu ularda o‗lim ma‘nosini anglatadi); ovqatni tarelkaning ichida surish va stolda tarelkalarni surush mumkin emas;
tayoqchalarni qo‗lda ushlab turib silkitmoq va odamga qarab paxsa qilish mumkin emas. Choy marosimi, ―tyanoyu‖ Yaponiyaning noyob madaniyatlaridan biri. U matcha ( ko‘k choy) ni damlashni va taklif etish marosimi hisoblanadi. Choy Yaponiyaga taxminan VIII asrlarda olib kelingan, lekin keng omma orasida qabul qilinmagan. XII asrlargacha. XIV asrga kelib choy damlash va uni boshqalarga taklif qilish oliy tabaqali zadagonlar davrasida mashxur bo‘lishni bo‘shlagan. Ushbu marosimni o‘tkazishda Xitoy san‘at asarlarini va hunarasarlarini bahramand bo‘lish uchun ―syoin‖lar xonalarida uyushtirilgan . U yerdagi sharoin shunga mos, tinch va osuda bo‘lgan. Samuraylar xayotini nazorat qilgan urf- odatlar va qarashlar ta‘sirida bunday choy marosimlarda qatnashuvchilarga rioya qilishga majbur bo‘lgan qonun-qoidalar va majburiyatlar shakllandi. Shunday qilib choy marosimi paydo bo‗ldi. Choy marosimining xozirgi shakli XVI asr oxirida Momoyama davrining choy marosimi ustasi Sen-no Rikyu tomonidan kiritilgan. Choy marosimi oddiygina choydan bahraman do‘lish marosimi bo‘libgina qolmay, u budda ―dzen‖ sektasining ta‘sirida shakillangan bo‘lib, bu marosim orqali inson ruhi tozalanib, tabiat bilan birlashib ketish uning asosiy maqsadi edi. 4.Yaponiya madaniyatining eng yorqin namunalari. No teatrining dramaturgiyasi. XIV asr oxiri XV asr boshlarida musiqa, raqs, dramatik harakatlardan iborat Noo teatri vujudga kelgan. U yokyoku nomini olgan. Yokyoku adabiy asari ritmik proza, she‘r, notiqlik va maishiy muloqat nutqidan tashkil topadi. Demak, bu pyesalarda sahnada sodir bo‘layotgan harakatlarni o‘zining xissiyotlarini aktiv ifodalash uchun xorga joy ajratiladi va kelib chiqishiga baho beriladi. Yokyoku pyesasi o‘tkir ziddiyatlar asosida qurilib shaxs va taqdir mavzulari ko‘riladi. Tarixiy xronika va adabiy asarlarda qissa va afsonalarga o‘xshash sujetlardan foydalaniladi. Noo teatrining repertuarlaridagi ko‘pgina pyesalar XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asr boshlarida yozilgan. Yokyoku
13
pyesasining taniqli avtorlari Kanami va uning o‘g‘li Dzeami bo‘lishgan. Pyesalar ichida eng taniqlilari: ―Matsukadzyo‖, ―Xagoromo‖, ―Yasima‖, ―Sumidagava‖, ―Ataka‖. Yokyokuning pyesalari deklamatsiya (badiiy asarni chiroyli, ta‘sirchan qilib o‘qish san‘ati)ning musiqiy xarakteriga aloqador intonatsiya, niqoblar, kostyumlar, rekvizitlar va boshqalar avtorning ko‘rsatmasiga binoan tuziladi. Noo teatrida bosgqa dramatik shakllardan han foydalaniladi masalan, kyogen- unchalik katta bo‘lmagan kulgili asar, fars (yengi, sho‘x ba‘zan beadab kichik pyesa) bilan o‘xshash katta pyesalar orasida ijro etiladi. Kyogen pyesasida Yaponiyaning XV- XVI asrlardagi turli jamiyatlarga xos bo‘lgan hayotini realistik ko‘rsatadi. Bu pyesaning maishiy sujetlari oddiy so‘zlashuv tilida yozilgan. Noo teatrining yokyoku va kyogen spektakllari birgalikda katta tematik va har xil usullarda spektakl qo‘yishga imkon beradi. Kyogenning qarama-qarshi maishiy diologlari yokyokuning nafis she‘riyati bilan mos keladi. XVI asr oxirlarigacha kyogen o‘qituvchilardan o‘quvchilarga og‘zaki yetib kelgan. Matnlar tez-tez o‘zgartirilgan va ayrim ijrolar uchun moslashtirilgan. XVII asr oxirlarida kyogenning sepektaklga tegishli mulohazali fikrlar va izohli matnlar paydo bo‘ldi. Zamonaviy yapon teatrlarida kyogen matnlarining anchasini ishlab chiqqan avtorlardan ko‘plari ma‘lum emas. XVI asrda dzyoruri- qo‘g‘irchoq teatri paydo bo‘ldi.yapon dramaturgiyasining bu turi asosida – xalqning qadimgi ertak-qo‘shiqlari, qo‘g‘irchoq teatrining an‘anaviy spektakllari bilan XVI asrda qo‘shilgan va o‘ziga xos musiqa ohangiga ega bo‘lgan. Dzyorurida qissaga oid shakllar saqlanib qolgan. Dzyoruri matnlarida hikoyachining personajdagi e‘tirozlarini va so‘zlarini ayrim hollarda ajratish qiyin. XVII asr oxirida dzyorurini dramalashtitish an‘analari paydo bo‘ldi. Matnda ko‘rsatilayotgan shaxsning xarakterlarini ko‘rsatib beradigan aniq dramatic shakllar bo‘lgan. Yirik yapon dramaturgi Tikamatsu Mondzaemon o‘zining ko‘pgina (140) pyesasini dzyururi shaklida yozgan (―Kokusenya kassen‖, ―Xeyke Nyogo-ga sima‖ va boshqalar). Dzyorurining shakli Kabuki teatridan ko‘pgina narsalarni o‘zlashtirib olgan.
spektakllari raqs sahnalari va matnlardan tuzilgan. Senariyda berilgan sujetlar asosida yetakchi aktyorlar o‘zlari uchun matnlar yozardilar va improvizatsiya
14
jarayonida ko‘p hollarda o‘zgartirar edilar. XVII asrning oxirlarida pardali pyesalar yozildi, professional dramaturglar paydo bo‘ldi. Odatda dramaturgalar muayyan teatrlar uchun pyesalar yozishar edi. Truppaning yetakchi aktyor va rahbari bosh dramaturgni yangi reja berishda sahnadagi asosiy sujetlarni o‘zi yozdi, qolganlarini uning assitentlari, kichik dramaturglar yozishdi. Kabuki teatrining dramaturgiyasi Noo teatridagi Kabuki pyesasining va boshqa teatrlardan, sahnalardan o‘zlashtirib o‘zlariga moslashtirdilar. Kabuki teatrining yokyoku dramasi asosida matsubame- mono va notori-mono nomlari paydo bo‘ldi. Kyogenga ishlov berishdi va kyogen shaklidagi yangi pyesalar tashkil qilindi. Kabuki teatrini ommalashtirish orqali dzyoruri dramaturgiyasi hosil bo‘ldi. Dzyoruri pyesasini qayta ishlashda bir qismi gapiruvchi-gidayu, boshqa qismi aktyorga topshiriladi. Bunday pyesalar maruxon kabuki nomini oldi. Kabuki va dzyoruri teatrining yirik dramaturgi Tikamatsu Mondzaemo bo‘lgan. Kabuki teatrining atoqli dramaturgalari Namiki Syodzo, Namiki Gohei, Sakurada Dziske. Ular zamonaviy shahar hayotini aks ettiruvchi o‘ziga xos maishiy dramalar yozishdi. Keyinroq esa ishqiy poeziya elementlarini rivojlantiruvchi groteska (mubolag‘ali hajviy tarzda yozilgan hayotiy asar)lar paydo bo‘ldi. Bu yo‘nalishning eng yirik dramaturgi Tsuruya Namboku IV (XVIII asr o‘rtalari XIX asr boshlari). Uning ―Tokaydo yotsuya kaidan‖ pyesasi zamonaviy yapon teatri repertuarlarida saqlanadi. Kabuki dramatrurgiyasining klassigi Kavatake Mokuami hisoblanadi. Uning ijodida feodalizmning parchalanish davri va Yaponiyada kapitalizmning rivojlana boshlashi aks etadi ( ―Bentenkodzo‖, ―Kotiyama Sosyun‖, ―Sannin kitisa‖ pyesalari). Mokuami tarixiy realistic pyesa katsureki-mono va zamonaviy pyesa dzangiri-monolarni yozdi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida sinkabuki pyesasi paydo bo‘la boshladi, zamonaviy yevropa drama shakllariga o‘xshash. Tarixiy va maishiy pyesalardan Okamoto Kido ―Syudzendzi monogatari‖, ―Toribeyama sindzyu‖, ―Bante Osarayasiki‖ va tarixiy pyesa Mayama Seyka ―Yoritomono si‖, ―Genroku Tyusingura‖ va boshqalar mashxurlikka erishdilar. Zamonaviy yapon dramaturgiyasida yokyoku va kyogen janrlari saqlanib qolgan. Noo tatri repertuarida 250 ta kyogen bo‘lgan, asosiy voqealar guruhlarga ajratilgan: sintoistik xudolar haqida, yirik feodallar, xizmatkorlar, kuyovlar, monaxlar va boshqalar haqida pyesalar. Kyogen va boshqa pyesalar orasida – 15
―Fukuno kami‖, ―Utsubodzaru‖, ―Suo otosi‖, ―Midzukake muko‖ lar mashxur. Zamonaviy yapon teatrida yangi kyogen tashkil qilishga urinish;lar bo‘lgan, lekin bu pyesalar teatr repertuarlariga chiqmagan. Ikkinchi jahon urushidan keyin kyogen janri rivojlanishga erishdi. 60-yillarda kyogen spektakllari Noo teatri spektakllaridan mustaqil ravishda uyushtirildi.
ta‘siri ostida paydo bo‘ldi. Ko‘pgina yozuvchilar dramalarni asar shaklida o‘qishga mo‘ljallangan va sahnaga yaroqsiz holda tuzishdi. XX asr oxirlarida teatrda qo‘yilishi uchun yozilgan singeki pyesalari paydo bo‘ldi. 1926-yilda ―Tsukidzi syogo-kidzyo‖ teatri Tsubouti Syoyoning ―Piligrim‖ pyesasini qo‘ydi. Keyin o‘sha yilning o‘zida Osanning ―Do‘zah‖ va ―O‘g‘il‖, Musyakodzi Saneatsuning ―Xavas‖, ―Hayot qiroli‖ va boshqalar qo‘yildi. Singeki dramaturgiyasining rivojlanishiga 30-yillarda boshlangan xalq teatri uchun harakatlar ta‘sir ko‘rsatdi. Pyesalarning sotsial qat‘iylik siyosiy aktualligi oldinga surilishi talab qilindi. Ayniqsa Murayama Tomoyosining ―Qaroqchilar to‘dasi to‘g‘risida yozuvlar‖ (1929) pyesasi mashxur. Kubo Sakaening ―vulqon platosi‖ (1938) 30-yillarning eng yaxshi pyesalari qatorida turadi. Ikkinchi jahon urushi davrida hokimiyatning repressiyasi tufayli singekining rivojlanishi to‘xtab qoldi. Urushdan keyingi davrlarda bu janr uchun ko‘tarilish davri bo‘ldi. 40-50-yillar dramaturglari orasida Kinosita Dzyundzi – yapon xalq og‘zaki ijodi asosida bir necha pyesalar yaratdi. Ular orasida ―Turna patlari‖ (1949), ―Xikoiti haqida ertak‖ (1949) va boshqalar. ―Qurbaqaning yutuqlari‖ (1952) o‘tkir satiric pyesasi bor. Yaponiyaning yosh dramaturglari orasida Tanaka Tikao, Kayama Yusi, Misima Yukio, Abe Kobo, Xoete Miyomilar bor.
o‘yililgan rasm, xususan, ukiyoe janri, alohida ahamiyatga ega. Bu janrda ijod qilayotganlar qatoridan Sudzuki Xarinobu, Kitagawa Utamaro, Katsusika Xokusay, Utagawa Xirosite va boshqalar. Arxitektura.Yaponiyaning durungi poytaxtlari Nara va Kioyo shaharlari o ‗zlarining boy arxitekturasiga ega. Xoryudzi ibodatxonasi- Yaponiyaning daraxtdan qurilgan eng qadimgi inshoot xisoblanadi. U xozirgi kunda ham o‘zining betakror arxitektura shakllari bilan insonni lol qoldiradi. Kyoto shahrida 16
joylashgan tosh bog‘i Ryoandzi dunyoda mashhur. Bundan tashqari ― tilla‖, ―kimush‖ ibodatxonalari Kinkakudzi va Ginkakudzi ham dunyoda juda mashhur. Zamonaviy yapon arxitekturasining yetuk vakillari ijod qilishmoqda. Bular, Kenzo Tange, Arata Isodzaki, Kisyo Kurokawa, Tadao Ando, Fumixiko Maki va boshqalar.
origami (qog‘ozdan narsa yasash), yapon oshxonasi Yaponiyadan tashqarida, ya‘ni dunyo mamlakatlarida insonlar orasida katta qiziqish uygotgan. Bundan tashqari Yaponiyaning turli xil spor turlariga, xususan, Dzyudo, karate, aykidolarga qizuquvchilar soni yildan yilga ko‘payib bormoqda.
Yaponiyaning Ikkinchi jahon urushidagi mag‘lubiyatidan so‗ng xarbiy- shovinislik rejalarining bodmol bo‗lishi rasmiy dinning asoslariga putur yetdi. Amerika xokimiyati 1945 yilda sinto dinini davlandan ajratish to‗g‘risidagi ―derektiva‖ ni e‘lon qilishdi. 1946 yil 1chi yanvarda yapon imperatorining ilohiy ildizini va yapon xalqining boshqa xalqlardan ustun ekanligini targ‘ib etuvchi oldingi davlat doktrinasini rad qiluvchi ―reskript‖ni mikado fosh etdi. Maktablarda din o‗qitilishi man qilingan. Yaponiyaning zamonaviy xayotida din faqatgina urf-odatlarda, marosimlarni o‗tgazishdagina ifodasini topgan. Diniy marosimlar esa, katta omma uchun madaniy va qiziqarli tomosha sifatida qabul qilinadi. Xulosa Shunday qilib, biz, xindi-xitoy mintaqasining madaniyatining turli xil tomonlarini o‗ziga singdirgan, lekin shu bilan birga o‗zining noyob o‗ziga xosligini yo‗qotmagan, milliy asosda shakillangan Yaponiya madaniyatini ko‘rib chiqdik. Rivojlanishning xamma bosqichida Yaponiya madaniyati o‗zini go‗zallikka bo‗lgan nozik ta‘sirchanligi, uni kundalik xayotga tadbiq etish,o‗zinig tabiyatga bo‗lgan beg‘ubor munosabati, dunyoning ilohiy va insoniy o‗zaro ta‘sirini xis qilish va anglashi bilan ajralib turgan. 17
Foydalangan adabiyotlar ro‘yhati 1. Справочник «Страны мира», статья «Япония», 1996 год. 2. Советский энциклопедический словарь. М., 1987. 4. Страны мира: краткий полит. - эконом. справочник. М., 1993. 5. В. М. Хачатурян "История мировых цивилизаций" М. 1996 год
маньчжурские языки. Японский язык. Корейский язык. М. 1997 7.В.М. Алпатов. Япония: язык и общество. М. Изд. «Муравей», 2003 8. Жаҳон мамлакатлари. Справочноик. Т. Ўзбекистон. 1990. Ҳаммуаллифлик. 9. www.ziyonet.uz Download 288 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|