O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo‐texnologiya instituti “menejment va kasb ta’limi” fakul’teti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Fiziologiya 
asoschilari 
Gippokrat 
Galеn 
Aristotеl 
Dioskorid 

10 
 
Gippokrat (miloddan avvalgi 460-375 y) tashqi muhit omillari (iqlim, tuproq, suv)ni 
jismoniy va ruhiy shakllanishga taʻsiri to‘g‘risida fikr yuritgan.  U odamning xulq-atvori, 
his-tuyg‘usi  turlicha  bo‘lishini  o‘rganib,  temperament  (mijoz)  haqida  asar  yozgan  va 
odamlarni to‘rt xil mijozga bo‘lgan. 
Galen  (miloddan  avvalgi  134-211  y)  maymunlarda  tajribalar  o‘tkazib,  anatomiya, 
fiziologiyaga katta hissa qo‘shgan.  
Markaziy  Osiyo  xalqlarining  tibbiyotga  oid  yozma  maʻlumotlari  IX-X  asrlarga 
(bizning  eramizgacha)  tegishli.  Bunday  maʻlumotlar  Eron  va  Markaziy  Osiyo 
xalqlarining  iloxiy  kitobi  bo‘lgan  “Avesto”da  hamda  loydan  yasalgan  jadvalda  o‘z 
ifodasini  topgan.  Avesto  markaziy  Osiyo  xalqlari  tibbiyotiga  oid  yozilgan  birinchi 
maʻlumot bo‘lib hisoblanadi. O‘rta asrlar davomida sharq mamlakatlarida ilm va fan juda 
rivojlandi. Shu davrda jaxonga tanilgan ko‘pgina olimlar yashab, ijod qilganlar. 
“Shaxsning  fiziologik  rivojlanishi”  fаnini  o’rgаnаr  ekаnmiz,  bu  fаnning  umumаn 
tibbiyot fаnining rivоjigа ulkаn hissа qo’shgаn vаtаndоshlаrimizni eslаshimiz lоzim. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Abu  Bakr  ibn  Axaviy  Buxoriy  o‘zining  “Xidoyat”  (tibbiyotni  o‘rganuvchilarga 
qoʻllanma)  kitobida  kattalar  va  bolalarda  uchraydigan  ko‘pgina  kasalliklar  va  ularni 
davolashda qoʻllaniladigan dorilar xaqida maʻlumotlar bergan.  
Abu Nosir Muhammad Al-Forobiy tibbiyotga ko‘p yangiliklar kiritgan. U nervlarni 
sezuvchi va harakatlanuvchi nervlar boshqaradi deb taxmin qilgan.  
Ismoil  Jurjoniy  (1080  –  1141)  mohir  tabib  sifatida  tanilgan.  Uning  kasallikni 
aniqlash usullariga oid “Tibbiyot usullari” kabi kitoblari ma’lum va mashxur bo‘lgan. U 
odam  sog‘lig‘ini  saqlash  uchun  zararli  taʻsir  etuvchi  barcha  narsalarni  yo‘qotish  lozim 
deb yozadi.  
Abu  Bakr  ar-Roziy  (865-925)  “Organlar  funksiyalari”  nomli  kitobida  odam 
tanasidagi barcha organlarni bayon etadi. Uning fikricha, odamning kasallanishiga asriy 
sabab  havo,  muhit,  turmush  sharoiti,  yil  fasllarining  o‘zgarishidir.  Ar-Roziy  birinchi 
bo‘lib  bemorga  tashxis  qo‘yishni  taklif  etadi.  U  birinchi  bo‘lib  chechakni  oldini  olish 
uchun emlash hamda uni qanday ijro etish kerakligini to‘liq ko‘rsatib bergan.   
Jaxon ilmiy tafakkuri rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk alloma Abu Ali Ibn Sino 
(980–1037)  juda  katta  ilmiy  meros  qoldirgan.  U  o‘zidan  oldin  o‘tgan  Sharq 
mutafakkirlarining asarlarini chuqur o‘rganish bilan birga, qadimgi yunon tibbiy-ilmiy va 
falsafiy  merosini,  xususan,  Aristotel,  Evklit,  Ptolomey,  Galen,  Gippokrat  kabilarning 
Sharq tabobati rivoji 
9 asr: Xusayin ibn 
Ibodiy;Abu Xanifa 
11 asr:
Abu Ali ibn 
Sino; 
13 asr: 
Abu Xomid Muxammad 
10 asr: Abu Rayxon 
Bеruniy; Abu Bakr ar 
15 – 16 asr:Yusuf ibn 
Muhammad al ‐Hanafiy

11 
 
asarlarini qunt bilan o‘rgandi. Ibn Sinoning “Kitob al-qonun fittib” (Tib qonunlari) kitobi 
beshta katta kitobdan iborat bo‘lib, 1956-1962 yillarda rus va o‘zbek tillarida qayta nashr 
etilgan.  Bu  kitoblarda  odam  anatomiyasi,  fiziologiyasi  va  gigienasi  kabi  tibbiyotning 
nazariy fanlariga hamda ichki kasalliklar, jarrohlik, dorishunoslik, yuqumli kasalliklarga 
tegishli  bilimlar  bayon  etilgan.  Bu  kitob  600  yil  davomida  butun  jaxondagi  shifokorlar 
uchun asosiy qoʻllanma bo‘lib keldi, undagi ko‘pgina maʻlumotlar hozir ham ahamiyatini 
saqlab kelmoqda. U 36 marta qayta nashr etilgan. Ibn Sino turli yuqumli kasalliklarning 
kelib chiqishi va tarqalishida ifloslangan suv va havoning roli katta ekanini uqtirib, suvni 
qaynatib  yoki  filtrlab  isteʻmol  qilishni  tavsiya  etgan.  U  tashqi  muhitdagi  turli  tabiiy 
narsalar suv, havo orqali kasallik tarqatuvchi ko‘zga ko‘rinmaydigan “mayda hayvonlar” 
yaʻni  mikroblar  haqida  L.  Pasterdan  800  yil  ilgari  o‘z  fikrini  bildirgan.  Kasalliklarni 
oldini  olishda  tashqi  muhitni  muhofaza  qilish,  shaxsiy  va  ijtimoiy  gigiena  qoidalariga 
amal qilish zarurligi haqidagi fikrlarni bundan 100 yil ilgari bayon etgan. Ibn Sinoning 
bolani tarbiyalash va o‘stirish to‘g‘risidagi fikrlari diqqatga sazovordir.  
XII asrda yashab ijod qilgan Ismoil Jurjoniy, Najibuddin  Samarqandiy, XVI asrda 
yashagan Sulton Ali Tabib Xurosoniy anatomiya, fiziologiya va gigiena fanining rivojiga 
katta hissa qo‘shganlar.  
XVII-XVIII  asrlarda  S.Gels  qon  bosimini  o‘lchadi.  V.M.Lomonosov,  L.Paster, 
R.Kox,  I.I.Mechnikov  va  boshqalar  o‘z  kashfiyotlari  bilan  anatomiya,  fiziologiya  va 
gigiena faning rivojlanishiga katta hissalarini qo‘shganlar. 
XIX asrga kelib anatomiya, fiziologiya va gigiena fani tez rivojlana boshladi. Rus 
fiziologlaridan  I.M.Sechenov,  I.P.Pavlov  S.P.Botkinlar  tomonidan  progressiv  taʻlimot 
yaratildi. 
I.M.  Sechenov  1862  yili  “Bosh  miya  reflekslari”  nomli  asarini  nashr  qilgan  va 
ushbu  asarida  markaziy  nerv  sistemasidagi  tormozlanish  jarayonini  ochib  bergan. 
Fiziologiya  fanining  rivojlanishida  I.P.  Pavlovning  hissasi  juda  katta.  U  reflekslar 
nazariyasini rivojlantirdi. 
Bolalar  va  o‘smirlar  gigienasi  mustaqil  fan  sifatida  XIX  asrning  o‘rtalarida 
shakllana  boshladi.  Rus  gigiyenist  olimlari  A.P.  Dobroslavin  va  F.F.  Erismannning 
uzluksiz  tajribalar    olib  borishlari  natijasida  gigiena  eksperimental  fan  bosqichiga 
ko‘tarildi va tez rivojlana boshladi.  
Erisman  (1842-1915)  ko‘plab  o‘quv  qoʻllanmalarini  yaratdi,  barcha  gigienik 
talablarga  javob  bera  oladigan  sinf  xonalarining  modeli,  o‘quvchilarning  bo‘yiga  mos 
jihozlarning turlarini, o‘quvchilarni partada to‘g‘ri o‘tirish yo‘llarini ishlab chiqdi. 
N.R. Gundobin sog‘lom o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalashda gigiena muhim rol 
o‘ynaydi deb o‘qitgan va uni pediatriyaning ajralmas bir qismi deb hisoblagan. U Yoshlik 
davrlari  tizimini  tuzgan.  V.M.Bonch-Bruevich,  I.A.Semashko,  V.I.Molchanov, 
P.N.Speranskiylar bolalar va o‘smirlar gigienasi sohasiga katta hissalarini qo‘shganlar. 
1918  yilda  Toshkentda  Turkiston  dorilfununining  tashkil  topishi  O‘zbekistonda 
fiziologiya va gigiena fanlarining rivojlanishiga asos bo‘ldi. Fiziologiyaga oid dastlabki 
ilmiy  tadqiqot  izlanishlar  Turkiston  dorilfununining  professorlari  E.G‘.Polyakov  va 
I.P.Mixaylovskiylar  tomonidan  olib  borilgan.  Keyinchalik  professorlar  A.S.Shatalina, 
N.V.Danilov  va  A.I.Izaillar  ilmiy  tadqiqot  ishlari  fiziologiya  fanining  rivojiga  katta 
hissalarini qo‘shganlar. 
Hozirgi davrda ham biologiya va  tibbiyot  sohasida  ko‘pgina taniqli olimlar etishib 
chiqdilar,  jumladan  A.Yu.Yunusov  fiziologiya  fanining  rivojlanishiga  salmoqli  hissa 
qo‘shgan.  U  yuqori  haroratni  organizmning  qon,  tuz,  suv  almashinuvi,  energiya 
almashinuvi,  hazm  funksiyalariga  taʻsiri  xaqida  bir  necha  ilmiy  asarlar  yaratdi.  “Odam 

12 
 
fiziologiyasi”  darsligi,  fiziologik  lug‘atni  yaratdi.  Yo.X.To‘raqulov  qalqonsimon  bez 
kasalligini  o‘rganish  va  davolashga  doir  olib  borgan  ilmiy  ishlari  uchun  Davlat 
mukofotining  sovrindori  bo‘lgan,  I.K.Musaboev  yuqumli  kasalliklarnig  tarqalish 
sabablarini,  U.Oripov  jarrohlik  sohasida,  K.A.Zufarov  turli  kasalliklar  tufayli 
hujayralarda kechadigan o‘zgarishlarni, Sh.S.Shamsiev bolalar kasalliklarini o‘rganish 
va  davolashga  doir  salmoqli  ilmiy  ishlar  olib  borgan.  Bulardan  tashqari,  ko‘plab 
zamondosh olimlarimiz biologiya va tibbiyot fanining turli sohalarini rivojlantirishga o‘z 
hissalarini qo‘shmoqdalar. 
 
5. Gigiena va sanitariya masalalari. 
O‘rta  asrlar  tarixi  haddan  tashqari  katta  epidemiyalar  va  Evropa  aholisining 
qirilishini  bir  qadar  aks  ettiradigan  tarixdir.  O‘rta  asrlarda  Evropada  chechak,  tif,  gripp 
epidemiyalari  bir-biriga  ulanib  turgan.Tanosil  kasalliklari,  teri  va  ko‘z kasalliklari  keng 
tarqalgan. XVI asrda toun epidemiyasi Evropa aholisini to‘rtdan bir qismining yostig‘ini 
quritgan.  Yangi  paydo  bo‘lgan  burjuaziya  sinfi  sanoatni  rivojlantirish,  mehnat 
unumdorligini  oshirish  va  foydali  ko‘paytirishdan  manfaatdor  edi.  Bunday  maqsadga 
erishishida  unga  sog‘lom  ishchilar  kerak  bo‘lganligi  uchun  ham  va  ma’lum  sanitariya 
chora-tadbirlarini amalga oshirishga majbur bo‘ldi. 
Ketma-ket  sodir  bo‘lib  turgan  epidemiyalar  yirik  shaharlarda  sog‘lomlashtirishga 
oid shoshilinch sanitariya chora-tadbirlarini amalga oshirishni, vodoprovod, kanalizatsiya 
o‘tkazish  kabilarni  taqazo  etdi.  XIX  asrning  o‘rtalarida  biologiya,  kimyo  va  fizika 
fanlarining  gurkirab  rivojlanishi  gigiena  taraqqiyotida  ham  yangi  davrni  boshladi. 
Bakteriologik va fizik-kimyoviy tahlil usullari gigienaga ham kirib keldi, aholi istiqomat 
qiladigan hudud va uy-joylar sanitariya holatini sog‘lamlashtirish, ovqatlanish gigienasi, 
me’yor  va  talablarni  asosolashda  qo‘llanila  boshladi.  Bu  gigienadagi  eksperimental 
yo‘nalishning ibtitdosi bo‘ladi. Ingliz olimi Parks va nemis gigienisti Pettenkofer gigiena 
fanining asoschilari hisoblanadi.  
Parks 1857 yilda tashqi muhit omillarini fizik-kimyoviyva bakteriologik tekshirish 
natijalariga  asoslangan  gigienasha  oid  asarlarini  nashr  ettirgan  bo‘lsa,  Pettenkofer 
gigienaning  aniq  fanga  aylanishiga  yo‘l  ochgan  ko‘p  yillik  laboratoriya-statistik 
tekshirishlarini o‘tkazdi. Pettenkoferning turar joylarni shamollatish (ventilyasiya qilish) 
va  isitish  sohasida  olib  borgan  tekshirishlari  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ldi. 
Pettenkoferning zamondoshi va hamkori – fiziolog Foytning ovqatlanish fiziologiyasi va 
gigienasi  sohasidagi  ishlari,  ayniqsa  qimmatlidir.  Pettenkoferning  izdoshlari  Rubner  va 
Flugge havo, tuproq, suv, turar joy va kiyim-kechakka sanitariya nuqtai nazaridan baho 
berishning gigienik me’yorlarini ishlab chiqdilar.  
XIX  asrning  ikkinchi  yarmida  bakteriologiyaning  rivojlanishi  mashhur  Lui  Paster 
(1822-1895)  kashfiyotlari  bilan  bevosita  bog‘liq.  Uning  kashfiyotlari  turar  joylar,  aholi 
yashaydigan  joylarni  sog‘lomlashtirish  va  kasalliklarning  oldini  olish  masalalarini  hal 
qilish  uchun  gigienada  yangi  tekshirish  usullaridan  foydalanish  imkonini  berdi.  Bu 
gigienaning  yangi  sohalari  epidemiologiya  va  sanitariya  bakteriologiyasining  tez 
rivojlanishiga  olib  keldi.  Gigiena  mustaqil  ilmiy  fan  sifatida  XIX  asrning  o‘rtalarida 
rivojlana boshladi.  
Gigiena  kafedrasi  ilk  bor  1871  yilda  Peterburg  harbiy  meditsina  akademiyasida 
tashkil etildi, unga gigienaning turli masalalariga oid 90 dan ortiq ilmiy asarlar muallifi 
A.P. Dobroslavin boshchilik qildi. “Jamoat sog‘lig‘ini saqlash kursi”, “Gigiena”, “Harbiy 
gigiena kursi” kitoblar uning qalamiga mansubdir. Moskva Universitetida F.F. Erisman 
rahbarligida  gigiena  kafedrasi  tashkil  qilindi.  U  va  uning  shogirdlari  tomonidan  uch 

13 
 
tomlik  “Gigiena  bo‘yicha  qo‘llanma”  asarini  chop  etishdi.  Unda  gigienaning  barcha 
bo‘limlari o‘z aksini topdi.
2
 
 
Xulosa 
“Shaxsning  fiziologik  rivojlanishi”  fаni  tаlаbаlаrgа,  bo’lаjаk  muаllimlаrgа 
rivоjlаnаyotgаn  оrgаnizmning  o’sish  vа  rivоjlаnishi,  bоlаlаrning  yosh  хususiyatlаri, 
uning  tаshqi  muhit  bilаn  o’zаrо  bоg’liqligi,  bоlаlаrdа  uchrаydigаn  turli  kаsаlliklаr  vа 
ulаrni оldini оlish yo’llаrini o’rgаtishdа, bilimgа egа qilishdа kаttа аhаmiyatgа egа. 
 
3-ilova 
 “Sinkveyn” metodini amalga oshirish  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
(4-ilova) 
Mavzu bo‘yicha tayanch so‘zlar. 
Fiziologiya,  gigiena,  sanitariya,  pedagogika,  tabiiy  fanlar,  kibernetika, 
texnik  fanlar,  Gippokrat,   Arastu,  Galen,  “Avesto”, Abu Ali ibn Sino, Al-Forobiy, 
Ismoil Jurjoniy,   Samarqandiy,  V.M.Lomonosov, L.Paster, R.Kox, I.I.Mechnikov, N.R. 
Gundobin,    A.Yu.Yunusov,  Yo.X.To‘raqulov,  Sh.S.Shamsiev,  Bakteriologik  va 
fizik-kimyoviy tahlil usullari, ventilyasiya qilish, isitish, epidemiologiya va sanitariya.  
 
(5-ilova) 
Mavzu bo‘yicha nazorat savollari. 
1.  “Shaxsning fiziologik rivojlanishi” fanining predmeti va maqsadi. 
2.  Fiziologiya fanining vazifalari nimalardan iborat? 
3.  Bolalar va o‘smirlar gigienasining asosiy vazifalari. 
4.  “Shaxsning fiziologik rivojlanishi” fani qaysi fanlar bilan aloqador? 
5.  Pedagoglar uchun “Shaxsning fiziologik rivojlanishi” fanini  o’rganish nima 
uchun muhim? 
6.  “Shaxsning  fiziologik  rivojlanishi”  fanini  tabiiy  fanlar  bilan  aloqasini 
izohlang. 
7.  “Shaxsning  fiziologik  rivojlanishi”  fanini  o’rganishda  Kibernetikaning  roli 
qanday? 
8.  “Shaxsning  fiziologik  rivojlanishi”  fani  bilan  texnika  fanlari  hamkorligini 
tushuntiring. 
9.  “Shaxsning fiziologik rivojlanishi” fanining ahamiyati. 
                                                            
2
 
Theodore  hough  and  William  T.  Sedgwick  -  The  human  mechanism  its 
physiology  and  hygiene  and  the  sanitation  of  its  surroundings-  Ginn  and  company 
proprietors Boston U.S.A.-2010, 612 p 
1. 
Fiziologiya
 
2.   
3.   
4.  
5.  
1. 
Sanitariya
 
2.   
3.   
4. 
5.  
1. 
Gigiena  
 
2.   
3.   
4.   
5.   

14 
 
10. “Shaxsning  fiziologik  rivojlanishi”  fanining  rivojlanish  tarixini  qisqacha 
so‘zlab bering. 
11. “Shaxsning fiziologik rivojlanishi” fanini rivojiga hissa qo‘shgan olimlardan 
kimlarni bilasiz? 
12. Fiziologiya asoschilarini sanab o’ting. 
13. Fanning  rivojlanishiga  salmoqli  hissa  qo’shgan  o’zbek  olimlari  haqida 
sozlang. 
14. Gigiena va sanitoriya tarmog’ining alohida fan sifatida rivojlanish tarixi. 
 
(6-ilova) 
Mavzu bo‘yicha foydalanilgan adabiyotlar. 
1.  Theodore  hough  and  William  T.  Sedgwick  -  The  human  mechanism  its 
physiology  and  hygiene  and  the  sanitation  of  its  surroundings-  Ginn  and  company 
proprietors Boston U.S.A.-2010, 612 p 
2.  Klemesheva L.S. “Vozrastnaya fiziologiya i gigiena”. Ucheb. posobie. Toshkent. 
“O‘qituvchi”, 1991g. 
3.  Klemesheva L.S., Ergashev M.S. “Yoshga oid fiziologiya”. O‘quv qoʻllanma. 
Toshkent. “O‘qituvchi”, 1991 y. 
4.  Maxmudov E. “O‘smirlar fiziologiyasi”. O‘quv qoʻllanma. Toshkent. 1985 y. 
5.  Sodiqov  Q.,  Aripov  S.X.,  Shaxmurova  G.A.  “Yosh  fiziologiyasi  va  gigienasi”. 
Darslik. Toshkent, “Yangi asr avlodi”. 2009 y. 
6.  Sodikov  K.S.  “O‘quvchilar  fiziologiyasi  va  gigienasi”  Toshkent.  “O‘qituvchi”. 
1992 y. 
7.  Xripkova A.G., Antropova M.V., Farber D.A. “Yosh fiziologiyasi va gigienasi”  
M. Prosveshenie 1990 g. 
8.  Internet sayti: www.ziyo.net.uz 
9.  Internet sayti: www.FIZIOLOGIYA.ru  
  
 
 

15 
 
 
1.1. Ma’ruza olib borish texnologiyasi 
O’quv soati: 2 soat 
Talabalar soni: 26 ta 
O’quv mashg‘ulot shakli 
Axborotli, vizual ma’ruza 
Ma’ruza rejasi 
1.Yosh davrlarining ta’rifi.  
2. Oʻsish organizmning miqdor koʻrsatkichi. 
3.Rivojlanish 
organizmning 
sifat 
koʻrsatkichi. 
4. Yashash muxitining insonga ta’siri. 
O’quv mashg‘ulotining maqsadi: 
Zamonaviy  bilim  berish  uchun  avvalo  pedagog  o‘sib,  rivojlanib  kelayotgan 
avlodning  turli  davrlardagi  o‘zgarishlarini,  tashqi  muhit  sharoitining  bola  organizmiga 
taʻsirini gigienik ahamiyatini bilish orqali o‘quv-tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, 
yosh  davrining  xar  bir  bosqichida  kechadigan  fiziologik  o’zgarishlarni  talabalarga 
etkazish
 
Pedagogik vazifalar 
O‘quv faoliyati natijalari 

  Interfaol metodlarni qo‘llagan 
holda o‘quv jarayonini tashkil etish; 

  Yosh davrlariga ta’rif berish; 

  Oʻsish va rivojlanishning 
mohiyatini ochib berish; 

   Oʻsish va rivojlanishning 
umumiy qonuniyatlarini o’rganish; 

  Akselerasiya va uning 
nazariyalari bilan tanishtirish. 

  Yoshga oid davrlar haqida 
ma’lumotga ega bo’ladilar; 

  Oʻsish va rivojlanishning 
mohiyatini anglaydilar;  

   Oʻsish va rivojlanishning 
umumiy qonuniyatlari bilan 
tanishadilar;  

 
Akselerasiya va uni yuzaga 
chiqishiga sababchi bo’lgan 
omillarni o’rganadilar.
 
O‘qitish usullari 
Axborotli  ma’ruza, “Aqliy hujum” va 
“Klaster” usuli 
O‘qitish vositalari 
Darslik,  ma’ruza matni, kompyuter 
slaydlari, doska 
O‘qitish shakllari 
Jamoada ishlash 
O‘qitish shart-sharoiti 
Texnik vositalar bilan ta’minlangan o‘quv 
xonasi 
Monitoring va baholash Og‘zaki 
nazorat, savol-javob  
1.2. Insonning yosh davrlari bosqichlari mavzusining texnologik xaritasi  
 
Ish bosqichlari 
 
O’qituvchi faoliyatining mazmuni 
Tinglovchi 
faoliyatining 
mazmuni 
I-bosqich. 
Mavzuga 
kirish. 
(10 minut) 
1.1. Talabalarni  mavzuning nomlanishi, 
maqsadi va kutiladigan natijalar bilan 
tanishtiradi 
Tinglaydilar 
II-bosqich. 
2.1.  Ma’ruza rejasi bilan tanishtiradi   
Tinglaydilar va rejani 
 
2 – MAVZU: 
 
 
INSONNING YOSH DAVRLARI BOSQICHLARI 

16 
 
Asosiy qism 
(55 minut) 
 
(1-ilova) 
2.2.  Mavzuning  1-rejasini  Klaster  usulida 
yoritib beradi (2-ilova) 
2.3. Oʻsish va rivojlanish haqidagi rejalarni 
yoritishdan  oldin  Aqliy  hujum  metodidan 
foydalangan holda savol tashlaydi. Javoblar 
tinglangandan  so’ng,  rejalar  mazmun-
mohiyati batavsil ochib beradi (3-ilova) 
2.4.  So’ngi  rejani  horijiy  adabiyotdan 
olingan  ma’lumotdan  foydalanib  yoritib 
beradi (4-ilova) 
yozib oladilar 
 
Tinglaydilar  
Savolga javob beradilar
 
Tinglaydilar va asosiy 
ma’lumotlarni 
konspekt daftarlariga  
yozib oladilar 
 
III-bosqich. 
Yakuniy qism 
(15 minut) 
3.1.    O’tilgan  mavzu  bo’yicha  guruhdagi 
talabalar  bilimini  sinash  va  mustahkamlash  
maqsadida  nazorat  savollarini  beradi  (5-
ilova) 
3.2.  Mustaqil  tayyorlanish  hamda,  uy 
vazifasi sifatida amaliy mashg’ulot mavzusi 
va topshiriqlarini beradi. 
3.3 
Mavzu 
bo‘yicha 
foydalanilgan 
adabiyotlar  ro’yxati  bilan  tanishtiradi    (6-
ilova) 
Savollarga javob 
beradilar 
 
 
 
Uyga berilgan 
topshiriqni va 
adabiyotlar ro’yxatini 
yozib oladilar 
 
(1-ilova) 
REJA: 
1. Yosh davrlarining ta’rifi.  
2. Oʻsish organizmning miqdor koʻrsatkichi. 
3. Rivojlanish organizmning sifat koʻrsatkichi. 
4. Yashash muxitining insonga ta’siri. 
(2-ilova) 
1. Yosh davrlarining ta’rifi. 
Bolalar  va  o‘smirlarni  to‘g‘ri  tarbiyalash  uchun  ular  organizmining  o‘sishi  va 
rivojlanishi  kabi  asosiy  xususiyatlarini  bilish  zarur.  O‘sish  va  rivojlanish  barcha  tirik 
organizmlar  kabi  odam  organizmiga  xos  xususiyatdir.  Organizmning  har  tomonlama 
o‘sishi  va  rivojlanishi  uning  paydo  bo‘lgan  vaqtidan  boshlanadi.  Bu  ikki  jarayon 
murakkab hisoblanib, bir butun va bir-biriga bog‘langandir.  
O‘sish  deganda,  tana  hujayralarining  ko‘payishi  natijasida  tirik  organizm 
o‘lchamlarining ortishi, yaʻni bo‘yning cho‘zilishi, og‘irlikning ortishi tushuniladi. Bola 
maʻlum yoshgacha to‘xtovsiz, ammo o‘sish davrida ayrim tana qismlarining nomunosib 
o‘sishi (bosh, oyoq, qoʻl suyaklari, ko‘krak qafasi va qorin bo‘shlig‘i ichki organlari) turli 
yoshda  har  xil  jadallikda  bo‘lishi  mumkin,  shunga  qaramasdan  barcha  to‘qima  va 
hujaylarda  yaʻni  organlarda  o‘sish  bir  vaqtda  ayollarda  o‘rtacha  18-19  yoshgacha, 
yigitlarda 19-20 yoshgacha tugallanadi. 
O‘sish  qatorida  hujayrada  ularning  bajaradigan  vazifasining  ortishi  jarayoni 
kuzatiladi.  Bu  rivojlanish  jarayonidir.  Rivojlanish  deganda,  o‘sayotgan  organizm 
to‘qima,  hujayra  va  organlarining  shakllanishi,  yaʻni  bola  organizmi  hujayralarining 
takomillashib, o‘smirlik va yetuk yoshdagi odamlarga xos bo‘lgan bir muncha murakkab 
tizimlarga ega bo‘lishiga aytiladi. 
Organizm  o‘sishi  va  rivojlanishida  barcha  etaplarni  bolalik,  o‘smirlik,  yoshlik, 
yetuklik davrlarini bosib o‘tadi. O‘sish bu organizmning miqdor ko‘rsatkichi, rivojlanish 

17 
 
esa  sifat  ko‘rsatkichi,  bu  ikki  jarayon  notekislik,  yaʻni  geteroxroniya,  uzluksizlik  va 
akseleratsiya jarayonlari asosida yuzaga chiqadi. 
Rivojlanishdagi  akseleratsiya  (lotincha  acceles-tezlashtirish)  yoki  tezlashgan 
rivojlanish  muammosi  butun  dunyo  biologlari,  tibbiyotchilari  va  sotsiologlari  diqqatini 
jalb qilgan. 
Odam organizmini rivojlanishi  uzluksiz  jarayon sifatida inson hayotining barcha 
davrida  davom  etadi.  Odam  hayotining  har  bir  davrida  shu  davrning  xarakterli 
xususiyatlari,  oldingi  davrning  qoldiqlari  va  kelgusi  davrning  kurtaklari  paydo  bo‘ladi. 
Bu  davrlarda  organizm  ketma-ket  morfologik  biokimyoviy  va  fiziologik  o‘zgarishlarga 
uchraydi.  Bu  o‘zgarishlar  o‘sish  va  rivojlanish  bosqichlarini  yuzaga  keltiruvchi  irsiy 
faktorlarga bog‘langan. 
Bolaning rivojlanish  davrlari tana va azolar og‘irligi va kattaligi, skelet suyaklarini 
qotish  darajasi,  tishlarni  paydo  bo‘lishi,  ichki  sekretsiya  bezlaridagi  birlashtiruvchi 
to‘qimalarni rivojlanishi, kortikal faoliyat tavsifi va boshqa belgilar asosida  aniqlanadi. 
Lekin,  hozirgi  davrgacha  yoshga  oid  davrlarni  tizimlashtirish  uchun  asos  bo‘ladigan 
universal  umumiy  biologik,  funksional  va  morfologik  belgilarning  to‘liq    ro‘yxati 
aniqlangani yo‘q.  
Yoshga  oid  davrlar  tizimi  N.P.Gundobin  tomonidan  tavsiya  qilingan  bo‘lib, 
tizimlashtirishda  bir  tomondan  organizmning  asosiy  rivojlanish  qonuniyatlari,  ikkinchi 
tomondan,  bolalik  va  o‘smirlik  davrida  tarbiyalashni  tashkil  qilish  masalalari  hisobga 
olingan.  Shuning  uchun  quyidagi:  yasli,  bog‘cha,  boshlang‘ich,  o‘rta  va  yuqori  maktab 
yosh  davrlarini  pedagogik  davrlar  deb  ham  yuritsa  bo‘ladi.  Bolalik  davrining  tizimi 
quyidagicha tavsiya etilgan: 
1. Ona qornidagi rivojlanish davri.  
Ushbu    davr,  xomila  ovqatlanish,    nafas  olish,  harorati  va  boshqa  omillari 
masalalarida ona organizmi bilan  to‘liq bog‘liqdir.  Bu davrda  xomilaning o‘sishi   va 
rivojlanishi tez sodir bo‘ladi.  
2. Yangi tug‘ilgan davri. Bu davr  2-3 xaftani tashkil qiladi.  
Ushbu davr tug‘ilish  momentidan  boshlanib,   to 2,5- 3,5 xaftagacha davom etadi 
va organizmni tashqi muxit sharoitiga moslashuvi  bilan  tavsiflanadi.  YAngi  tg‘ilgan 
bolada ilk bor o‘pka orqali  nafas olish sodir bo‘ladi va o‘pkada qon aylanish  funksiyasi 
boshlanadi.    Ona  organizmi    orqali  ovqatlanish  o‘rniga  bolaning  shaxsiy  ovqat  hazm  
qilish trakti  funksiyasi  orqali ovqatlanishi amalga oshadi, analizatorlar  ham organizm 
faoliyatida  faol  ishtirok  etadi.  Ushbu  davrda  xomilani  oziqlanishini  taminlaydigan 
tizimning uzilib tushishi  va kindik yarasini tuzalishi sodir bo‘ladi, tana og‘irligini   oldin 
kamayishi  so‘ngra    esa      tiklanishi     va     ortishi          boshlanadi. 
3. Chaqaloqlik davri.  Bu davr bir yilgacha davom etadi.  
Ushbu davrda  tana uzunligi 1,5 barobar  kattalashadi va o‘rtacha 75 sm ga etadi, 
og‘irligi  uch  barobar  ortiradi  va  11-12  kg  atrofida  bo‘ladi,  asosiy  almashinuv  ortadi, 
endokrin    bezlar  funksiyasi  tezlashadi,  nutqni  harakatlantiruvchi    analizatorlari  ancha 
rivojlanib bola gapirishni boshlaydi, lekin so‘z boyligi kam bo‘ladi, yani atagi 10 tacha 
so‘zni tashkil qiladi. 
4. Yasli yosh davri.  Bu davrda 1 yoshdan to 3 yoshgacha davom etadi.   
Ushbu  davrda  o‘sish  va  tana  og‘irligini  ortishi  birmuncha  pasayadi,  lekin  bola 
yurish  va  so‘z  nutqi  ko‘nikmalariga  ega  bo‘lishi  oqibatida,  ularning  atrof  muxit  bilan  
muloqot qilish soxasi kengayadi. Bolada o‘zini  o‘zga odamlardan farqlay olish qobilyati 
paydo  bo‘ladi  (ismini  aytib  chaqirganda  qaraydi,  qo‘lini  beradi  va  x.k).  A'zolarning 
tuzilishi va funksiyalari takomillashadi.  

18 
 
5. Maktabgacha yosh davri. Bu davr  3  yoshdan to 7 yoshgacha davom etadi. 
Ushbu  davrda  bilish  jarayonlari  (xotira,  tafakkur,  ijodiy  fikrlashga  harakat)    jadal 
rivojlanadi, skelet suyaklarini qotishi va suyak-mushak tizimini mustahkamlanishi jadal 
sodir  bo‘ladi,  bolaning  harakatlari  ancha  turli-tuman  va  kordinatsiyalangan  holda  sodir 
bo‘ladi,  yangi tug‘ilgan davrdagiga nisbatan  mushaklarning kuchi 4-5 marotaba oshadi 
va yurak  faoliyati  sezilarli  darajada yaxshilanadi,  miyasining og‘irligi  kattalashadi va 7 
yashar bolada 1250 grammni tashkil qiladi, shartli reflektorli aloqalar ko‘p sonli bo‘ladi, 
shartli tormozlanish rivojlanadi.    
6.  Kichik  maktab  yoshi  davri.  Bu  davr  7  yoshdan  to  12  yoshgacha    davom  etadi. 
Ushbu  davrda  o‘sish  va  skelet  suyaklarini  qotishi  davom  etadi,  oyoqlarning  o‘sishi 
hisobiga  tana  proporsiyalari  o‘zgaradi,  mushaklar  jadal  rivojlanadi,  katta  yarim  sharlar 
po‘slog‘ining integratsiyalovchi roli ortadi,  tormozlanish  jarayonlari kuchayadi.  
Jigar, buyraklar, o‘pka, yurak va boshqa mazolar  hamda to‘qimalarning strukturaviy 
va  funksional  differensiyalashuvi  yakuniga  etadi.  Timus  bezini  qayta    rivojlanishi 
boshlanadi.  Qalqonsimon  bez  va  gipofizning  funksiyasi  kuchayadi.  Jinsiy  bezlarning 
gormonal tasiri boshlanadi. 
7. O‘rta maktab yosh davri. Bu davr 12 Yoshdan to 15 yoshgacha davom etadi. Bu 
davr jadal o‘sish va tana vaznini ortishi bilan tafsiflanadi. Tana proporsiyalari sekin– asta 
voyaga etgan inson ko‘rsatkichlariga yaqinlashadi. Jinsiy voyaga etish (o‘g‘il bolada 13-
14,  qiz  bolada  11-12  yosh)  va  jinsiy  bezlar  gormonlarining  tasirini    ortishi    ostida 
qalqonsimon  bezning  funksiyalari  kuchayadi,  timus  qayta  rivojlanishga  (involyusiyaga) 
uchraydi.  
 Bosh miya katta yarim sharlarining qobig‘i «organizmning  barcha funksiyalarini 
bosh  boshqaruvchisi  va  taqsimlovchisi»  sifatida  faoliyat  ko‘rsatadi.  Qo‘zgalish  va 
tormozlanish  jarayonlari    muvozanatlasha    boradi,  farqlash  va    umumlashtirish 
funksiyalari, ayniqsa, ikkinchi signal tizimini rivojlanishi tufayli murakkablashadi. 
8. Yuqori maktab yoki o‘spirinlik yosh davri. Bu davr qiz bolada 13 yoshdan to 18 
yoshgacha, o‘g‘il bolada 15-16  yoshdan to 19-20 yoshgacha davom etadi.  
Bu davr qiz bolada 13 yoshdan to 18 yoshgacha, o‘g‘il bolada 15-16  yoshdan to 
19-20  yoshgacha  davom  etadi.  Ushbu  davr  jinsiy    bezlar  funksiyasini    kuchayishi, 
ikkilamchi jinsiy   yakunlanishi bilan tavsiflanadi. Boshqa  ichki sekretsiya  bezlarining, 
ayniqsa, gipofiz va qalqonsimon bezning funksiyalari ham kuchayadi. Timus bezi bundan 
mustasno,  uning  involyusiyasi  davom  etadi.    Barcha  azolar  va  tizimlar  funksiyasi, 
uzluksiz  rivojlanish oqibatida, sezilarli darajada  takomillashadi. 

19 
 
 
Moskvada  yosh  fiziologiyasi  va  jismoniy  tarbiya  instituti  tomonidan  1965  yilda 
yoshga  oid  davriylik  muammolariga  bag‘ishlab  o‘tkazilgan  simpozium  barcha  ilmiy, 
talim,  davolash  va  boshqa    tashkilotlarga  quyidagi  yoshga    oid  davriylik  sxemasidan  
foydalanishni  tavsiya qilgan:  
 
1. Yangi tug‘ilgan -     birinchi 10 kun; 
2. Go‘daklik yoshi -     1 yoshga qadar; 
3. Ilk bolalik -              1 yoshdan to 3 yoshgacha qadar; 
4. Birinchi bolalik -     4 yoshdan to 7 yoshga qadar; 
5. Ikkinchi bolalik -     o‘g‘il bolalar 8 dan 12 yoshga qadar, 
                                     qiz bolalar 8 dan 11 yoshga qadar;   
6. O‘spirinlik  yoshi -   o‘g‘il bolalar13 dan 16 yoshga qadar, 
                                      qiz bolalar 12 dan 15 yoshga qadar; 
7. Navqironlik yoshi -   o‘g‘il bolalar 17 dan 21 yoshga qadar, 
                                      qiz bolalar 16 dan 20 yoshga qadar; 
8. Yetuklik yoshi -        birinchi davr:    erkaklar 35 yoshga qadar,  
                                                               ayollar 21 dan 35 yoshga qadar; 
                                       ikkinchi davr: erkaklar  36 dan 60 yoshga qadar, 
                                                               ayollar 36 dan  55 yoshga qadar; 
9. Qarilik yoshi -             erkaklar  61 dan 71yoshga qadar, 
                                        ayollar 56 dan 74 yoshga qadar;   
10. Keksalik yoshi -        erkaklar va ayollar 90 yoshga qadar; 
11. Uzoq umr ko‘ruvchilar - erkaklar va ayollar 90 yosh va undan yuqori.  
 
Keyinchalik    har  bir  yoshga  oid  davrni  eksperimental  asoslash  paytida  ushbu 
davriylikka aniqlik kiritilishi mumkin.