O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo‐texnologiya instituti “menejment va kasb ta’limi” fakul’teti

(3-ilova) 
Mavzu bo‘yicha tayanch so‘zlar. 
Ichki muhit, siydik  kislota,  kreotinin, ayiruv organlari, ekskrеtor organ, karbonat 
angidrid, qisman suv, efir, xloroform va engil uchuvchi gazlar, nеfron, osmatik bosim, 
Shumlyanskiy  Baumen  kapsulasi,  filtratsiya,  rеabеorbtsiya,  eniurеz,  epidеrmis,  oʻrta 
derma va gepoderma, tеri kasalliklari, epidеrmofitiya,  chiniqtirish. 
 
 

105 
 
(4-ilova) 
Mavzu bo‘yicha nazorat savollari. 
1.  Ayiruv organlarining ichki muhit  organizm faoliyatidagi ahamiyati va xususiyatlari. 
2.  Ayiruv organlariga nimalar kiradi? 
3.   Buyrakning tuzilishi va funksional ahamiyati. 
4.   Dastlabki siydik hosil bo‘lish jarayonini tushuntiring. 
5.   Eniurez kasalligini kelib chiqish sabablarini tushuntiring. 
6.  Tеrining organizm faoliyatidagi ahamiyati. 
7.  Tеrining tuzilishi. 
8.  Bolalarda uchraydigan tеri kasalliklari. 
9.  Quyosh nurida chiniqtirish ta’sirida terida qanday o’zgarishlar sodir bo’ladi? 
10.  Suv orqali chiniqtirishning qanday mahalliy muolajalari mavjud? 
 
(5-ilova) 
Mavzu bo‘yicha foydalanilgan adabiyotlar. 
1.  Klemesheva L.S. “Vozrastnaya fiziologiya i gigiena”. Ucheb.  posobie. Toshkent. 
“O‘qituvchi”, 1991 g. 
2.  Klemesheva L.S., Ergashev M.S. “Yoshga oid fiziologiya”. O‘quv qoʻllanma. 
Toshkent. “O‘qituvchi”, 1991 y. 
3.  Maxmudov E. “O‘smirlar fiziologiyasi”. O‘quv qoʻllanma. Toshkent. 1985 y. 
4.  Sodiqov Q., Aripov S.X., SHaxmurova G.A. “Yosh fiziologiyasi va gigienasi”. 
Darslik. Toshkent, “YAngi asr avlodi”. 2009 y. 
5.  Sodiqov  Q.S.  “O‘quvchilar  fiziologiyasi  va  gigienasi”  Toshkent.  “O‘qituvchi” 
1992 y. 
6.  Xripkova A.G., Antropova M.V., Farber D.A. “Yosh fiziologiyasi va gigienasi”  
M. Prosveshenie 1990 g. 
7.  Aminov  B.,  Tilovov  T.  “Odam  va  uning  salomatligi”.  O‘quv  qoʻllanma. 
Toshkent. 1995 y. 
8.  Antropova  M.V. “Bolalar  va  o‘smirlar gigienasi”. M.Meditsina. 2002 y. 
9.  Internet sayti: www.ziyo.net.uz 
10.  Internet sayti: www.FIZIOLOGIYA.ru  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

106 
 
1.1. Ma’ruza olib borish texnologiyasi 
 
O’quv soati: 2 soat 
Talabalar soni: 26 ta 
O’quv mashg‘ulot shakli 
Axborotli, vizual ma’ruza 
Ma’ruza rejasi 
1.  Qalqonsimon    bez  garmonlari  va 
reproduktiv sistema.  
2.  Qalqonsimon    bez  kasalliklari  va 
ularning oldini olish. 
O’quv mashg‘ulotining maqsadi: 
Qalqonsimon    bez  garmonlari  va  reproduktiv  sistema  haqida 
ma’lumot  berish.  Qalqonsimon    bez  kasalliklarining  organizmga  ta’sirini 
yoritish. Ularning oldini olish choralarini ko’rsatib berish. 
 
Pedagogik vazifalar 
O‘quv faoliyati natijalari 

  Interfaol 
metodlarni 
qo‘llagan holda o‘quv jarayonini 
tashkil etish; 

  Qalqonsimon    bez 
garmonlari  va  reproduktiv 
sistema  haqida  ma’lumot 
beradi; 

  Qalqonsimon    bez 
kasalliklarini  kelib  chiqish 
sabablarini tushuntiradi; 

  Qalqonsimon    bez 
kasalliklarining 
oldini 
olish choralarini o‘rgatish. 

  Qalqonsimon    bez  garmonlari  va 
reproduktiv  sistema  haqidagi  ma’lumotga 
ega bo’ladi; 

  Qalqonsimon    bez  kasalliklarini  kelib 
chiqish sabablari haqida bilib oladi; 

  Qalqonsimon    bez  kasalliklarining 
oldini olish haqida bilib oladi; 
 
O‘qitish usullari 
Axborotli  ma’ruza, “Aqliy hujum” va “Venn” 
diagrammasi 
O‘qitish vositalari 
Darslik, ma’ruza matni, kompyuter slaydlari, doska 
O‘qitish shakllari 
Jamoada ishlash 
O‘qitish shart-sharoiti 
Texnik vositalar bilan ta’minlangan o‘quv xonasi 
Monitoring va baholash Og‘zaki 
nazorat, savol-javob  
1.2. Gormonal sistemasining xususiyatlari mavzusining texnologik xaritasi  
 
Ish bosqichlari 
 
O’qituvchi faoliyatining mazmuni 
Tinglovchi 
faoliyatining 
mazmuni 
I-bosqich. 
Mavzuga 
kirish. 
(10 minut) 
1.1. Talabalarni  mavzuning nomlanishi, 
maqsadi va kutiladigan natijalar  
bilan tanishtiradi 
Tinglaydilar 
 
II-bosqich. 
Asosiy qism 
2.1.  Ma’ruza rejasi bilan tanishtiradi   
(1-ilova) 
Tinglaydilar va rejani 
yozib oladilar 
 
10 – MAVZU: 
 
GORMONAL SISTEMASINING XUSUSIYATLARI 

107 
 
(55 minut) 
 
2.2. Tayanch tushunchalar bilan tanishtiradi 
(4-ilova) 
2.2.  Talabalarni  faollashtirish  maqsadida 
“Aqliy  hujum”  metodidan  foydalanadi. 
so’ngra, mavzu rejalari mazmun-mohiyatini 
tartib  bilan,  xususan,    qalqonsimon  bez 
tuzulishini rasm orqali batavsil ochib beradi 
(2-ilova) 
2.6.  Guruhdagi  talabalar  bilimini  sinash  va 
mustahkamlash 
Endemik 
bo’qoq 
va 
Bazedov  kasalligini  Venn  diagrammasi 
asosida yoritib berishlarini so’raydi(3-ilova) 
Tayanch 
tushunchalarni yozib 
oladilar 
Savolga javob beradilar
Tinglaydilar va 
tushunib oladilar 
Asosiy ma’lumotlarni 
konspekt daftarlariga  
yozib oladilar 
Topshiriqni bajaradilar 
 
III-bosqich. 
Yakuniy qism 
(15 minut) 
3.1.    O’tilgan  mavzu  bo’yicha  guruhdagi 
talabalar  bilimini  sinash  va  mustahkamlash  
maqsadida  nazorat  savollarini  beradi  (5-
ilova) 
3.2.  Uy  vazifasi  sifatida  amaliy  mashg’ulot 
mavzusi va topshiriqlarni beradi. 
3.3 
Mavzu 
bo‘yicha 
foydalanilgan 
adabiyotlar  ro’yxati  bilan  tanishtiradi    (6-
ilova) 
Savollarga javob 
beradilar 
 
Uyga berilgan 
topshiriqni va 
adabiyotlar ro’yxatini 
yozib oladilar 
 
 
(1-ilova) 
REJA: 
1. 
Qalqonsimon  bez garmonlari va reproduktiv sistema.  
2. 
Qalqonsimon  bez kasalliklari va ularning oldini olish. 
(2-ilova) 
 
1. Qalqonsimon  bez garmonlari va reproduktiv sistema. 
Organizm  faoliyati  asosan  nerv  sistemasi  orqali  boshqarilib  qolmasdan,  bundan 
tashqari  gumoral  yo‘l  bilan  ham  boshqarilishi  qadim  zamonlardan  ma’lum  bo‘lgan. 
Organizm hayot faoliyatida hosil bo‘lgan kimyoviy moddalar qon tomirlariga va hujayra 
suyuqligiga  tushadi.  Hujayra  suyuqligiga  tushgan  ximiyaviy  moddalar  organlar 
faoliyatiga  ta’sir  etib,  ularni  o‘zaro  munosabatlarini  ta’minlaydi.  Odam  va  hayvon 
organizmi ko‘p sondagi turli xil organlardan  tashkil topgan  bo‘lib, ammo bu organlar 
xayron qolarli darajada, bir-biri bilan kelishilgan holda ishlaydi. Ana shunday organizm 
qismlarining  ajoyib  munosabatda  bo‘lib  ishlashi  natijasida  organizm  bir  butun  bo‘lib 
tashqi muhitning o‘zgaruvchan yashash sharoitiga moslashadi. 
Organizm  funksiyalarining  doimiy  kelishilgan  holda  ishlashini  ta’minlovchi 
murakkab  boshqarish  sistemasi,  uning  ichki  hayoti  va  tashqi  muhitdagi  xulq-atvoriga 
bog‘liqdir. 
Evolyusiya  jarayonida,  shunday  o‘ziga  xos  organlar  sistemasi  hosil  bo‘ldiki,  bu 
sistema  murakkab  kimyoviy  moddalar  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashgan    bo‘lib,  xatto, 
hayot jarayonlarini ham boshqara oladi. Bu ichki sekretsiya bezlaridir. 
Ichki  sekretsiya  bezlarining  chiqarish  yo‘llari  bo‘lmaydi,  shuning  uchun,  ular 
endokrin bezlar deb ham ataladi. Bu so‘z grekcha endo-ichki va krino-ajratish, chiqarish 
so‘zlaridan olingan. 
Galen  (1543)  –qalqonsimon  bez  anatomiyasini  o‘rgandi.    Wharton  (1656)  -  bezga 
“qalqonsimon”  deb  nom  berdi.  King  (1836)  –  Endokrin  organlar  faoliyatida  bezning 

108 
 
rolini o‘rgandi. Baumann (1896) – qalqonsimon bez faoliyatida yod almashinuvini aytib 
o‘tdi.  O.  V.  Nikolaev  (1951)  –subtotal  strumektomiya  operatsiyasini  ixtiro  qildi. 
S.A.Masumov – O‘zbekistonda endemik o‘choqlarni aniqladi va bo‘qoq profilaktikasini 
taklif  qildi. M.S.  Astrov,  R.Islambekov,  YO.  X.  Turakulov  Respublikamizda  bo‘qoqni 
o‘rganishda  katta  xissa  qo‘shishdi. 
Mamlakatimizda  bugungi  kunda  15  dan  ziyod 
endemik  o‘choq  bo‘lib,  aholining  qariyb  10-20%  da  qalqonsimon  bezning  kattalashuvi 
kuzatiladi.  Bu  birinchi  galda,  atrof  muhit  va  suv  havzalaridagi  ichimlik  va  ozuqa 
moddalarda yod moddasining tanqisligi oqibatida kelib chiqishi isbotlab berilgan. 
Qalqonsimon bez. Bu bez boʻyinnnig oldingi qismida joylashgan boʻlib, hiqildoqni 
oldingi va yon tomonlardan yopib turadi. 3 boʻlakdan: ikkita yon va bitta oʻrta boʻlakdan 
iborat.  Ona  qornida  embrion  rivojlanishining  12  xaftasidayoq  qalqonsimon  bez  oʻz 
faoliyatini aktivlashtiradi. Bola tugʻilganida bez vazni 1 gr, 1 yoshda 2 gr, 2 yoshda 6 gr, 
5-10 yoshda 10 gr, balogʻat yoshida bez tez kattalashadi va erkaklarda 25 gr, ayollarda 
30-35 gr gacha boʻladi.  
Qalqonsimon bezdan tiroksin gormoni ishlab  chiqariladi. Tiroksinning tarkibida 65 
% dan koʻproq yod moddasi bor. Katta odam tanasida  25 mg yod boʻladi, shundan 15 
mg qalqonsimon  bezda saqlanadi. Shuningdek yod insonning boshka a’zolarida, konda 
xam yodit formasida  aylanib yuradi va /SBI xolida/ oksil bilan kushilgan buladi. Inson 
organizmiga  neorganik  yod  ovkat  orkali  kiradi.  Uning  2/3  qismi  buyrak  orqali  chiqib 
ketadi, qolgan qismi qon bilan qalqon beziga boradi. 
 
Qalqonsimon  bezdan  yana    triyodtironin, 
kaltsitonin  gormonlari  ham  ishlab  chiqariladi.  Bu  
gormonlar  moddalar  almashinuviga    ta’sir  qiladi, 
organizmdagi  oksidlanish  jarayonini  kuchaytirib 
energiya  almashinuviga ta’sir qiladi. 
Qalqonsimon  bez  gormonlari oqsil  orqali 
jigar  bilan  aloqador  bo‘lib,  chekka  to‘kimalarni 
yod bilan ta’minlaydi.  
 
Qalqonsimon  bez  quyidagi  fiziologik  fktiv 
garmonlarni ishlab chiqaradi: 

  Triyodtironin (T
3
); 

  Tetrayodtironin (T
4
) yoki tiroksin. 
 
 
 
Qalqonsimon bez tireoid gormonlari vazifasi.  
-  homilaning  bosh  miyasi  rivojlanishi  va  bolaning  keyingi  hayotida  intellektni 
rivojlanishida asosiy ahamiyatga ega; 
- normal energetik almashinuvni taminlaydi; 
- oqsil sintezini stimullaydi; 
- qonda xolesterin miqdorini kamaytiradi; 
- immun sistemaga tasir qiladi; 
- adaptatsion reaksiyalar kompleksini taminlaydi; 
- o‘sish jarayonlari va suyak skeleti etilishi jarayonlarini nazorat qiladi; 
- reproduktiv sog‘liq sifatini aniqlaydi. 
1- qalqonsimon bez; 
2- ayrisimon bez 

109 
 
Yodsiz  tireoid  gormoni  sintez  boʻlmaydi  va  qalqonsimon  bez  qonda  yodni  soʻrib 
oladi. Qalqonsimon bezda yana bir gormon, paratgarmon antagonisti boʻlgan kalsitonin 
ishlab chiqarib, u qondagi kalsiy miqdorini kamaytiradi. 
Qalqonsimon bez gormoni amalda organizmdagi hamma jarayonlarda qatnashadi. U 
jismoniy,  ruhiy  va  jinsiy  rivojlanishni  belgilaydi,  toʻqimalar  oʻsishini  takomillashishini 
suyaklanishni  ragʻbatlantiradi.  Tireoid  gormonining  barcha  xususiyatlari  ichida  uning 
toʻqimalarda  oksidlanishni,  issiqlik  ajratishni  koʻpaytirishni,  oqsil,  yogʻ,  uglevod 
parchalanishini kuchaytirishni ragʻbatlanti-ruvchi ta’sirini koʻrsatib oʻtish kerak. 
 
Qalqonsimon bez garmonlari 
deyarli barcha a’zolar faoliyatida 
ishtirok etadi: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qalqonsimon  bez  oldi  bezi.  Bu  bez  ikki  juft  boʻlib  qalqonsimon  bezning  orqa 
yuzasiga yopishib turadi. Har birining vazni taxminan 0,1 g. Ularning ajratgan gormoni 
paratgormonlar deyiladi. Paratgormonlarning asosiy xususiyati qon zardobida moddasini  
ma'lum miqdorda saqlashdir. 
Gormon kam ishlab chiqarilsa, nerv – muskul sistemasining qoʻzlauvchanligi  ortib, 
odamning qovoqlari,  lablari pirpirab uchadi, qoʻllari qaltiraydi. Gormon juda  kamaysa 
suyaklar    yumshab,    moʻrtlashib  tez  sinuvchi  boʻlib  qoladi.  Qalqon  oldi    bezlarining 
funktsiyasi  ortib,  paratgormon  koʻp  ishlab  chiqilsa  nerv-muskul  sistemasining  
qoʻzgaluvchanligi pasayib, tana  muskullari boʻshashib qoladi, tez  charchaydi, umumiy  
xolsizlanadi. 
Ayrisimon  bez – (timus) bu bez toʻsh suyagining orqa qismida joylashagn. Uning 
vazni yangi tugʻilgan bolada 12 g boʻlib, to balogʻatga etish davrigacha 14-15 Yoshgacha 
kattalashib  30-40  g  gacha  etadi.  Soʻngra  bezning  hajmi  asta  sekin  kichiklashib  yogʻʻ 
moddasiga aylanadi. 25 Yoshda bezning ogʻirligi 25 g gchach kamayadi. 60 Yoshda 15 
Ovqat hazm qilish 
sistemasi faoliyati 
Teri va soch 
shakllanishi 
Yurak qon‐tomir 
sistemasi faoliyati 
Suyak, mushak‐bo’g’in 
sistemasi faoliyati 
Reproduktiv 
funksiya 
Asab sistemasi 
faoliyati va ruhiyat 

110 
 
g,  70  Yoshda  6  g  boʻladi.  Ayrisimon  bez  timozin  gormonini  ishlab  chiqaradi.  U 
bolalarning  oʻsishiga  ijobiy  ta’sir  etadi  va  jinsiy  bezlar  funktsiyasini  susaytirib  bolada 
baldogʻatga  etishni  susaytiradi.  Ekspremental  tekshirishlar  natijasida  bu  bez 
organizmning  immunitet  xususiyatiga  ta’sir  etishi  aniqlangan.  Qizil  ilikdan    hosil 
boʻladigan    limfotsitlar    ayrisimon  bezdan  oʻtgandan  keyingina  himoya  qilish 
qobiliyatiga  ega  boʻlar  ekan.    Ayrisimon  bez  gormoni  timozin    faqat    limfotsitlarni  
aktivlashtirmasdan,  balki    organizmda    uglevod  va  kaltsiy  almashinuvida,  nervdan  
muskullarga    ta’sir  oʻtishini    nazorat    qilishda  ham    ishtirok  etadi.  Timus  bezi  olib  
tashlanganda mineral  tuzlar almashinuvi buziladi. Muskullar  boʻshashib  kuchsizlanadi. 
Buyrak  usti  bezlari.  Bir  juft  boʻlib,  ikkita  buyraklarning  ustida  joylashgan. 
Bezning vazni yangi tugʻilgan bolalarda 7-8 g. 1-2 Yoshda 5 g, 3-5 Yoshda 5,5 g, 8-10 
Yoshda  7  g,  11-15  Yoshda  8,5  g,  kattalarda  14-15  g  keladi.  Bez  poʻstloq  va  magʻiz 
qismdan iborat. Bezning magʻiz qismi bola 2 yoshga toʻlguncha rivojlanib boradi.  
   
 
   1- buyrak usti bezi; 2- buyrak 
Buyrak  usti bezining poʻstloq  qavatida 
uch  guruh  kortikosteroit  gormonlar  ishlab 
chiqariladi:  Moddalar  almashinuviga  ta’sir 
etuvchi glyukogokortikoid gormonlar, mineral 
tuzlar 
almashinuvini 
boshqaruvchi  
mineralokortikoidlar,  erkak  va  ayol    jinsiy  
gormonlarining  bir  turi  androgenlar  va 
estrogenlar ishlab chiqariladi. 
Buyrak usti bezining po‘stloq qismidan 3 
ta asosiy gormon ishlab chiqaradi. 
 
Mineralokortikoid garmoni - mineral tuzlarni almashinuvini boshqaradi. 
Glyukokortikoid  garmoni  -  oqsil  va  uglerod  almashinuvini  boshqaradi.  Bunda 
qonda-qand, jigarda-glikogen ajralishi ko‘payadi. 
Androgen  va  ekstrogen  garmonlari  erkaklar  va  ayollarning  jinsiy  bezlari 
funksiyasini tartibga solib turadi.   
 
Mag‘iz  qavatning  muhim  gormonlari  noradrenalin  va  adrenalin  bo‘lib,  bular 
bir  xil  garmon  bo‘lganligi  uchun  katexalamin  garmoni  deb  ham  yuritiladi.  Adrenalin 
gormoni yurak qisqarishini, qon aylanishini tezlashtiradi, teri, ichki aʻzolar, muskullarni 
taʻminlovchi qon tomirlarni toraytiradi, muskullar charchashini kamaytiradi, nafas olishni 
kuchaytiradi,  bronxlarni  kengaytiradi,  jigarda  glikogen  parchalanishini  jadallashtiradi, 
ichak harakatlarini sekinlashtiradi, moddalar almashinuvini kuchaytiradi va hokazo. 
 
2. Qalqonsimon  bez kasalliklari va ularning oldini olish. 
Turli xil gormonlarning bir meʻyorda hosil bo‘lishi izdan chiqadigan hollar bo‘ladi, 
yaʻni  bir  xil  gormonlar  kam  ishlanib  chiqishi  hisobiga  boshqa  gormonlar  ko‘p  ishlanib 
chiqadi.  Bolalar  bunday  kasallikka  duchor  bo‘lganda,  o‘sish  va  jinsiy  rivojlanish 
jarayonlariga keskin taʻsir ko‘rsatishi mumkin. Kasallik moddalar almashinuvining izdan 
chiqishiga  ham  olib  keladi,  bola  semirib  ketadi  (yog‘  bosadi).  Kasallik  manzarasi 
gormonlar biosintezi qay darajada buzilganiga ham bog‘liq bo‘ladi.  
Masalan,  qiz  bola  organizmida  buyrak  usti  bezlari  po‘stlog‘i  gormonla-rining 
biologik  sintezi  o‘zgarishi  oqibatida  erkak  jinsiy  gormonlari  andro-genlar  ko‘p  ishlab 
chiqarilganda (ular bir oz miqdorda sog‘lom ayol organizmida ham hosil bo‘ladi), unda 

111 
 
erkaklarga  xos  baʻzi  alomatlar  paydo  bo‘ladi  (ovozi  do‘rillaydi,  soqol-mo‘ylovi  o‘sadi, 
erkaklarda  ko‘riladigan  ikkilamchi  jinsiy  belgilar  ham  paydo  bo‘lishi  mumkin).  Bu 
kasallik Adrenogenital sindrom deb ataladi. 
O‘g‘il bolalarda qonga androgenlar ortiqcha tushganda ular tez o‘sadi va balog‘atga 
erta etadi. Biroq, 11-12 yoshga borib, bolalar o‘smay qo‘yadi va oqibat natijada pakana 
bo‘lib qolishi mumkin. Baʻzan, buyrak usti bezlarn po‘stlog‘ida gormonlar hosil bo‘lishi 
buzilganda turg‘un gipertoniya paydo bo‘ladi, tuzlar keskin yo‘qotiladi. 
Androgenlar  koʻp  ishlab  chiqilsa  yosh  bolada  balogʻatga  etish  belgilari  paydo 
boʻladi. Ba'zan yoshi keksaygan ayollarda  androgenlar koʻp  ishlab chiqarilsa, ularning 
iyagida soqol oʻsadi,  ovoz erkaklarnikiga oʻxshab qoladi. 
Buyrak  usti  bezining    magʻiz  gormonlari  ishlab    noradrenalin  va    adrenalin 
gormonlari  ishlab    chiqariladi.  Bu  gormonlar  qon    aylanishini,    muskullar  qisqarishini 
tezlashtradi,  nafas    olishni  kuchaytiradi,  bronxlarni  kengaytiradi,  jigarda  glikogen 
parchalarini  jadallashtiradi, meʻda va ichaklar  qisqarishi sekinlashadi, Koʻz qorachigʻi 
kengayadi.  Emotsional  holatda  (qoʻrqqanda,  hayajonlanganda)  adrenalin  koʻp    ishlab 
chiqiladi, natijada yurak  urishi  tezlashib,  qon bosimi ortadi. 
Buyrak usti bezi magʻiz moddasi funksiyasi ortishi bilan kechuvchi kasalliklar 
Bu kasalliklar ichida eng katta ahamiyatga ega boʻlgani mana shu toʻqimadan hosil 
boʻlgan  yaxshi  sifatli  oʻsma-feoxromositoma  yoki  uning  yomon  sifatli  xilifeoxromob-
lastomadir. Feoxromositomaning oʻsishi katta miqdorda katexolaminlar paydo boʻlishi va 
ularni  vaqti-vaqti  bilan  qonga  tushish  bilan  birgalikda  ketadi.  Kasallik  xuruj,  kriz 
koʻrinishida  kechib  arterial  bosimning  ortiq  darajada  -(200  mm  simob  ustinidan  ortiq) 
keskin koʻtarilishi bilan xarakterlanadi.  
 
 Qalqonsimon    bezda  yod  etishmasligi  yoki  me’yordan  ortiq  bo’lishi 
bilan bog’liq quyidagi kasalliklar kelib chiqadi: 
  Gipotireoz va gipertireoz; 
  Endemik bo’qoq; 
  Miksedema; 
  Kretinizm; 
  Bazedov kasalligi. 
 
Endemik buqoq kasalligi qalqonsimon bezning progressiv holda kattalashib ketishi 
bilan  xarakterlanadi.  Kasallikning  paydo  bo‘lishida  suv  va  tuproqda  yod  miqdorning 
qanday  ekani  ma’lum  ahamiyatga  ega.  Dengiz  bo‘yida  endemik  buqoq  kasalligi  kam 
uchraydi,  chunki  dengiz  suvidagi  yod  bug‘lanadi,  sungra  tuproq  va  suv  xavzalariga 
kaytib  tushadi.  Balandliklar,  tog‘  joylarda  tuproqda  ham  xavoda  yod  mikdori  kam 
bo‘ladi.  Demak,  kassalik  xavoda,  oziq-ovqat  maxsulotlarida,  suvda,  to‘proqda  yod 
moddasi  etishmasligi  sabab  uchraydi.  Endemik  buqoq  qadimdan  olimlarni  qiziqtirib 
kelgan.  qadimgi  Xitoy,  Xindiston,  Gretsiyada  olimlar  buqoq  kassaligi  bilan 
shug‘unlanishgan.  Bukrot,  Galen,  Sels,  kabi  olimlar  o‘z  asarlarida  kasalligini  qayd 
o‘tishgan.  Sharqning  buyuk  allomasi  Abu  Ali  Ibn  Sino  ham  o‘z  asarlarida  buqoq 
kassaligini aniklash va unga davo qilish hakida yozgan. 
Ba’zan boʻqoq endemik boʻlmagan nohiyalar aholisida ham kuzatilishi mumkin va 
bu vaqtda u sporadik boʻqogʻi deb ataladi. 

112 
 
Bu kasalliklar, yod tankis kasalligi bo‘lib, yod tankisligi natijasida rivojlanadi. Yod 
hayotiy muxim mikroelement bo‘lib, uning asosiy massasi qalqonsimon bezda va qonda 
konsentratsiyalanadi.  Qondagi  yod  turli  organ  va  to‘qimalarga  o‘tib  qisman  lipidlarda 
depolanadi,  so‘ngra  buyraklardan  chiqib  ketadi.  Odam  organizmiga  yod  kam  miqdorda 
tushadi  (15  –  20mg)  va  unga  extiyoj  (100  –  150  mg)  va  unga  extiyoj  100  –  150  mkg 
kuniga  tashkil  etadi.  Yodning  asosiy  vazifasi  –  qalqonsimon  bez  gormonlari  xosil 
bo‘lishida  qatnashish,  yani  u  tireoid  gormonlarni 
almashtirib  bo‘lmas  komponenti  hisoblanadi  (tiroksin  va 
triyodotironin). 
Yod moddasi etishmasligi oqibatida endemik buqoq 
kasalligi  kelib  chiqadi.  Belgilari  boʻyinning  oldingi 
qismida  shish  (buqoq)  paydo  boʻlib,  uning  kattaligi 
yongʻoqdan to katta choynakgacha boʻlishi mumkin.  
Bez  koʻproq  gormon  ishlab  chiqarsa    Bazedov 
kasalligi  kelib  chiqadi.  1840  yilda  vrach  Bazedov  bu 
kasallikni  ta'riflagan va uning nomi bilan yoki  «diffuz» 
toksik  buqoq  deb  ataladi.    Bunda  yurak  tomir  
sistemasining  faoliyatida  oʻzgarish    roʻy  beradi.  Yurak  
urishi  tezlashadi.  Puls  minutda    180-200  marta    uradi. 
Moddalar    almashinuvi  ancha    kuchayadi,  bemor  oza 
boshlaydi,    jaxldor,  yigʻloq  boʻlib  qoladi,  koʻzlari 
chaqchayadi.  
 
Bazedov kasalligi yoki bazedov boʻqogʻi turli etioligiyali boʻqoqlar ichida eng katta 
ahamiyatga  egadir.  U  koʻpincha  ayollarda  oʻtkir  yoki  surunkali  ruhiy  asab 
shikastlanishlaridan soʻng rivojlanib, faollashadi. Bu holat qalqonsimon bezda koʻpayib 
gormon ishlanishiga va uni qonga chiqarilishiga olib keladi. Bemorlarda xarakterli uchlik 
(uchta  belgi)  —  boʻqoq,  koʻzning  chaqchayib  qolishi  (ekzoftalm)  va  taxikardiya  paydo 
boʻladi. Boʻqoq odatda diffuz, ba'zan tugunli boʻladi. 
Bazedov kasalligi 
gipertireoz 
yoki 
hatto 
tireotoksikoz  bilan  birgalikda  kechadi.  Bemorlar  ozib 
ketadilar. 
Ular osonlikcha qoʻzgʻaluvchan, bezovta boʻlib qoladilar, 
kayfiyati  tez  oʻzgaruvchanligi,  tez  charchashlik,  qoʻl 
panjalarining 
titroqligi, 
reflekslarining 
kuchayishi 
xarakterli boʻladi.  
Asab  sistemasi  va  mushaklar  faoliyatining  buzilishi 
ularda  ATF  yetishmasligi,  mushaklarda  glikogen 

113 
 
zaxirasining kamayishi va moddalar almashinuvining boshqa buzilishlari bilan bogʻliqdir 
Taxikardiya  simpatik-adrenal  sistema  bilan  bogʻliq.  Bemorlarda  nafas  tiqilishi, 
sistolik  arterial  bosim  ortishi,  poliuriya  (siydikni  koʻp  ajralishi)  kuzatiladi.  Koʻrsatib 
oʻtilgan  oʻzgarishlarning  koʻpchiligi  tireotoksikoz  vaqtida  moddalar  almashinuvining 
oʻzgarishi,  oksidlanish  jarayonining  kuchayishi,  asosiy  modda  almashinuvi  va 
haroratning  ortishi  bilan  bogʻliq  boʻlib,  u  oranizmni  gipoksiyasiga  boʻlgan  sezgirligini 
keskin  orttiradi.  Glikogen,  oqsil  va  yogʻlar  parchalanishi  kuchaya-di,  giperglikemiya 
paydo  boʻladi.  Suv  almashinuvi  buzilishi  natijasida  yurak  mushaklarida  vakuol 
distrofiyasi  rivojlanadi,  yurak  hajm  jihatidan  kattalashadi,  jigarning  serozli  shishi  va 
uning oqibatida sklerozi kuzatiladi.  
Tashqi  muxitda  yod  etishmasligi  natijasida,  kalqonsimon  bez  organizmni  yodli 
gormonlar  bilan  etarli  miqdorda  ta’minlay  olmaydi.  Yod  etishmaslik  xolatlarda,  katta 
yosh  bemorlarda  gipotireoz  (ko‘pincha  subklinik)  paydo  bo‘ladi  va  ko‘pkina  a’zo  va 
to‘kimalarda buzilishlar ro‘y beradi.  
Qalqonsimon  bez  funksiyasining  pasayishi  moddalar  almashinuvi  jarayonining 
susayishiga,  o’sayotgan  organizm  o’sishining  sekinlashishiga  va  psixikasining 
o’zgarishiga olib keladi.  
Natijada, miksidema−kritinizm kasalligi  vujudga keladi.  
Bu  xolatda  (yod  defitsit  hollarda)  homiladorlik  davrida  buqoq,  mulsuyuklik 
(mnogovodie),  plansentani  rivojlanmasligi  va  boshqa  asoratlar  kuzatiladi.  Ona  ornidagi 
homilada moddalar almashinuvning turlicha o‘zgarishlar bilan tutiladi. Bu gipoteriozning 
kretinizm deb ataluvichi eng og‘ir turidir. Bunday bolalarda miksedematoz, neyrospastik 
kaltafaximlik,    va  ko‘pincha  kar-sokovlik,  nutqning  buzulishi,  ko’z  g’ilayligi  qayd 
qilinadi.   
Kaltsitonin  gormoni  kaltsiy  almashinuviga  kuchli  ta’sir  qiladi.  Agar  bez  yosh 
bolalarda  oʻz vazifasini  kuchsizlantirib qoʻysa gipotireoz hodisasi yuzaga kelib, natijada 
kretinizm  kasalligi  kelib  chiqadi.  Boʻy  oʻsmaydi,  jinsiy,  aqliy,  jismoniy  qobiliyatlar 
rivojlanmaydi.  
 
 
 
 
Kretinizmga 
uchragan  
18 yashar qiz 
Katta  yoshlarda  bez fazifasining kuchsizlanishi  miksedema kasalligiga olib keladi. 
Bunda  asosiy almashinuv 30-40 % kamayib,  tanada toʻqimalarda suyuqlik koʻpayadi va 
shu hisobda  ogʻirlik ortadi, semiz koʻrinadi, jinsiy a’zolar funksiyalarini buzulishi, yurak 
urish sekin, qon aylanish sekin, holsizlik,  tana harorati past boʻladi. Aqliy faoliyatning 
pasayishi kuzatiladi, ruhiyatda tormozlanish holati ro’y beradi.
 

114 
 
Koʻpincha  asab  toʻqimasida,  jumladan  bosh  miyada  distrofik  oʻzgarishlar 
(tireotoksik ensefalit) kuzatiladi.  
 
 
 
Bu kasallik bilan og’rigan be’morlarda badan shishadi, teri quriydi.