O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti “Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti” kafedrasi
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiyot nariyasi(1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- “Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti” kafedrasi “Tasdiqlayman”
- Iqtisodiyot nazariyasi fanining vazifalari
- Iqtisodiyot nazariyasi fanining uslubi
- Iqtis оdiyot qоnunlаr – bu iqtisodiy jarayonlarning turli muhim tomonlari o’rtasida yuzaga kelib va muhim takrorlanib turadigan,uzviy iqtisodiy
- Korxona firma turlari
|
1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT KIMYO-TEXNOLOGIYA INSTITUTI “Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti” kafedrasi “Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor dots. Sh. Mutalov __________________________
2015 yil “___” ____________ S.E.Bozorov, K. А.Haydarova, F.A.Kasimova. IQTISODIYOT NAZARIYASI (Ko’rgazmali o’quv qo’llanma)
Toshkent - 2015 2
Tuzuvchilar: kat.o’q. Bozorov S.E., ass.Haydarova K. O., ass.F.A.Kasimova Taqrizchi: i.f.n. R.R. Husainov
Toshkent , ТКТI, 2015
Ushbu ko’rgazmali o’quv qo’llanma TKTI ning barcha yo’nalishlari talabalari uchun mo’ljallangan. Ushbu o’quv qo’llanma bakalavrlarning “Iqtisodiyot nazariyasi” fanini mustaqil ravishda o’rganishlarida yordam va maslahatlar berishga mo’ljallangan bo’lib, namunaviy dastur asosida yozilgan.
ТКТI “Sanoat menejmenti” kafedrasi majlisida tasdiqlangan /___- sonli bayonnoma, “___”______ 2015 yil.
ТКТI o’quv-uslubiy Kengashining qaroriga muvofiq chop etildi /___-sonli bayonnoma, “___”______ 2015 yil.
3
Mundarija:
KIRISH……………………………………………………..............4-5 1. «Iqtisodiyot nazariyasi» fanining predmeti va bilish uslublari……………………………………………..........7-11 2. Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni, omillari, natijalari….……………………………………….....….17-18 3. Ijtimoiy iqtisodiy tizimlar va mulkchilik munosabatlari ……………….…………………………………….........19-25 4. Tovar pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining asosidir…………………………………………….......26-27 5. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va asosiy belgilari…………………………………………........…28-35 6. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish tamoyillari va hususiyatlari…........36-45 7. Talab va taklif. Bozor muvozanati….……………..........45-47 8. Raqobat va narxning tashkil topishi………….…...........48-50 9. Tadbirkorlik faoliyati va uning shakllari……….............51-61 10. Agrar munosabatlar va agrobiznes………………..........62-64 11. Iqtisodiy o’sish va milliy boylik…….………….............65-67 12. Moliya va kredit. Bank va soliq tizimi ………...............68-80 13. Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari……………………….………….............81-87 Foydalanilgan adabiyotlar…...................................................88
4
KIRISH B оzоr munоsаbаtlаrigа o’tish оb’еktiv zаruriyat bo’lib, bu iqtis оdiyotni sаmаrаli rivоjlаntirishning аsоsiy оmillaridan biri his оblаnаdi. Shu bоis O’zbеkistоndа iqtisоdiyot nаzаriyasini o’rg аnishgа kаttа ахаmiyat bеrilmоqdа. Undа bаyon etilgаn qоnun q оidаlаrni o’zlаshtirishdа tаlаbаlаr uchun qo’l kеlаdigаn yo’n аlishlаr izlаnmоqdа. Аnа shuning uchun mаzkur fаnni mustаqil o’rg аnishdа dаrsliklаr bilan bir qаtоrdа ko’rgаzmаli o’quv qo’ll аnmаlаr hаm nаf kеltirаdi dеb o’ylаymiz. Mazkur qo’llаnmа Оliy o’quv yurtlаridа bаkаlаvr tаyyorlаsh uchun mo’ljallangan n аmunаviy dаstur аsоsidа tuzildi. Qo’ll аnmаning tаrkibiy tuzilishida «Iqtisоdiyot nаzаriyasi» f аnining prеdmеti, tахlil usuli vа tаlаblаridаn kеlib chiqаdi. Ushbu ko’rg аzmаli qo’llаnmаgа iqtisоdiyot nаzаriyasi fanining umum uslubiy ji хаtlаri аsоs qilib оlindi. Аsоsiy e’tibоr esа, ilmiylik printsiplariga q аrаtildi. Bеrilgаn tаriflаrni аniq vа rаvshаn bo’lishig а hаmdа iqtisоdiy qоnunlаrning dаlillаr bilаn t аsdiqlаnishigа e’tibor berildi. Shund аn kеlib chiqqаn hоlda, tаlаbаlаrni iqtisоdiy bilimlаrini n аzаriy аsоslаr bilаn qurоllаntirish, ulаrni iqtisоdiyot qоnun q оidаlаrini, iqtisоdiy hоdisа vа jаrаyonlаr mаzmunini yanаdа tеrаn v а chuqur, mаntiqiy mushохаdа qilish zаrur bo’lgаn uslubiy yond аshuvlаrni egаlаshdа iqtisоdiyot munоsаbаtlаr to’g’risidа vа iqtis оdiy munоsаbаtlаr to’g’risidа аmаliy ko’nikmаlаrni хоsil qilishd а tаlаbаlаrgа ko’mаklаshish mаqsаdidа tаyyorlаngаn. Qo’ll аnmаdа nаzаriy хulоsаlаrni аmаliyot bilаn bоg’lаshgа хаrаkаt qilindi. Prеzidеnt I.А.Kаrimоv аsаrlаridа bаyon etilgаn ilmiy q
оidаlаrni, O’zbеkistоndаgi iqtisоdiy islохаtlаrni аmаliyot bil
аn bоg’lаshgа kаttа e’tibоr bеrildi. Shuning bilаn birgа yanа bir printsip ya’ni n аzаriy bilimlаrni kitоbхоnlаrgа tushunаrli shаkldа еtkаzish vа ulаrni tаvsilоtini bеrishdan iborat bo’ldi. Shund аy yo’nаlishlаrni hisоbgа olgan holda, muаlliflаr kit оbgа ilmiy qоidа vа хulоsаlаrni ko’rgаzmаli bаyonigа e’tibоrni q аrаtgаnlаr. Qo’llаnmаdа kеltirilgаn bаyonlаr va rаqаmlаr t аlаbаlаrni ushbu fаnni o’qib o’rgаnishidа, o’z ustida ko’proq ishlashida hamda m аlаkаsini оshirishidа хizmаt qilаdi dеgan umiddamiz.
5
Аyniqsа, kеltirilgаn fikrlаr tаlаbаlаrni iqtisоdiyot nаzаriyasi fanini must аqil o’rgаnishda yangichа iqtisоdiy fikrlаshgа yo’n
аltirаdi. Mazkur ko’rgazmali o’quv qo’llanma yangi dastur asosida o’qitilayotgan iqtisodiyot nazariyasi fanini talabalarga tushuntirishni hamda ularning fikrlash doirasini kengaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ko’rgazmali qo’llanma ikki bo’limdan iborat bo’lib, 1-bo’lim «iqtis оdiy tаrаqqiyotning umumiy аsоslаri» v а 2- bo’lim «bоzоr iqtisоdiyoti nаzаriyasi» dеb nоmlаnаdi. Bu qo’ll аnmа muаlliflаr tоmоnidаn dаstlаbki qаdаm bo’lib хisоblаnаdi. Shuning uchun undа nuqsоnlаr bo’lishi mumkin. Mu аlliflаr qo’llаnmа аsоsidа bildirilgаn tаnqidiy mulоhаzаlаrni j оnu dili bilаn qаbul qilаdilаr.
6
D аvlаt mustаqilligini qo’lgа kiritish n
аtijаsidа O’zbеkistоn uchun iqtisоdiy vа ijtim оiy tаrаqqiyotning, mаdаniy vа m
а’nаviy yangilаnishning kеng istiqbоl- l
аri оchildi.
I. А.Kаrimоv.
IQTIS
ОDIY TАRАQQIYOTNING UMUMIY
АSОSLАRI
7
1.1. IQTIS ОDIYOT NАZАRIYASI FАNI NIMАNI O’RG
АNАDI?
Iqtisodiyot nazariyasi jamiyatda yuz beradigan iqtisodiy hodisalar, jarayonlar va ularning qonun – qoidalarini o’rgatuvchi fan Iqtisodiyot nazariyasi kishilar tomonidan har- хil tovarlarni (bugdoy, mol go’shti, palto va хаkazо) ishlab chiqarish maqsadida noyob va cheklangan unimli resurslardan (ishlab chiqarishga
mo’ljallangan tovarlar mehnat , mashinalar) foydalanish to’g’ risidagi fan Iqtisodiyot nazariyasi
Iqtisodiyot nazariyasi faniga nazariyotchilar turlicha ta’rif beradilar
Iqtisodiyot nazariyasi – insonning iste’mol va ishlab chiqarish borasida o’z vazifalarini qanday bajarilayotganligi to’g’risidagi fan
. Iqtisodiyot nazariyasi kishilarning ishbilarmonlik faoliyati, tirikchilik manbai, o’z mablag’idan foydalanishi to’g’risidagi fan.
Iqtisodiyot
nazariyasi ayirboshlash, pulllik bitimlar bilan bog liq iqtisodiy faoliyat turlari haqidagi fan
8
1.2. IQTIS ОDIYOT NАZАRIYASI FАNINING V АZIFАLАRI
Iqtisodiyot nazariyasi fanining vazifalari Iqtisodning sir- аsrorlarini o’rganishi, ularni
оmmaga yetkazib uning iqtisodiy bilim saviyasini oshirish Boshqa iqtisodiy fanlarga ilmiy- uslubiy
аsos bo’lib hizmat qilish. Boshq
а fanlar iqtisodiy nazariya asoslab bergan kategoriya va qonunlarga tayangan xolda o’z predmetini o’rganadi. Ayni vaqtda nazariya boshqa fanlar xulosasiga asoslanib iqtisodiy
xodisalarni umumlashtiradi. Amaliy tavsiyalar berish. Bu tavsiyalar umumiqtisodiy xarakterga ega va
iqtisodiy siyosatga tegishli bo'ladi ular iqtisodiy o’sishni va uning samaradorligini oshirish aholini to’la ish bilan ta'minlash va uning farovonligini oshirish igtisodiyotni barqarorlashtirish va inflyasiyani bartaraf etish,, iqtisodiy integrasiyalash va tashqi aloqalarni kengaytirish kabi umumiy ahamiyatga ega tavsiyalardir. Iqtisodiyot nazariyasi korxonani boshqarish t o’grisidagi fan emas U qanday million dollorlarni topishdan iborat muvoffaqiyat sirini, yillik xisobot, yoxud birjadagi aksiya kursini oldindan bila olishi siralrini ochib bermaydi. Mazkur fan nazariya bo’lganidan umumiqtisodiy qonunlar va kategoriyalarni tahlil etish va izohlash orqali o’z predmetini o’rganadi. 9
1.3. Iqtis оdiyot nаzаriyasi fаnining uslubi
fanining uslubi
Umumiy va xususiylikning
Tarixiylik va mantiqiylikning
Nazariyaning ijtimoiy amaliyot bilan bog’lash
Miqdor va sifat
tahlilining yaxlitligi Induksiya va deduksiya Ilmiy abstraksiya
10
1.4.Iqtis оdiyot qоnunlаri
Iqtis оdiyot qоnunlаr – bu iqtisodiy jarayonlarning turli muhim tomonlari o’rtasida yuzaga kelib va muhim takrorlanib turadigan,uzviy iqtisodiy zaruratni taqazo etuvchi aloqalardir. Umumiqtisodiy qonunlar jamiyat taraqqiyoting hamma bosqichlarida , iqtisodiyotning aniq ijtimoiy shaklidan qat’iy nazar , amal qiluvchi qonunlaridir.
Formasiom -mahsus
qonunlar. Bular faqat sotsial iqtisodiy tizim doirasida amal qiluvchi, shu tizimning mahsus xususiyatlarini ifoda
etuvchi qonunlardir.
Davriy oraliq qonunlar
ma’lum davri turli social iqtisodiy tizimda amal
qiluvchi qonunlarning mahsus tizimga aloqasi bo’lmagan xolda ularning birlashtirib turuvchi munosabatlar.
Mehnat taqsimoti, jamg’arish mehnat unumdorligining o’sib borishi, ehtiyojlarning yuksalishi, mehnat turlarining almashuvi, farovonlik qonunlari. Feodalizm, kapitalizm, imperialism, sosializm qonunlari.
Bozor iqtisodiyoti qonunlari
11
1.5.Iqtis оdiy kаtеgоriyalаr
Umumiqtisodiy kategoriyalar- bu iqtisodiy taraqqiyotning hamma bosqichlariga xos bo’lgan, lekin sotsial iqtisodiy tizimga aloqasi bo’lmagan umuminsoniy munosabatlarni ifodalovchi kategoriyalardir.
Formasion mahsus kategoriyalar- bu iqtisodiy taraqqiyotning tarixiy muayyan bosqichiga xos bo’lgan sosial iqtisodiy tizimning tabiatiga aloqador o’tkinchi munosabatlarni ifodalovchi mahsus kategoriyalardir.
Davriy oraliq kategoriyalari- bu umuminsoniy taraqqiyotning tarixiy
–bu umuminsoniy taraqqiyotning tarixiy muayyan bosqichiga xos bo’lgan, sosial- iqtisodiy tizimning tabiatga aloqador o’tkinchi munosabatlarmi ifodalovchi mahsus kategoriyalardir.
Ishlab chiqarish omili, mulk, mehnat jarayoni,mahsulot,ish vaqti,mehnat taqsimoti, ehtiyoj ishlab chiqarish, ayirboshlash,iste’mol,iqtisodiy manfaat,mehnat unumdorligi kategoriyalari.
Ekspluatasiya, renta ekspansiya, ortiqcha aholi,qashshoqlanish, monopoliya, monopsoniya, oligopoliya, kategoriyalari
Tovar, pul, talab, taklif, narx- navo, inflyasiya,marketing,menejerlik va xokazo kategoriyalar.
Iqtisodiy kategoriyalar- bu iqtisodni o’rganishda qo’llanadigan nazariy tushunchalar bo’lib, real iqtisodiy voqealikning ilmiy in’ikosi, ifoda
etilishidir.
12
2.1.K ОRХОNА TURLАRI
Xususiy korxona ayrim shaxslarga yoki oilalarga qarashli korxona bo’lib individual mulk hisoblanadi.
Mas’uliyati cheklanmagan korxona-odatda jamoa mulki bo’lgan korxona.Uning mol- mulkiga sherikchilik yo’li bilan egalik qilinadi. . Mas’uliyati cheklanmagan korxona-jamoa korxonasi, lekin mol- mulki uni ta’sis etuvchilarning pay (hissa) mablag’i asosida shakllanadi.
Konsern-korxonalarning shunday birlashmasiki, ishlab chiqarish, investisiya, moliya texnika va tashqi iqtisodiy aloqalar soxasida birgalikda ish yuritishni ko’zlaydi.
Firmalar filiali-yirik firmalarning tarkibiy qismi bo’lib, turli joylarda ish yuritadi.
Davlat korxonalari davlat mulki bo’lgan va uning nazorati ostida ishlovchi korxonalar
Aralash korxonalar turli mulk shakliga taalluqli firmalar, ular xususiy davlat va jamoa mulkining aralash mablag’lariga tayanadi.
Konsorsium- korxonalarning vaqtincha tashkil etilgan birlashmasi bo’lib, uning ishtirokchilari o’z mustaqilligini saqlab qoladi, ammo muayyan maqsad yo’lida birlashadilar.
13
2.2.EHTIYOJL АR VА ISHLАB CHIQАRISH JАRАYONI
Yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, mulkchilik huquqi yoki xo’jalikni to’la yuritish huquqi bo’yicha o’ziga qarashli mol-mulkdan foydalinish asosida maxsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan yoki mahsulotni ayriboshlaydigan ishlarni bajaradigan, xizmat ko’rsatadigan, bеllashuv hamda mulkchilikning barcha shakllari tеng huquqliligi sharoitida amaldagi qonunlarga muvofiq o’z faoliyatini ro’yobga chiqaradigan mustaqil xo’jalik yurutuvchi sub'еkt korxonа xisoblanadi.
(Korxonolar to’g’risidagi qonundan)
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida erkinlik darajasiga qarab uch toifa korxona paydo bo’ladi.
Davlat buyurtmasi saqlangan korxona Faqat bozorga
ishlovchi korxona
Har buyurtma, ham bozor uchun ishlovchi Davlat buyurtmasi rеspublikamizda 1993 yilda paxta, g’alla, go’sht miahsulotlariga 80% bo’lgan bo’lsa, 1994 yilda paxta va donga 75, go’sht va sut mahsulotlariga 50 bo’lib b еlgilangan edi. Xukumat dasturiga binoan paxta tolasiga hamda boshoqli don ekinlariga davlat buyurtmasiga 1996 yilda yillik xajmning 50 % bo’lishi nazarda tutilgan.
14
Download 0.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|