O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo‐texnologiya instituti “menejment va kasb ta’limi” fakul’teti
Endokrin sistemaning yoshga bog’liq xususiyatlari va gigienasi
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- (5-ilova) Mavzu bo‘yicha nazorat savollari.
- O’quv mashg‘ulotining maqsadi: 12 – MAVZU: NERV VA MUSHAKLAR FIZIOLOGIYASI
- Pedagogik vazifalar O‘quv faoliyati natijalari
- O‘qitish usullari Axborotli ma’ruza, “Blis-savol” va “Sinkveyn” usuli O‘qitish vositalari
- Texnik vositalar bilan ta’minlangan o‘quv xonasi Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob
- Tinglovchi faoliyatining mazmuni I-bosqich. Mavzuga kirish. (10 minut)
- II-bosqich. Asosiy qism (55 minut) 2.1. Ma’ruza rejasi bilan tanishtiradi (1-ilova)
- (3-ilova) 2.4. 3-rejada Nerv sistemasi fiziologiyasi va gigienasini bayon etadi (4-ilova) 2.5.
- III-bosqich. Yakuniy qism (15 minut)
- (6-ilova) 3.3 Mavzu bo‘yicha foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati bilan tanishtiradi (8- ilova)
- (1-ilova) REJA: 1.
2. Endokrin sistemaning yoshga bog’liq xususiyatlari va gigienasi. 123 Gipofiz bezi. Vazni 0,5-0,6 gr. teng. U 3 bo‘lakdan: oldingi, oraliq, orqa bo‘laklardan iborat. Gipofiz bezi tuxumsimon shaklda boʻlib, uning vazni bola tugʻilganida 0,1 g, kattalarda 1,6-0,7 g, Gipofizaning oldingi, oʻrta va orqa boʻlagi bor. Oldingi va oʻrta qismi – adenogipofiz, orqa boʻlagi neyrogipofiz deyiladi. Gipofizning 55-60 % tashkil etadi. Hamma gormonlar oqsil moddalar hisoblanadi. Gipofizdan 22 tadan ortiq gormon ishlanib chiqadi. Oldingi boʻlagidan bir necha xil gormon ishlab chiqiladi. Gipofizning oldingi boʻlagida 6 xil gormon ya'ni samototrop, adrenokortikotrop, tireotrop, gonodotrop, laktotrop va liyutenlovchi gormonlar ajraladi. Somatotrop garmoni bolalar, o‘smirlarning o‘sishini, rivojlanishini, organizmda oqsillarni sintezlanishini boshqaradi. Garmon ko‘p ishlab chiqarilsa gigantizmga olib keladi, kam ishlab chiqarilsa pakana bo‘yli bo‘lib qoladi. Adrenokortikotrop garmoni buyrak usti bezining ishini boshqaradi, yaʻni kortikosteroid garmonlari ishlab chiqarishni tartibga soladi. Tireotrop garmoni qalqonsimon bezning ishini, yaʻni undan ajraladigan tiroksin garmoni ishlab chiqarilishini boshqaradi. Gonodotrop garmoni erkak va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini boshqaradi, o‘smirlarda balog‘atga etish belgilari paydo bo‘lishida ishtirok etadi. Laktotrop garmoni ayollarda sut bezlarning funksiyasini boshqaradi. Lyuteinlovchi garmon homilador ayollarda homilaning normal rivojlanishini boshqaradi. Gipofizning oraliq bo‘lagidan intermediya garmoni ajraladi. U terida pigment hosil bo‘lishini boshqaradi. Gipofizning orqa bo‘lagidan ikkita garmon ajraladi (oksitatsion va vazopressin). Oksitotsin garmoni homilador ayollarda bachadon muskullarining qisqarishini kuchaytirib, tug‘ish jarayonini osonlashtiradi. Vazopressin, yaʻni antidiuretik garmon organizmda suv almashinuvini boshqaradi. Gipofiz bezi: 1- gipofizning orqa bo'lagi; 2- gipofizning oldingi bo'lagi; 3- miyaning qadoqsimon tanasi; 4-epifiz 124 Samototrop gormoni bolalar va oʻsmirlarning oʻsishini, rivojlanishini, organizmda oqsillar sintezlanishini boshqaradi. Ba'zi sabablarga koʻra bolalar va oʻsmirlarda bu gormon koʻp ishlab chiqarilsa, boʻy normadan ortiq oʻsib ketadi. Bu holatga gigantizm, bunday odam esa gigant deb ataladi. Agar bu gormon kamroq ishlab chiqarilsa boʻy oʻsish sekinlashadi, bunday holga nanizm deyiladi. Bunday boʻyi past odam gipofizar pakana deyiladi. Ularning boʻyi past boʻlsa ham aqliy faoliyat normal boʻladi. Balogʻat yoshidan keyin (20-40 yshlarda) somototrop gormon koʻp ishlab chiqilsa ayrim organlarning (til, burun, jag suyaklari, qovoq, quloq, barmoqlarning) kattalashivu akromegaliya kasalligi kelib chiqadi. Akromegaliya. oʻngda — sogʻlom, chapda akromegaliya. Bezdan ishlab chiqariladigan har bir gormon ma'lum funktsiyalarni bajaradi. Masalan: adrenokortikotrop gormoni buyrak usti bezlarining uglevod almashinuvini idora etuvchi gormonlar faoliyatini boshqarishhda ishtirok etadi. Tireotrop gormoni qalqonsimon bezdan ajraladigan terioksin gormon faoliyatini boshqaradi. Gonodotrop gormoni jinsiy bezlar faoliyatini boshqarishda ishtirok etadi. Laktatrop sut bezlari faoliyatini, liyutenlovchi gormoni esa ona qornida embrionning normal rivojlanishini boshqarishda ishtirok etadi. Gipofizning oraliq boʻlagidan intermedin gormoni ajraladi. U terida pigment hosil boʻlishini boshqaradi. Gipofiz bezining orqa boʻlagi neyrogipofiz deyilib, undan vazopressin va oksitatsin gormonlari ajraladi. Oksitatsin ta’sirida bachadon muskullarining normal qisqarishini boshqarishda ishtirok etadi. Vazopressin gormoni esa asosan organizmda suv miqdorini bir normada ushlab turishda ishtirok etadi. Bola 1 Yoshga etganda neyrogipofitz toʻliq shakllanib ishlaydi. Gipoflz kasalligi Gipofiz — asab va endokrin sistemalarini bogʻlovchi inkretor organdir. U gormonlar ishlaydi, oʻzida ularni zaxira holda saqlaydi va ajratadi. Adenogipofizda jinsiy balogʻatga yetishni, homilador-likni normal kechishi belgilovchi bir guruh trop gormonlar, organlarning proporsional oʻsishini ta'minlovchi follikulani ragʻbatlantiruvchi gormon (FSG) lyutinlovchi (sui ajralishini ragʻbatlantiruvchi), (LG), (AKTG), (adrenokor-tikotrop) tireotrop gormon-TTG va bir 125 qator boshqa gormonlar ishlab chiqariladi. Neyrogipofizdan qonga ikki gormon-ADG yoki vazopressin va oksitosin ajraladi. ADG buyrak kanalchalarida suv reabsorbisiyasini kuchaytiradi, uning ortiqcha miqdori esa buyrak kalavachalari qon tomirlarini toraytiradi va ularda arterial bosimni orttiradi. Oksitosin ayollar jinsiy sistemasi faoliyatida fiziologik jarayonlarni boshqaradi, homiladorlikdagi bachadonni qisqarish funksiyasini kuchaytiradi. Epifiz bezi. Bu bez bosh miyaning asosida ya'ni oʻrta miya sohasida joylashgan boʻlib, uning vazni 0,2 gr. Epifiz birichi navbatda serotonin, melatonin, noradrenalin va gistomin gormoni ishlab chiqaradi. Epifizda peptid garmonlari va boigen aminlar topilgan. Epifizning funktsiyasi bola 7 yoshga kirguncha kuchayib boradi undan keyin susayib, bolagʻotga etish davri oldidan butunlay toʻxtab, erta balogʻatga etish jarayonini susaytiradi. Me'da osti bezi. Me’daning pastki va orqa sohasida, o‘n ikki barmoqli ichak yonida joylashgan bo‘lib, ichki va tashqi sekretsiyaga ega, ogʻirligi yangi tugʻilgan bolada 4-5 g, balogʻatga etish davrida 15-20 baravar kattalashadi. Uning vazni kattalarda 70-80 g, uzunligi 16-20 sm gacha boʻladi. Me'da osti bezi aralash bez boʻlib, toʻqimasining 98-99 % tashqi sekretsiya funktsiyasini bajarib, ovqat hazm qilishda ishtirok etuvchi shira yoki fermentlarni ishlab chiqaradi. Bu shira tarkibida turli fermentlar bo‘ladi. Bulardan tripsin, lipaza, amilaza va boshqalar muhim rol o‘ynaydi. Bu fermentlar yog‘lar, uglevodlar va oqsillarning parchalanishiga yordam beradi. Bundan tashqari, meʻda osti bezi ichki sekretor yoki endokrin funksiyaga ega, bu funksiyani orolchalar ko‘rinishida to‘da-to‘da bo‘lib joylashgan maxsus hujayralar amalga oshiradi. Orolchalarning asosiy qismini maxsus beta-hujayralar ( -hujayralar) tashkil etadi.Qolgan bir ikki foizi ya'ni Langergans orolchasi deb ataluvchi qismi ichki sekretsiya funktsiyasini bajaradi. Bezning Langergans orolchasi qismida glyukagon, insulin va gastrin gormonlari ishlab chiqariladi. Glyukagon – alfa hujayralaridan ishlab chiqiladi. Bu yogʻʻ toʻqimalaridagi yogʻʻning parchalanishini tezlashtiradi. Sekresiya funktsiyasida jigar muskullarida zahira holda toʻplangan glyukogen moddasini parchalab glyukozaga aylantiradi. Gastrin gormoni esa qon orqali me'daning ferment ajratish funktsiyasini boshqarishda ishtirok etadi. Insulin ta’sirida qondagi qand yani uglevodlar zapasi glikogenga aylanadi. Insulinning kamayishi qandlik diabetga olib keladi. Insulin organizmda yogʻʻ toʻplanishini yaxshilaydi. Insulin B betta- hujayralaridan ishlab chiqiladi. Oqsillarni 126 sintezlashda embrionning dastlabki rivojlanishida uning qoniga insulin koʻp boʻladi. Tugʻilgandan keyin insulin miqdori oʻzgarishlarga uchraydi. Sogʻlom odam qonida qandning normal miqdori 80-120 mg % boʻladi, qandli diabet kasalligida esa uning miqdori 150-250 ml g % ga koʻtarilib, undan ham ortib ketishi mumkin. Bu kasallik turli Yoshlarda ayniqsa 6-12 Yoshli bolalarda koʻp uchraydi. Uning kelib chiqishiga sabab, koʻp siqilish va uglevodlarga boy ovqatlar, hamirli ovqat, qand, shirinliklarni haddan tashqarii koʻp eyish natijasida kelib chiqadi. Me’da osti bezining ichki sekretsiya funksiyasi kamayib ketganda, qandli diabet kasalligi kelib chiqadi. Bu kasallikda eng avvalo, organizmning uglevodlarni o‘zlashtirish jarayoni buziladi. Insulin glyukozaning jigarda va muskullarda maxsus modda (glikogen) shaklida bo‘lib to‘planishiga, qandning yog‘ga aylanishiga yordam beradi. Bu organizmning oziqlanishini yaxshilaydi. Qonda biror sababga ko‘ra, qand miqdori kamaya boshlasa, jigardagi glikogen glyukozagacha parchalanadi. Bu qandning qondagi darajasini bir meʻyorga soladi. Jigardagi glikogen miqdori juda kamayib ketgan hollarda uglevodlar ovqat oqsili va yog‘lardan hosil bo‘lishi mumkin. Qandli diabetda meʻda osti bezi insulinni etarli miqdorda ishlab chiqarmaydi, organizm hujayralari qandni parchalay olmaydi. Qandli diabet hamma Yoshda ham uchrashi mumkin, biroq ko‘pincha 6 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalarda paydo bo‘ladi. Ayniqsa, bolalarda qandli diabet har xil o‘tkir yuqumli kasalliklar (qizamik, suvchechak, tepki) dan keyin paydo bo‘ladi. Qattiq iztirob chekish yoki shikastlanish qandli diabetga sabab bo‘lishi mumkin, uglevodlarga boy ovqatlar (xamir ovqat, qand, shirinliklar) ni haddan tashqari ko‘p eyish bu kasallikning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Semirish ko‘pgina endokrin kasalliklarning belgisidir. Biroq, semirish ko‘pincha noto‘g‘ri ovqatlanishga bog‘liqdir. Jinsiy bezlar - erkaklarni jinsiy bezlari bir juft moyaklar (urug‘don), moyak ortig‘i, prostata bezidir. Moyaklarning og‘irligi 20-30 gr. bo‘lib, unda spermatazoid va erkaklik jinsiy garmoni (testosteron) ishlanib chiqadi. Testosteron garmoni o‘smirlarni balog‘atga etishini ta’minlashda, soqol-mo‘ylov, qo‘ltiq osti va qov sohasida jun chiqishi, ovozni o‘zgarishida qatnashadi. Ba’zi kasalliklar, tepki, gripp, angina kabilar oqibatida moyak yallig‘lanib, uning faoliyatini pasaytirishga olib keladi. Moyak fiziologik jihatdan tashqi sekretor va ichki sekretor funksiyani bajaradi. Tashqi sekretor funksiyasi spermatozoidlar ishlab chiqarilishiga bog‘liq, ichki sekretor yoki endokrin funksiyasi testosteron bevosita qonga tushadigan erkak jinsiy gormoni ishlab chiqarishdan iborat. Moyakning o‘sishi va rivojlanishiga gipofiz katta ta’sir ko‘rsatadi. Ayollarning jinsiy bezlariga bir juft tuxumdon kiradi. U chanoqda joylanib, og‘irligi 5-6 gr., bachadonning orqa qismiga yopishib turadi. Tuxumdon garmonlar (progestoron, esteron, estereol va esteradeol) hosil qiladi. Tuxumdon uchta asosiy funksiyani bajaradi: generativ funksiyasi urug‘lanishga qodir bo‘lgan jinsiy tuxum hujayralarni ishlab chiqarish, follekulalarni etishtirish, sariq 127 tanani hosil qilishdan iborat, vegetativ funksiyasi o‘sish jarayonlarini ta’minlashdan iborat va gormonal yoki endokrin funksiya. Tuxumdonning gormonal funksiyasi ikkita gormon estrogen va progesteron ishlab chiqarishdan iborat. Ayollarning tuxum hujayralari 12-13 yoshdan 50 yoshgacha, o‘rtacha 500 follekula etiladi. Bu odam hujayrasining eng kattasi bo‘lib, diametri 0,2 mm. Tuxum hujayra har oyda tuxumdonda bitta tuxum (follekula) etilib, yorilib bachadon bo‘shlig‘iga o‘tadi. Agar urug‘lanishga ulgirmasa, qonga o‘tib tashqariga chiqariladi. Bu davrda hayz ko‘rish hosil bo‘lib, har oyning 21-24-28-30 kunlarida takrorlanaveradi. Bachadonning shamollashi natijasida yallig‘lanishga olib keladi. Biror zararli omil ta’sirida tuxumdonlarning endokrin funksiyasi buziladi. Tuxumdonlar funksiyasining etishmovchiligida qiz bolalarning jadal o‘sishi kuzatiladi, ayniqsa, oyoq-qo‘llar o‘sib ketadi. Hayz ko‘rish, ayollarga xos ikkilamchi jinsiy belgilarning rivojlanishi kechikishi mumkin. Tuxumdonlarning xromosomalar tarkibi buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan kasallik ham uchraydi. Bunday kasallikda jinsiy xromosoma bo‘lmaydi. Bu kasallikda pakanalik bilan birga infantilizm (jinsiy organlarning chala etilishi)ning o‘ziga xos belgilari rivojlanadi. Bu kasallikda tuxumdonlar, odatda, butunlay bo‘lmaydi. Jinsiy tarbiya ahloqiy tarbiyannng bir qismi bo‘lib, bir qator pedagogik va meditsina muammolari bilan bog‘liq. Jinsiy tarbiyaning vazifasi o‘sayotgan avlodda jinsiy masalalarga to‘g‘ri munosabatda bo‘lishni shakllantirish, turli yosh davrlarida rioya qilinishi zarur bo‘lgan ijtimoiy-ahloqiy prinsiplar va gigiena talablarini o‘zlashtirib olish, faqat erkak va ayol rolini emas, balki er yoki xotin, ota yoki ona rolini ado etishga hozirlik ko‘rish hisoblanadi. Xulosa Organizm faoliyati asosan nerv sistemasi orqali boshqarilib qolmasdan, bundan tashqari gumoral yo’l bilan ham boshqarilishi qadim zamonlardan ma’lum bo’lgan. Organizm hayot faoliyatida hosil bo’lgan ximiyaviy moddalar qon tomirlariga va (to’qima) xujayra suyukligiga tushadi. Xujayra suyukligiga tushgan ximiyaviy moddalar organlar faoliyatiga ta’sir etib, ularni o’zaro munosabatlarini ta’minlaydi. Odam va hayvon organizmi koʻp sondagi turli xil organlardan tashkil topgan bo’lib, ammo bu organlar hayron qolarli darajada, bir-biri bilan kelishilgan holda ishlaydi. Ana shunday organizm qismlaring ajoyib munosabatta boʻlib ishlash natijasida organizm bir butun boʻlib tashqi muhitning oʻzgaruvchan yashash sharotiga moslashadi. (3-ilova) “Sinkvеyn” ( 5 qator ) tеxnikasi “Samototrop”, “insulin” va “Testosteron”, “estrogen” gormonlarini –tavsiflash Sinkvеyn sxеmasi 1. _____ 2. _____ni tavsiflovchi sifati 3. _____ning vazifalari 4. _____ning mohiyati to`g`risida 4 so`zdan iborat so`z birikmasi 5. _____ning sinonimi (4-ilova) Mavzu bo‘yicha tayanch so‘zlar. 128 Tashqi sekretsiya bezlari, ichki sekretsiya bezlari, endokrin bezlar, aralash bezlar, epifiz, gipofiz, somatotrop garmoni, adrenokortikotrop garmoni, tireotrop garmoni, gonodotrop garmoni, laktotrop garmoni, lyuteinlovchi garmon, intermediya garmoni, gigant, akromegaliya, serotonin, melatonin, noradrenalin va gistomin AKTG, me'da osti bezi, langergans orolchasi, jinsiy bezlar, insulin, gastrin, glyukogon, ferment. (5-ilova) Mavzu bo‘yicha nazorat savollari. 1. Garmonal sistema haqida umumiy tushuncha bering. 2. Garmon terminini kim va nechanchi yilda fanga kiritgan? 3. Ichki sekretsiya haqidagi tushuncha 1-marta fiziologiyaga kim tomonidan kiritilgan. 4. Klod Bernar qanday tekshiruvlar o‘tkazgan? 5. Ichki sekretsiya bezlarining ahamiyati. 6. Organizmdagi bezlar vazifasiga ko‘ra nechta turga bo‘linadi? 7. Tashqi sekretsiya bezlari vazifasini izohlang. 8. Ichki sekretsiya bezlariga qanday bezlar kiradi? 9. Oshqozon osti bezi va jinsiy bezlar nima sababdan aralash bezlar deyiladi? 10. Endokrin bezlarning organizmda joylashgan o‘rniga ko‘ra guruhini izohlang. 11. Gipofiz bezi qanday garmonlar ishlab chiqaradi? 12. Gigantizm va akromegaliya kasalligining kelib chiqish sababi? 13. Epifiz bezining rolini izohlab bering. 14. Endokrin sitemaning yosh xususiyatlari haqida so‘zlang. 15. Insulin garmoni etishmasligi oqibatida qanday kasallik kelib chiqadi? 16. Endrokrin sistema funksiyaning buzilish mexanizmlari. 17. O‘g‘il va qiz bolalarning jinsiy balog‘atga etilish davrida qanday fiziologik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi? 18. Jinsiy tarbiya ahloqiy tarbiyadagi o‘rni. 1.1. Ma’ruza olib borish texnologiyasi O’quv soati: 2 soat Talabalar soni: 26 ta O’quv mashg‘ulot shakli Axborotli, vizual ma’ruza Ma’ruza rejasi 1. Nerv sistemasining xususiyatlari. Mushaklarning fiziologik xususiyatlari. 2. Simpatik va parasimpatik vegetativ nerv sistemasi. 3. Nerv sistemasi fiziologiyasi va gigienasi. 4. Asab sistemasi. Asab tizimiga ta’sir etuvchi omillar. O’quv mashg‘ulotining maqsadi: 12 – MAVZU: NERV VA MUSHAKLAR FIZIOLOGIYASI 129 Nerv sistemasi fiziologiyasi va gigienasi, nerv sistemasining xususiyatlari, simpatik va parasimpatik vegetativ nerv sistemasi haqida tushuncha berish, hamda tasavvur hosil qilish. Pedagogik vazifalar O‘quv faoliyati natijalari Interfaol metodlarni qo‘llagan holda o‘quv jarayonini tashkil etish; Nerv sistemasining xususiyatlarini ochib berish; Simpatik va parasimpatik vegetativ nerv sistemasi haqida ma’lumot berish; Asab sistemasi haqida bayon etish; Asab tizimiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rgatish. Nerv sistemasining xususiyatlarini haqida ma’lumotga ega bo’ladi; Simpatik va parasimpatik vegetativ nerv sistemasi haqida ma’lumot oladi; Asab tizimiga ta’rif beradi; Asab tizimiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganadi. O‘qitish usullari Axborotli ma’ruza, “Blis-savol” va “Sinkveyn” usuli O‘qitish vositalari Darslik, ma’ruza matni, kompyuter slaydlari, doska O‘qitish shakllari Jamoada ishlash O‘qitish shart-sharoiti Texnik vositalar bilan ta’minlangan o‘quv xonasi Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob 1.2. Nerv va mushaklar fiziologiyasi mavzusining texnologik xaritasi Ish bosqichlari O’qituvchi faoliyatining mazmuni Tinglovchi faoliyatining mazmuni I-bosqich. Mavzuga kirish. (10 minut) 1.1. Talabalarni mavzuning nomlanishi, maqsadi va kutiladigan natijalar bilan tanishtiradi Tinglaydilar II-bosqich. Asosiy qism (55 minut) 2.1. Ma’ruza rejasi bilan tanishtiradi (1-ilova) 2.2. Talabalarni faollashtirish maqsadida “Blis-savol” metodidan foydalanadi. so’ngra, mavzuning 1-rejasini tegishli rasm asosida bayon qiladi (2-ilova) 2.3. 2-reja bo’yicha Simpatik va parasimpatik vegetativ nerv sistemasining mazmun-mohiyatini ochib beradi (3-ilova) 2.4. 3-rejada Nerv sistemasi fiziologiyasi va gigienasini bayon etadi (4-ilova) 2.5. So’ngi rejada Asab sistemasi. Asab tizimiga ta’sir etuvchi omillar tushuntirib beradi (5-ilova) Tinglaydilar va rejani yozib oladilar Savolga javob beradilar Tinglaydilar va tushunib oladilar Tinglaydilar va asosiy ma’lumotlarni konspekt daftarlariga yozib oladilar 130 III-bosqich. Yakuniy qism (15 minut) 3.1. O’tilgan mavzu bo’yicha guruhdagi talabalar bilimini sinash va mustahkamlash maqsadida nazorat savollarini beradi (7- ilova) 3.2. Guruhdagi talabalar bilimini sinash maqsadida uyga vazifa etib “Nerv” tushunchalariga “Sinkveyn” tuzib kelish vazifasini topshiradi (6-ilova) 3.3 Mavzu bo‘yicha foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati bilan tanishtiradi (8- ilova) Savollarga javob beradilar Uyga berilgan topshiriqni va adabiyotlar ro’yxatini yozib oladilar (1-ilova) REJA: 1. Nerv sistemasining xususiyatlari. Mushaklarning fiziologik xususiyatlari. 2. Simpatik va parasimpatik vegetativ nerv sistemasi. 3. Nerv sistemasi fiziologiyasi va gigienasi. 4. Asab sistemasi. Asab tizimiga ta’sir etuvchi omillar. (2-ilova) 1. Nerv sistemasining xususiyatlari. Mushaklarning fiziologik xususiyatlari. Asosiy faoliyati ma’lumotlarni tez va aniq o‘tkazib berish va uni integrallash bo‘lgan nerv tizimi organlar va tizimlarning o‘zaro bog‘lanishini, organizmning bir butun bo‘lib faoliyat yuritishini, uning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sirini ta’minlaydi. U turli a’zolar faoliyatini yo‘naltiradi va boshqaradi, butun organizmning faoliyatini bir butun tizim sifatida tashqi va ichki muhitning o‘zgaruvchan sharoitlariga moslashtiradi. Nerv tizimi yordamida atrof muhitdan va ichki a’zolardan turli xil signallar qabul qilinadi va taxlil qilinadi, bu signallarga javob reaksiyasi shakllanadi. Nerv tizimini nerv hujayralari va nerv tolalari tashkil qiladi. Nerv hujayralari neyron deb ataladi. Neyronlar katta kichikligi va shakli jihatidan har xil bo‘ladi. Har bir neyronning tanasida bir talay kalta, shoxlangan o‘simtalar-dendritlar va bitta shoxlanmagan uzun o‘simta-akson bor. Nerv hujayralarining tanalari va ularning dendritlari to‘planib, kul rang moddani hosil qiladi. Miyaning oq moddasn esa mielin pardasi bilan qoplangan nerv tolalari (aksonlar) dan tashkil topgan bo‘ladi. Neyronlar tashqi tomondan parda-membrana bilan qoplangan. Nerv markazida maʻlum refleks amalga oshishida yoki biror vazifani bajarilishida bir guruh neyronlar ishtirok etadi. Bir guruh neyronlarning funksional birikmasi nerv markazi deb ataladi. Nutq funksiyasi, lablar, hiqildoq, harakat muskullarining nerv markazlari uzunchoq miya, o‘rta va bosh miya katta yarim sharlar po‘tlog‘ida, so‘zlar maʻnosi tushuniladigan nerv markazi bosh miya katta yarim sharlarining chakka qismida joylashgan. Nerv markazlari qo‘zg‘alish tormozlanish, transformatsiya, kislorod tanqisligiga chidamsizlik, dominanta va boshqa fiziologik xususiyatlarga ega. Nerv tizimi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega: - qitiqlanuvchanlik: Neyronlar, boshqa tirik xujayralar kabi, qitiqlag‘ichlar deb ataluvchi tashqi va ichki muhit faktorlari ta’sirida tinch holatdan faol holatga o‘tish - qitiqlanish xususiyatiga ega. Neyronning tabiiy qitiqlag‘ichi nerv impulsidir. - qo‘zg‘aluvchanlik - qitiqlag‘ich ta’siriga tezlikda qo‘zgalish bilan javob berish. 131 - tormozlanish - qo‘zg‘alishning kuchsizlanishi yoki bosilishi. Tormozlanish xar qanday reflektor faoliyatni amalga oshishida qatnashadi. Qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining o‘zaro ta’siri nerv tizimining butun murakkab faoliyatini va odam tanasining barcha a’zolarining hamjihatlikdagi faoliyatini amalga oshishini ta’minlaydi. U yoki bu retseptorning qitiqlanishida hosil bo‘lgan qo‘zg‘alish impulslari MNSga kirib borar ekan, qushni bo‘laklarga ham tarqaladi. Qo‘zg‘alishning markaziy nerv tizimidagi bu tarqalishi irradiatsiya deb nomlanadi. Nerv to‘qimasining asosiy funksional xossalari qo‘zg‘aluvchanlik va o‘tkazuvchanlikdan iborat. Qo‘zg‘aluvchanlik – organizmning tashqi muhitdan ham, ichki muhitdan ham keladigan har xil taʻsirlarga javob bera olish qobiliyatidir. O‘tkazuvchanlik – qo‘zg‘alishni o‘tkaza olish xususiyatidir. Taʻsirot berilganidan keyin nerv sistemasida fiziologik jarayon ro‘y beradi, qo‘zg‘alish deb shunga aytiladi. Bu qo‘zg‘alish nervlar bo‘ylab uzatiladi. Markazdan qochuvchi, markazga intiluvchi va aralash nervlar tafovut qilinadi. Markazga intiluvchi nervlar impulsni nuqul sezgi organlaridan nerv sistemasining markaziy bo‘limiga o‘tkazadi. Bu nervlar sezuvchi nervlar deb ham ataladi. Markazdan qochuvchi nervlar impulsini markaziy bo‘limdan periferiyadagi ishchi organlarga o‘tkazadi. Bular harakatlantiruvchi nervlar deb ham ataladi. Aralash nervlar impulsini ikkala yo‘nalishda ham o‘tkazaveradi. Nerv sistemasi oxirgi tarmoqlarga borib taqaladigan yagona neyronlar kompleksidan iborat. Ayrim neyronlarning bir-biriga tutashadigan joyi sinaps deb ham ataladi. Bitta nerv hujayrasi tanasiga to‘g‘ri keladigan umumiy sinapslar soni 100-taga etadi, hatto bundan ham ortadi, dendritlarda esa hatto necha minglab sinapslar bo‘ladi. Download 5.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling