O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo‐texnologiya instituti “menejment va kasb ta’limi” fakul’teti
Jismoniy mashqlar jarayonida muskullarda kechadigan yurak-qon
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- (4-ilova) Mavzu bo‘yicha tayanch so‘zlar.
- O’quv mashg‘ulotining maqsadi
- Pedagogik vazifalar O‘quv faoliyati natijalari
- O‘qitish usullari Axborotli ma’ruza, “Aqliy hujum” va “Baliq skleti”, “Muammoli vaziyat” usuli O‘qitish vositalari
- Texnik vositalar bilan ta’minlangan o‘quv xonasi Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob
- O’qituvchi faoliyatining mazmuni Tinglovchi faoliyatining mazmuni I-bosqich. Mavzuga kirish.
- Asosiy qism (55 minut) 2.1. Ma’ruza rejasi bilan tanishtiradi (1-ilova)
- III-bosqich. Yakuniy qism (15 minut) 3.1. Mavzu bo’yicha bilimlarni mustahkamlash uchun savollar beradi (6
- (4-ilova) 3.2. Mavzu bo‘yicha foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati bilan tanishtiradi (7- ilova)
- (2-ilova) 1. Yoshlar o‘rtasida avj olayotgan zararli odatlar.
3. Jismoniy mashqlar jarayonida muskullarda kechadigan yurak-qon tomirlar sistemasiga va nafas olish jarayonlariga ta’siri. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish harakat apparati va butun organizmning funksional sistemalari faoliyatini yaxshilanishiga olib keladi. Jismoniy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanish yurak va qon-tomir sistemasining rivojlanishiga uning ish unumi ortishiga olib keladi. Jismoniy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanish jarayonida yurakning sistolik hajmi 120-140 ml gacha ortadi. Mashq qilish jarayonida yurakning qisqarib bo‘shashish soni kamaya boradi. Yurak qon-tomir faoliyatining ish faoliyati yaxshilanishi organizmdagi moddalar lamashinuvi jarayonining ham faollashishiga olib keladi.Jismoniy mashg‘ulotlar bilan 204 shug‘ullanish jarayonida yurak qon-tomir sistemasida yuzaga keladigan o‘zgarishlarnio‘rganish ishning dolzarbligi, mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanish natijasida yurak qon-tomir sistemasidagi yuzaga keladigan o‘zgarishlarni boshqa funksional sistemalar faoliyati ta’sirini o‘rganish ishning asosiy maqsadi va vazifasi hisoblanadi Yurak qon-tomirlar tizimining biror bo‘limida ro‘y beradigan qon-tomir kasalliklarini oldini olish yuqorida ko‘rsatilganisabablarni bartaraf etish, organizmni chiniqtirish, jismoniy mehnat, sport bilan muvofiqdir. Yurak qon-tomir tizimini chiniqtirishda eng oddiy mashg‘ulotlari bo‘lgan yurish va yugurish, nafas olish, gimnastika mashg‘ulotlarini bajarish muhim ahamiyatga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, yurak qon-tomir tizimini jismoniy mashhulotlar bilan shug‘ullanib chiniqtirish asta sekin olib borilishi zarur. CHiniqishning boshlanishida jismoniy mashqlar hajmi kam bo‘lib, asta sekin ko‘paytirilishi kerak. Har bir odam bajaradigan mashqning hajmi, ya’ni har kungi yuradigan va chopadigan masofasi, harakat tezligi uning yoshini, sog‘lig‘ini e’tiborga olgan holda belgilanish kerak. Aks holda yurak zo‘riqishi natijasida har xil kasalliklar yuzaga kelishi mumkin. SHuning uchun jismoniy mashqlar bilan chiniqishga ahd qilgan odam shifokor bilan ish ko‘rishi lozim. Shuning uchun jismoniy mehnat vaqtida organizmning kislorodga bo‘lgan ehtiyoji keskin ortadi. Kislorodning qon orqali tashilishi sababli ish paytida faol a’zolarning qon ta’minlanishi (skelet mushaklari, yurak) oshishi kerak. Jismoniy mashqlar jarayonida vegetativ asab tizimi o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Buning natijasida, simpatik asab markazlari qo‘zg‘aluvchanligi yanada ham oshadi, parasimpatik asab markazlar qo‘zg‘aluvchanligi esa keskin susayadi. SHu vaqtning o‘zida ishlovchi mushaklar arteriyalari va kapilyarlari kengayadi, hozirgacha mehnat jarayoniga jalb bo‘lmagan katta va kichik qon tomirlari ishga solinadi, ya’ni mahalliy qon aylanish jarayoni to‘liq ishga solinadi. Biroq, ishlovchi mushaklar qon tomirlarining kengayishi bilan bir qatorda qorin bo‘shlig‘ida joylashgan va mehnat jarayonida passiv ishtirok etadigan a’zolar qon tomirlari torayadi. Jismoniy yoki harakatlanish bilan bog‘liq faolik - bu inson xatti-harakatlarining ajralmas va murakkab yig‘indisi bo‘lib, u biologik hamda tashqi omillarga bog‘liq. Zamonaviy turmush tarziningilg‘or (progress)tendensiyaga ega bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlaridan biri harakat faoligi hajmining kamayishi (gipokineziya), mushak kuchi sarfining ruhiy asab zo‘riqishlari bilan uyg‘unlikdagi pasayishi hisoblanadi. Harakat hayotning eng muhim xususiyati. Bugungi kunda inson organizmi turli tizimlarni qo‘zg‘atishning mushak faoliyatidan ham kuchliroq fiziologik usuli ma’lum emas. Ular har xil a’zo va tizimlar faoliyatini, shuningdek, umuman inson ongi darajasini tiklashga yo‘naltirilgan boshqaruv mexanizmlarini muntazam ravishda mashq qildirib, takomillashtirib beradi. Ayni vaqtda ishlab chiqarish va turmushda jismoniy yuklamalarning hissasi ma’lum darajada kamayib ketyapti. Hatto inson harakatlanishining tabiiy va sun’iy usuli bo‘lgan yurish ham transportning, kommunal xizmat turining rivojlanishi tufayli o‘z ahamiyatini yo‘qotib bormoqda. Aholining barcha qatlamlari, jumladan, bolalarham gipokineziyaga mahkum, aslida ularning doimiy rivojlanishi, harakat faolligi, mushak kuchi sarfining darajasi juda zarur. Yaqin-yaqingacha harakatning deyarli yagona manbai sanalgan mushaklarning bugungi kundagimatori sifatidagi faoliyati nihoyatda cheklangan. Harakat faolligi birgini xususiyatga ega. Ibtidoiy davrda odamlarni hayvonlarniham oyoqlari boqqan. Hozirgi kunga kelib insonni aql-idroki boqayotgan bo‘lib, u harakatning hayot uchun zarur bo‘lgan, tarixan yuzaga kelgan usudan voz kechyapti. 205 Hozirgi vaqtda harakat faolligi hajmining kamayishi harakat kuchi sarfining pasayishini gipokineziya yoki gipodinamiya atamasi ustida birlashtirishga urinilyapti. Gipodinamiya o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning ta’lim-tarbiya jarayonida ayrim kasalliklarning oldini olishda e’tiborga olish lozim (mushaklarning statik zo‘riqishi, izometrik mashqlar). Shuningdek, shu kungacha harakat faoliyatining turli jihatlariga, skelet mushaklari harakatlanish darajasining pasayishi natijasida salomatlikning putur etishiga ta’sir qiladigan o‘zgarishlarga diqqat qilish uchun xar ikkala tushunchani saqlash lozim. 15 Xulosalar. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish organizmning barcha vegetativ organlar faoliyatini o‘zgarishga olib keladi. Jismoniy mashqlar va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish vegetativ organlarning o‘sishi va rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yurak qon-tomir sistemasi faoliyatining yaxshilanishi organizmdagi boshqa funksional sistemalar faoliyatini ham yaxshilaydi, organizmdagi moddalar almashinuvi jarayonini ham faollashtiradi. Yurak qon-tomir tizimini chiniqtirishda eng oddiy harakat mashg‘ulotlari bo‘lgan yurish va yugurish, nafas olish, gimnastika mashg‘ulotlarini bajarish muhim ahamiyatga ega. Tanani issiq va sovuq harorat ta’sirida chiniqtirish yurak qon-tomir sistemasi faoliyatining yaxshilanishiga olib keladi. Yurak qon-tomir tizimini jismoniy mashqlarda chiniqtirishni asta-sekinlik bilan olib borish kerak. Bunda organizmning individual xususiyatlarini yoshini tashqi iqlim sharoitini ham hisobga olish zarur. Nafas, yurak qon-tomir, ovqat hazm qilish organlari faoliyatida yuzaga keladigan ijobiy o‘zgarishlar muntazam ravishda jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishga bog‘liq. (3-ilova) 15 Theodore hough and William T. Sedgwick - The human mechanism its physiology and hygiene and the sanitation of its surroundings- Ginn and company proprietors Boston U.S.A.-2010, 612 p 206 (4-ilova) Mavzu bo‘yicha tayanch so‘zlar. Jismoniy tarbiya, sport gigienasi, tibbiy tekshiruv, jismoniy tayyorgarlik, asosiy guruh, tayyorlov guruhi, maxsus guruh, xona jihozi, gipokineziya va gipodinamiya. (5-ilova) Mavzu bo‘yicha nazorat savollari. 1. Jismoniy mashqlar deganda qanday mashqlar tushuniladi? 2. Jismoniy tarbiya va sport gigienasining asosiy vazifalari. 3. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishning yurak qon-tomir sistemasiga ta’siri qanday? 4. Jismoniy mashqlarning asab tizimiga ta’sirini izohlang. 5. Jismoniy mashqlarda muskul va mushaklarning roli qanday? 6. O‘quvchi-talabalarning tibbiy tekshiruv va jismoniy tayyorgarlik natijalariga ko‘ra qanday guruhlarga bo‘linadi? 7. Mashg‘ulot xonalarini yoritilishiga qanday talablar qo‘yiladi? 8. Xona jihozlariga qo‘yiladigan gigienik talablar. 9. Sinf taxtalariga qo‘yiladigan gigienik talablar. 10. Gipokineziya va gipodinamiya atamasining ma’nasini izohlang (6-ilova) Mavzu bo‘yicha foydalanilgan adabiyotlar. 1. Maxmudov E. “O‘smirlar fiziologiyasi”. O‘quv qoʻllanma. Toshkent. 1985 y. 2. Sodiqov Q., Aripov S.X., SHaxmurova G.A. “Yosh fiziologiyasi va gigienasi”. Darslik. Toshkent. “YAngi asr avlodi”. 2009 y. 3. Sodiqov Q.S. “O‘quvchilar fiziologiyasi va gigienasi”. Toshkent. “O‘qituvchi”. 1992 y. 4. Xripkova A.G., Antropova M.V., Farber D.A. “Yosh fiziologiyasi va gigienasi”. M. Prosveshenie. 1990 g. 5. Aminov B., Tilovov T. “Odam va uning salomatligi”. O‘quv qoʻllanma. Toshkent. 1995 y. 6. Antropova M.V. “Bolalar va o‘smirlar gigienasi”. M.Meditsina, 2002 y. 7. Stuart J, Foks. Human physiology. WKB Oxford-England. 1993. 207 8. Internet sayti: www.ziyo.net.uz 9. Internet sayti: www.FIZIOLOGIYA.ru 1.1. Ma’ruza olib borish texnologiyasi O’quv soati: 2 soat Talabalar soni: 26 ta O’quv mashg‘ulot shakli Axborotli, vizual ma’ruza Ma’ruza rejasi 1. Yoshlar o‘rtasida avj olayotgan zararli odatlar. 2. Giyohvandlik va OITS, hamda uqumli kasalliklar, ularning inson organizmiga salbiy ta’siri. 3. Choy va kafeni, chekish hamda spirtli ichimliklarning sog‘liq uchun zararli bo‘lgan ta’siri. 4. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, zararli odatlarga qarshi kurash profilaktikasi. O’quv mashg‘ulotining maqsadi: Yoshlar o‘rtasida avj olayotgan zararli odatlar haqida ma’lumot berish va ularning inson organizmiga salbiy ta’sirini yoritib berish. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, zararli odatlarga qarshi kurash. Pedagogik vazifalar O‘quv faoliyati natijalari Interfaol metodlarni qo‘llagan holda o‘quv jarayonini tashkil etish; Yoshlar o‘rtasida avj olayotgan zararli odatlar haqida so’zlab berish; Giyohvandlik va OITS, hamda uqumli kasalliklar, ularning inson organizmiga salbiy ta’sirini ochib berish; Yoshlar o‘rtasida avj olayotgan zararli odatlar haqida bilib oladi; Giyohvandlik va OITS, hamda uqumli kasalliklar, ularning inson organizmiga salbiy ta’sirini o’rganadi; Choy va kafeni, chekish hamda spirtli ichimliklarning sog‘liq uchun zararli bo‘lgan ta’sirini aytib beradi; Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, zararli odatlarga qarshi kurash profilaktikasiga amal qilish muhimligini 18 – MAVZU: ZARARLI ODATLARNI INSON ORGANIZMIGA SALBIY TA’SIRI. 208 Choy va kafeni, chekish hamda spirtli ichimliklarning sog‘liq uchun zararli bo‘lgan ta’sirini yoritib berish; Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, zararli odatlarga qarshi kurash profilaktikasiga amal qilishga chaqirish. tushunadi. O‘qitish usullari Axborotli ma’ruza, “Aqliy hujum” va “Baliq skleti”, “Muammoli vaziyat” usuli O‘qitish vositalari Darslik, ma’ruza matni, kompyuter slaydlari, doska O‘qitish shakllari Jamoada ishlash O‘qitish shart-sharoiti Texnik vositalar bilan ta’minlangan o‘quv xonasi Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob 1.2. Zararli odatlarni inson organizmiga salbiy ta’siri mavzusining texnologik xaritasi Ish bosqichlari O’qituvchi faoliyatining mazmuni Tinglovchi faoliyatining mazmuni I-bosqich. Mavzuga kirish. (10 minut) 1.1. Talabalarni mavzuning nomlanishi, maqsadi va kutiladigan natijalar bilan tanishtiradi Tinglaydilar II-bosqich. Asosiy qism (55 minut) 2.1. Ma’ruza rejasi bilan tanishtiradi (1-ilova) 2.2. Tayanch tushunchalar bilan tanishtiradi (5-ilova) 2.3. Talabalarni faollashtirish maqsadida “Aqliy hujum” uyushtiradi. 2.3. Mavzuning mazmun-mohiyatini reja asosida tartib bilan tegishli rasmlar bilan ochib beradi (2-ilova) 2.4. Guruhdagi talabalar bilimini sinash va mustahkamlash maqsadida “Nima sababdan yoshlar o’rtasida zararli odatlar avj olmoqda?” muammoli mavzusini “Baliq skleti” metodi yordamida yoritishlari so’raladi (3-ilova) Tinglaydilar va rejani yozib oladilar Tayanch tushunchalarni yozib oladilar Savollarga javob beradilar Tinglaydilar va asosiy ma’lumotlarni konspekt daftarlariga yozib oladilar Topshiriqni bajaradilar 209 III-bosqich. Yakuniy qism (15 minut) 3.1. Mavzu bo’yicha bilimlarni mustahkamlash uchun savollar beradi (6- ilova) Savollarga javob beradilar 3.2. Talabalar bilimini sinash maqsadida “Muammoli vaziyat” metodiga asosan muammoni hal etish vazifasi topshiriladi. Muammo mavzusi quyidagicha: “Giyohvandlikning inson organizmiga salbiy ta’siri” va “OITS kasalligining inson hayotiga solayotgan xavfi” (4-ilova) 3.2. Mavzu bo‘yicha foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati bilan tanishtiradi (7- ilova) Uyga berilgan topshiriqni yozib oladilar Adabiyotlar ro’yxatini yozib oladilar (1-ilova) REJA: 1. Yoshlar o‘rtasida avj olayotgan zararli odatlar. 2. Giyohvandlik va OITS, hamda uqumli kasalliklar, ularning inson organizmiga salbiy ta’siri. 3. Choy va kafeni, chekish hamda spirtli ichimliklarning sog‘liq uchun zararli bo‘lgan ta’siri. 4. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, zararli odatlarga qarshi kurash profilaktikasi. (2-ilova) 1. Yoshlar o‘rtasida avj olayotgan zararli odatlar. Kelajagi buyuk mustaqil yurtimiz uchun har tomonlama barkamol, vatanparvar, yuksak madaniyatli, maʻnaviy qadriyatlarni eʻzozlaydigan etuk yoshlarni tarbiyalashimiz lozim. Ham jismonan, ham maʻnaviy sog‘lom avlodning turmush tarzini yaratish davr taqozosidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «Buyuk maqsad yo‘lidan og‘ishmaylik» nomli asarida: «Biz naslimizning kelajagi-sog‘lom avlod uchun kurash boshladik. Shu nom bilan orden taʻsis etdik va maxsus xalqaro jamg‘arma tuzdik. Bu beʻjiz emas. Sog‘lom avlod deganda, biz faqatgina jisman baquvvat farzandlarimizni emas, balki maʻnaviy boy avlodni ham ko‘zda tutganmiz. Chunki, har taraflama sog‘lom 210 avlodga ega bo‘lgan xalqni hech qachon engib bo‘lmaydi. Buni hammamiz yaxshi anglab olmog‘imiz shart» - deb uqtirib o‘tgan edi. Darhaqiqat, sog‘lom avlodni shakllantirish masalasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan bo‘lib, uni amalga oshirish esa, barcha mutasaddilarning bu borada jiddiy faoliyat olib borishlarini taqozo etadi. Muammoning dolzarbligi. Psixoaktiv moddalar (PAM)-alkogol, giyohvand va toksik moddalarga ruju qo‘yish, surunkali ravishda isteʻmol tufayli ularga o‘rganib qolish, qator mamlakatlar aholisi, ayniqsa yoshlar salomatligiga putur etkazayotgan eng daxshatli muammolardan biri bo‘lib qolmokda. So‘nggi yillarda tibbiy tavsiyalardan tashqari narkotik va toksik kayf qildiruvchi turli moddalarni qabul qilish ko‘rsatkichlari shiddat bilan oshib bormoqda. Eng xatarli tomoni shundaki, yoshlar orasida kuchli va og‘ir sintetik giyohvand moddalar-kokain va geroin kabilarga qiziqish kuchayib borayotganligi kuzatilmoqda. Giyohvandlik qator tizimli buzilishlar bilan tavsiflanadi. Eng avvalo, modda almashinuvi jarayonida qo‘pol o‘zgarishlar ro‘y beradi. Giyohvand moddalar inson bosh miyasiga taʻsir etib, unga o‘rganib qolishiga olib keladi. SHu bilan birga, ular bosh miyaning, muhim ichki aʻzolarining zararlanishiga hamda immunitetning pasayib ketishiga sabab bo‘ladi. SHaxsning salbiy tomonga o‘zgarishi, xarakterning zaiflashishi, hulq-atvor buzilishi, masʻuliyatsizlik, loqaydlik, oilaviy munosabatlarning buzilishi, jinoyatga qoʻl urish, o‘g‘irlik sodir etish kabilar giyoxvandlikka xos bo‘lgan holatdir. Undan tashqari, maktab yoki o‘quv yurtidagi umumiy intizomning buzilishi, o‘quvchi va talabalar o‘zlashtirishining pasayishi, giyoxvandlarga xos muhit g‘oyasining tarqalishi kabilar ham giyoxvandlik illatining Yoshlar muhitiga kirib kelganligini anglatadi. Tibbiy tomondan, giyoxvandlik oqibatida gepatitlar, VICH/OITS, jinsiy yo‘l bilan yuqadigan kasalliklarning ko‘payish jarayonini kuzatish mumkin. Bundan tashqari, tamaki chekish ham Yoshlar o‘rtasida avj olib borayotgan zararli omildir. Chunki, odam papiros chekkanda tamaki tutuni bilan nafas oladi, o‘pkaga kislorod o‘rniga karbonat angidrid gazi borib qonga o‘tadi, organizmdagi moddalar almashinuvini buzadi, bunday holat o‘z navbatida organizmning kislorod tanqisligiga sabab bo‘ladi. Chekish tufayli odamning xotirasi susayadi, odam ozib ketadi, yosh o‘smirlarni chekishi tufayli bola o‘sish va rivojlanishdan orqada qoladi, urug‘ hujayralarda o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, jinsiy ojizlik kelib chiqadi. Keyingi yillarda yoshlar o‘rtasida nos chekish kabi zararli odat keng tarqalmoqda. Nosning tutuni bo‘lmaganligi uchun u chekuvchi o‘pkasiga kirmagani bilan, uning zaharli moddalari til ostidagi qon tomirlariga so‘rilib, qon orqali miya, yurak, jigar kabi hayotiy muhim organlarni zaharlaydi. Nosning erigan qismi og‘iz bo‘shlig‘idagi so‘lak bilan yutib yuboriladi va u oshqozon-ichaklarga tushib, ularni zaharlaydi. 2. Giyohvandlik va OITS, hamda uqumli kasalliklar, ularning inson organizmiga salbiy ta’siri. Giyoxvand moddalarning organizmga taʻsiri. Giyohvand modda (psixoaktiv modda-PAM) qabul qilayotgan bola (o‘smir) qanchalik Yosh bo‘lsa, uning shunchalik tez va og‘ir nogironlikka chalinishi, yoki erta o‘lib ketishi ehtimoli shu qadar ko‘p bo‘ladi. Shuning o‘zi, davlatning salohiyatini pasaytiradigan omil hisoblanadi. 211 “Oq ajal” domiga ko‘plab o‘smirlarining tushib qolayotganligi tashvishli holdir. Barchaga maʻlum bo‘lgan giyoxvand moddalardan tashqari, so‘nggi 10 yil ichida psixotrop narkotiklar (moddalar) qabul qilayotgan giyoxvandlar soni ko‘payib bormoqda. Inson hayoti uchun o‘ta xavfli bo‘lgan amfitaminlar, gallyusinogenlar, LSD va lizirin kislotasining boshqa xosilalari shular jumlasidandir. “Narkotik” (“giyohvand modda”) nima degani? Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining taʻrifiga ko‘ra, tibbiyotda qoʻllanilishidan qatʻiy nazar, kayf xissiyotini tug‘diradigan va unga ruju qo‘yishga (o‘rganishga) olib keladigan har qanday modda narkotik deyiladi. Uni isteʻmol qilish va kayfidan huzurlanishni odat qilganlarni “narkomanlar” deyishadi. “Narkomaniya” atamasi grekcha narke-tildan qolish, qotib qolish va mania- aqlsizlik, ishqibozlik so‘zlaridan tarkib topgan bo‘lib, jismonan hamda ruxan giyoxvand moddani qabul qilishga ishqiboz bo‘lib qolish, ruju qo‘yish va oqibatda og‘ir asoratlarga olib keladigan kasallikka aytiladi. Barcha narkotik moddalarning inson ruxiyatiga taʻsir etish mexanizmi bir xil bo‘lishiga qaramasdan, u yoki bu narkotikning inson organizmiga taʻsirining aniq ko‘rinishi aynan shu narkotik turi xususiyatlari bilan bog‘liqdir. Giyoxvand modda nosteril eritmalar bilan suyultirilganida (masalan, vodoprovod suvi bilan) qonga mazkur modda bilan birgalikda juda ko‘p miqdordagi tirik hamda o‘lik mikroorganizmlar ham tushadi. Bu esa, tana haroratining 38 0 S va undan ko‘tarilishi, sovuq qotib qaltirash (oznob), ko‘ngil aynishi, bosh aylanishi, quvvatsizlik, baʻzida belda va bo‘g‘imlarda og‘riq paydo bo‘lishi bilan kechadi. Ushbu holat, eng avvalo (xattoki eng engil kechganida ham), shunisi bilan xavfliki, yuqori temperaturada ham bosh miya hujayralari xalok bo‘ladi. Oqibatda, giyoxvandlikka duchor bo‘lgan bemor qo‘shimcha yana bir kasallikka- ensefalopatiyaga (bosh miyaning yallig‘lanishiga) yo‘liqadi. Bu kasallik ham bosh miya hujayralarining ko‘plab nobud bo‘lishiga olib keladi. 212 Giyoxvand bemorlarning zaxm (sifilis) kasalligi bilan og‘rishi hollari so‘nggi paytlarda ko‘payib bormoqda. Eng yomoni shundaki, zaxm oxirgi laxzalaridagina aniqlanmoqda. OITSga yo‘liqayotgan bemorlar soni ham kundan-kunga o‘sib bormoqda. Statistika maʻlumotlariga ko‘ra, inʻeksiya (nina sanchish) yo‘li bilan giyoxvand moddalarni qabul qiladigan giyoxvandlarning, 70 % dan ko‘prog‘i OITSni yuqtirganlar. Opiatlar organizmda bevosita kalsiy almashinuvining buzilishiga sabab bo‘lganligi tufayli giyoxvandlar orasida suyak to‘qimasi va tishlari zararlanganlari juda ko‘p uchraydi. Kalsiy suyak va tish tarkibidagi asosiy moddalardan biri bo‘lganligi uchun ushbu toifadagi bemorlarning suyaklari va tishlari juda katta zarar ko‘radi. Shunday qilib, opiatlarni qabul qilish o‘z navbatida gepatit, zaxm (sifilis), OITS kabi o‘ta xavfli kasalliklarning yuqishiga hamda jigar, yurak, o‘pka va bosh miyaning shikastlanishiga, immunitetning keskin pasayishiga, yiringli-yuqumli kasalliklarning kelib chiqishi xavfining o‘ta oshishiga olib keladi. SHuning uchun, ham giyoxvand moddalarni, muntazam ravishda qabul qiladigan bemorlarning o‘rtacha yashash umri giyoxvand moddani ilk bor qabul qilgan vaqtidan boshlab 7-10 yilni tashkil etadi. Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi (OITS) kasalligi. 1980 yillarning boshlarida Amerika qo‘shma Shtatalarining vrachlari tomonidan birinchi marotaba pnevmotsestik zotiljami va Kaposhi sarkomasi bilan og‘rigan yosh bachavozlarda ularning immunitet himoya tizimlarining nihoyatda susayib ketganligi aniqlangan va o‘lim bilan tugayotgan SPID kasalligi butun jahon Sog‘liqni saqlash tashkilotining 1997 yilning oxirida bergan maʻlumotlariga qaraganda dunyoning 197 mamalakatlarida qayd qilinib, og‘riganlarning umumiy soni 1736958 ni tashkil etdi. Ulardan Amerika qitasiga - 839189, Afrikaga - 617463, Evropaga - 197374, Osiyoga - 74431 va Okeaniyaga -8501 kishi to‘g‘ri keladi. 213 SPID kasalligi tufayli bugungi kunda ishga loyiqatli bo‘lgan yoshlarning aksariyat qismining og‘rishlari va undan sodir bo‘layotgan o‘limlar mamlakatlarning iktisodiy va maʻnaviy mavqelariga katta salbiy taʻsir ko‘rsatmoqda va butun Jaxon xalqlarini tashvishga solib qo‘ymoqda. Mutaxassislar tomonidan olib borilayotgan doimiy epidemiologik tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, 1997 yil 28 noyabrgacha dunyo mamlakatlarida, yaʻni bu kasallikning qo‘zg‘atuvchisi virusini o‘zlariga yuqtirib olganlarning va SPIDning klinik belgilari bilan yashayotganlarning umumiy soni 30,6 milionni tashkil etdi. Shu kungacha SPID kasalligidan o‘lganlarning soni 11,7 millionga etdi. Birlashgan millatlar tashkiloti va Butun Jaxon Sog‘liqni saqlash tashkilotining SPID kasalligi bo‘yicha tuzilgan dasturiga binoan, bu kasallikning epidemiyasi boshlangan vaqtdan shu kungacha 2 million bolalar SPID bilan og‘rigan onalardan tug‘ilganlar, yuz minglab bolalar esa ularga qon quyish yoki katta yoshdagi bolalar va qizlar jinsiy aloqa qilishlari tufayli kasallikning qo‘zg‘atuvchisini o‘zlariga yuqtirib olganlar. SPID epidemiyasi boshlangan vaqtdan 3,2 milliondan ziyod bolalar bu kasallik bilan og‘riganlar, ulardan 2,7 million bolalar SPID dan vafot etganlar. Daxshatli SPID kasalligiga bolalar ham chalinmoqda. Dunyo bo‘yicha har kuni 1000 dan ziyod bolalar SPID kasalligining qo‘zg‘atuvchisini o‘zlariga yuqtirib olmoqdalar. SPID kasalligi keng tarqalgan mamlakatlarda bolalar o‘limi 75 foizga etishi, besh Yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘limi esa 100 foizdan oshib ketishi bashorat qilinmoqda. 15 Yoshgacha bo‘lgan bolalarning 90 foizi SPID kasalligi bilan og‘rigan onalardan tug‘ilganlar. 9 milliondan ortiq bolalar onalarning SPID kasalligidan o‘lganliklari tufayli etim bo‘lib qolmoqdalar va natijada hayot qiyinchiliklariga to‘g‘ri kelmoqdalar. O‘zbekiston Respublikasida ham SPID kasalligi bo‘yicha epidemiologik vaziyat kun sayin taranglashib bormoqda. 1987 yildan 1 iyul 1998 yilgacha Respublikamizda 47 kishi SPID kasalligining qo‘zg‘atuvchisini o‘zlariga yuqtirib olganliklari aniqlangan. Ulardan 27 kishi xorijiy fuqarolar bo‘lib, ularda kasallik aniqlanishi bilanoq o‘z yurtlariga chiqarib yuborilganlar. 20 kishi esa Respublikamizning navqiron Yosh yigit va qizlaridir. Kasallik virusi sog‘lom odamlarga quyidagi yo‘llar bilan o‘tishi mumkin: 1. Jinsiy aloqa qilish orqali; 2. Kasallik virusini o‘ziga yuqtirib olgan xomilador onadan hammaga virusni yo‘ldosh orqali o‘tishi - bu yo‘l tibbiyotda vertikal yuqish yo‘li deb nomlanadi; 3. Virus bilan zararlangan qon va qon mahsulotlarini quyish, ehtimol virusdan zararsizlantirilmagan, yaʻni sterillanmagan tibbiyot asbob- anjomlarini va boshqa ko‘pdan-ko‘p turli xil terini, shilliq qobiqlarni kesuvchi buyumlarni ishlatish jarayonida yuzaga keladigan paraenteral yo‘l. Bugungi kunda mustaqillikka erishgan O‘zbekiston davlatimiz dunyoning ko‘pdan-ko‘p davlatlari bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni kuchaytirib yubordi. Bizning fuqarolarimiz xizmat yuzasidan xorijiy mamlakatlarga, o‘z navbatida, xorijiy mamlakatlarning fuqarolari bizning mamlakatning shaxar va viloyatlariga kelmoqdalar va faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Respublikamizda SPID kasalligi oldini olish va unga qarshi kurashish chora-tadbirlarini hayotga tadbiq qilish borasida Respublika, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida joylashgan SPID markazlari, hamda barcha davolash profilaktika muassasalari va ularning qaramoqlarida bo‘lgan 92 ta diagnostik laboratoriya xodimlari faol xizmat qilmoqdalar. 214 Yuqumli kasalliklar haqida Inson organizmida uchraydigan ko'plab kasalliklarning kelib chiqishi sabablaridan biri kasallik tarqatuvchi mikroblardir. Ular organizmga kirib olgach infeksion jarayon boshlanadi. Bu jarayonning kuchayishiga atrof-muhit sharoiti sezilarli ta’sir ko'rsatadi. Infeksion jarayon kasallikning klinik belgilari rivojining bo'lmasdan yoki aksincha yuqumli kasalikning kuchayishi bilan o'tishi mumkin. Infeksion (yuqumli) kasaliklar odam organizmiga turli mikroorganizmlar (bakteriyalar, viruslar, zamburug' sporalari, sodda hayvonlar) kirib olishi bilan bog'liq. Ularning umumiy xususiyati kasal odamdan sog'lom odamga yuqishi hisoblanadi. Kasallik tarqatuvchi manba kasal odam, sog'aya boshlagan bemor, (hali ular mikroblarni tarqatayotgan bo'ladi) yoki sog'lom odam bo'lishi mumkin-ular virus yoki bakteriya tashuvchi deyladi. Yuqumli kasaliklar hayvonlar orqali yuqish mumkin (m-n: itlar quturishi, qoramollar kuydirgini, kemiruvchilar o'lat, vabo, tulyarsmiyani, tashiydi). Qo'zg'atuchilar bevosita aloqa bo'lganda ham o'tadi, m-n bemor foydalangan narsa, suv, ovqat orqali, havo-tomchi orqali; yo'talganda, aksa urganda gapirganda tupuk sachraganda (gripp, qizamiq, bo'g'ma), hasharotlar orqali(ensefalit, bezgak) va boshqa yo'llar orqali yuqishi mumkin. Ayniqsa, keyingi davrda OITS kasalligi keng tarqaldiki, bu juda xafli holatni yuzaga keltirishi mumkin. OITS virusi 1981 yilda AQShda topilgan. Aslida bu kasallik 1960 yillarda Afrikada paydo bo'lib, keyin boshqa mamlakatlarga tarqalgan. OITS virusi qonga kirib olgach, insonda turli infeksiyalarga qarshi kurashadigan T-limfositlari ichiga kiradi va uni halok qiladi. OITS virusi 80% holda jinsiy aloqada, 15% qonda tozalanmagan igna orqali (narkomaniyada), 3% qon orqali yuqmoqda. 1990 yilda OITSga 300 mingga yaqin odam chalingan, virus yuqqanlar 6 mlnga yetgan. 197dan ortiq mamlakatda qayd etilgan. O'zbekistolnda 20 dan ortiq (1990yil 17ta)(4 tasi shu yerlik) holat qayd etilgan. OITS ni davolashda qoʻllaniladigan dori-darmon hali yaratilgani yo'q. OITSga chalingan odam boshqa kasalliklarga beriluvchan bo'lib qoladi, shu kasalliklardan holok bo'ladi. Yuqumli kasalliklar o'ziga xos davrlarni o'tkazishga majbur bo'ladi. 1. Yuqish vaqti- yuqish og'iz bo'shlig'i shilliq qavati orqali(difteriya, skarlatika,(qizilcha)), yuqori nafas yo'llari orqali (gripp), hashoratlar chaqishi orqali (bezgak)), yuqish payti. 2. Yashirin (inubasion) davr- kasallikning dastlabki belgilari paydo bo'lguncha bo'lgan davr. 3. Prodormol(dastlabki belgilar) davri. 4. Kasallikning rivojlanishi davri- (ko'pincha harorat ko'tarilishi xarakterli). 5. Belgilarning yo'qolib borish davri. 6. Puzamin davri. Yuqumli kasalliklardan sog'aygan bola, o'smir va katta Yoshli odamlarda ko'pincha immunitet hosil bo'ladi. Jismoniy sog'lom, uyg'un rivojlangan bolalar kasalliklarni yengil o'tkazadi. Injiq, noziknihol bolalarda og'ir kechib turli asoratlar qoldirishi (yurak, buyrak,jigar zararlanishi va boshqalar) mumkin. Jismoniy tarbiya va mehnat ta’limi o'quvchilarga organizmidagi kasalliklarga qarshi kurasha olish qobilyatini kuchaytiradi, gigiyena va uning qoidalariga rioya qilish ham bu sohada ancha yordam beradi. Download 5.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling