O`zbekiston respublikasi xalq ta`lim vazirligi ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul`teti


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/15
Sana17.02.2017
Hajmi5.01 Kb.
#654
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15

 

 
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIM VAZIRLIGI 
 
AJINIEZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIK INSTITUTI 
 
TARIX  FAKUL`TETI 
 
TARIX  KAFEDRASI 
 
 
 
 
 
 
 
ETNOLOGIYa 
fanidan 
 
 
 
 
 
5140600 – Tarix bakalavr ta`lim yo`nalishlarining 3-kurslari uchun   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2012 yil 
 
 

 

 
1 MAVZU  
Etnologiyaning mohiyati va asosiy tushunchalari, tarixi va 
istiqbol ywnalishlari 
2 soat
 
1.1.
 
Ma`ruzani olib borish texnologiyasi 
Mashg`ulot shakli 
Kirish-mavzu bo’yicha ma`ruza
 
Ma`ruza rejasi 
1.Fanning mohiyati va kwpqirrali ijtimoiy gumanitar fan sifatida uning 
tadqiqot ob`ekti.  
2. Etnologiyaning turli yondosh fanlar bilan aloqalari. 
3. Etnologiyani davrlashtirish. Xalqona etnografik tushunchalar va 
ularning ibtidoiy jamiyatda tutgan wrni. 
4. Qadimgi va wrta asrlarga oid etnografik materiallar. Buyuk geografik 
kashfiyotlar jarayonida etnografik materiallarni yig`ilishi. 
O’quv mashg`ulotining maqsadi 
Mavzuning  maqsati-  talabalarning  bilim  va  kunlikmalarii  uqutuvchi 
boschiligida vajarish bulib xisoblanadi. 
-har bir savol buyicha yangi bilimlarni mukommal urganish: 
-mavjud  ma`lumotlarni,  jumladan  tarixiy  malumatlarni  urganish, 
aniqlosh; 
-axborot manbalari va urinlaridan urinli foydalana olish; 
-elektron uquvliklar, adebietlar va ma`lumotlar banki bilan ishlashish; 
-internetdan foydalanish va kerakli mavzular buyicha yangiliklar topish; 
-berilgan  topshiriqning  ratsional eshimini tobish; 
-topshiriqni urinlash uchun erkin pikirlash, maxorat bilan yandashuv, 
tarixiy adebietlar bilan  ishlashni urganish; 
Tayanch tushuncha va iboralar 
Mustaqil fan sifatida Etnologiyaning paydo bwlish tarixi va ijtimoiy 
fanlar tizimida tutgan wrni. Etnologiyaning turli yondosh fanlar bilan 
aloqalari. Etnoekologiya, etnosotsiologiya, etnopsixologiya, 
etnofol`kloristika, etnoarxeologiya, etnozoologiya sohalari haqida. 
Fandagi asosiy uslub va metodlar. Etnologiyani davrlashtirish. XIX-
asrning ikkinchi yarmida Etnologiyaning mustaqil fan sifatida namayon 
bwlishi. Etnologiyaning mustaqil fan sifatida paydo bwlish jarayonidagi 
ijtimoiy va ilmiy muhit. 
Pedagogik vazifalar: 
O’quv faoliyati natijalari: 
kursning maqsadi va vazifalari bilan 
tanishtirish; 
kursning maqsadi va vazifalarini  aytib bera oladilar; 
Etnografiya,etnogenez va etnik 
tarixining tadqiqot predmeti haqida 
tushuntiriladi; 
Etnografiya,etnogenez va etnik tarixining tadqiqot predmeti haqida 
aytib bera oladilar; 
XIX-XX asrdagi etnografiya predmeti 
haqida ma`lumot beriladi; 
XIX-XX asrdagi etnografiya predmeti haqida ma`lumot bera oladilar; 
Etnografiya manbalari va metodlari 
bilan tanishtiriladi. 
Etnografiya manbalari va metodlari aytib bera oladilar. 
O’qitish usullari  
 
Ma`ruza, namoyish, blits-so’rov, aqliy xujum, klaster 
O’qitish vositalari 
Ma`ruza matni, komp`yuter texnologiyasi, slaydlar 
O’qitish shakllari  
Frontal, kollektiv ish 
O’qitish sharoiti  
Texnik vositalar bilan ta`minlangan, o’qitish usullarini qo’llash 
mumkin bo’lgan o’quv xona 
Monitoring va baholash 
Kuzatish, og`zaki nazorat, yozma nazorat, o’quv topshiriq 

 

 
Ma`ruzaning texnologik xaritasi 
                                  Faoliyatning mazmuni 
Ish jarayoni 
bosqichlari 
vaqti 
o’qituvchi 
talaba 
1 bosqich. 
Kirish 
(15 daqiqa) 
1.1. O’quv fanining nomini aytadi, predmetning dastlabki 
umumiy tasavvurini beradi. Uslubiy va tashkiliy tomonlari, 
talabalar bilimlarini baxolash mezonlarini va fan strukturasini 
tanishtiradi. (1-ilova) 
1.2. Mazkur fanning o’rganiladigan mavzulari bo’yicha 
nazariy va amaliy mashg`ulotlar, ularning uzviyligi xaqida 
qisqacha ma`lumot beradi. Asosiy adabiyotlarning ro’yxati 
bilan tanishtiradi.  (2-ilova) 
O’quv dasturini talabalarga tanishtiradi. 
1.3.  Ma`ruza darsining maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini 
aytadi. Talabalarni aqliy xujumga tortish uchun jonlantiruvchi 
savollar beradi. (3-ilova).   
Tinglaydi va 
yozadi 
 
 
Mavzu nomini 
yozib oladilar 
 
 
Savollarga javob 
beradi 
2 bosqich. 
Asosiy 
jarayon 
(55 daqiqa) 
2.1.  Ma`ruza  rejasining  barcha  savollari  bo’yicha  vizual 
materialni namoyish qiladi. (4-ilova 4.1, 4.2) 
Mavzuning asosiy joylarini yozib olishlarini so’raydi. 
Faollashtiruvchi savol-javob o’tkazadi.  
1.  Fanning  mohiyati  va  kwpqirrali  ijtimoiy  gumanitar  fan 
sifatida uning tadqiqot ob`ekti.  
2. Etnologiyaning turli yondosh fanlar bilan aloqalari. 
3. 
Etnologiyani 
davrlashtirish. 
Xalqona 
etnografik 
tushunchalar va ularning ibtidoiy jamiyatda tutgan wrni. 
4. Qadimgi va wrta asrlarga oid etnografik materiallar. Buyuk 
geografik  kashfiyotlar  jarayonida  etnografik  materiallarni 
yig`ilishi.Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi.  
2.2. Mavzuning tayanch iboralari kerakli tushuncha va iboralar 
qo’shiladi. Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi.  
2.3. Mavzu bo’yicha bilimlarni mustahkamlash uchun test yoki 
qushimcha savollar beriladi. (ilova 2.2, 2.3) 
Tinglaydi, 
o’rganadi, 
Yozadi, 
aniqlaydi,  
savollar beradi. 
Asosiy joylarini 
yozadi 
Savollarga javob 
beradi 
Xar bir tayanch 
tushuncha va 
iboralarni 
muxokama 
kiladi. Yozadi. 
Javob beradi 
3 bosqich. 
Yakuniy 
bosqich (10 
daqiqa) 
3.1. Mavzu bo’yicha umumiy xulosa qiladi. 
3.2  Talabalarning bilim va ko’nikmalarini baxolaydi. 
3.3.Navbatdagi  mashg`ulotda  ko’riladigan  masalani  e`lon 
qiladi, va mustaqil tayyorgarlik ko’rishlarini so’raydi (5-ilova) 
3.4. Talabalarga uyga vazifa qilib:   
(1).“Ýòíîëîãèÿ  ôàíèíèíã  ìóàììîëàðè”  mavzusida  esse 
yozib kelish; 
(2). Mustaqil ishlash uchun mavzular taklif etiladi; 
(3).Kelgusi mavzu e`lon kili-nadi va unga tayyorlanib kelishni 
aytadi. 
(4). O’zini-o’zi nazorat qilish uchun savollar beradi (6- ilova). 
(5). Tavsiya etilgan adabiyotlarni o’rganishga beradi (2-ilova).  
tinglaydi 
 
 
 
 
Mustaqil ishlash 
uchun 
topshiriqni yozib 
oladi 
Dokladlar 
mavzusiga 
tayyorlanadi. 

 

 
 
1-
 
Ilova  
Vizual materiallar 
«Etnologiya» fani bo’yicha talabalarni o’zlashtirishlarini 
baholash mezonlari 
 
                                     Reyting nazorat turlari va  baholash me'yorlari  
Joriy baho-40 
Oraliq 
baho -30 
Ya.B 
Jami 
Baholash me'yori 
13 
13 
14 
 
15 
15 
 
30 
100 
0-54=2 
55-70=3 
71-85=4 
86-100=5 
                            
 
2-ilova  
Foydalaniladigan darsliklar va wquv qwllanmlari rwxati: 
1.
 
Arutyunov S.A. Narodi i kul`turi: razvitie i vzaimodeystvie. - M.: Nauka, 1989.  
2.
 
Asqarov A.A. Wzbek xalqi etnogenez va etnik tarixining ba`zi bir nazariy va ilmiy  metodologik 
asoslari //Wzbekiston tarixi 2002.№4.  
3.
 
Bromley Yu.V. Sovremennie problemi etnografii.-M.: Nauka, 1981. 
4.
 
Bwriev O., Shoymardonov I., Nasriddinov Q. Wzbek oilasi tarixi. -T.: Wqituvchi, 1995. -128 b. 
5.
 
Jabborov I.M. Wzbek xalqi etnografiyasi. -T.: Wqituvchi, 1994. 
6.
 
Jabborov I.M. Jahon etnografiyasi asoslari. -T.: Yangi asr avlodi, 2005. 
7.
 
Jabborov I.M. Wzbeklarning turmush tarzi.-T.: Wqituvchi, 2003. 
8.
 
Mastyugina  T.M.,  Perepelkin  L.S.  Etnografiya.  Narodi  Rossii:  istoriya  i  sovremennoe  polojenie. 
M.: TsINO obshestva "Znanie" Rossii, 1997. - 320 s. 
9.
 
Tishkov V.A. Ocherki teorii i politiki etnichnosti v Rossii. - M.: Russkiy mir, 1997. - 532 s. 
10.
 
Tokarev S.A. Istoriya zarubejnoy etnografii. - M.: Vissh. shkola, 1978. - 352 s. 
11.
 
Shoniyozov K. Wzbek xalqining shakllanish jarayoni-T., 2001. 
3–ilova  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mavzuni jonlantirish uchun savollar: 
 
1. 
Etnologiya 
haqida 
umumiy 
tushuncha? 
2. Etnologiyaning tadqiqot metodlari? 
3. 
Etnologiyaning 
insoniat 
va 
jamoaning 
shakllanishindagi urni? 
4. Dala tadqiqotlarining turlari? 
 

 

 
 
 4-ilova (4.1) 
Fanning tarkibiy-mantiqiy tuzilishi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-ilova (4.2) 
 
1-Slayd:
  Markaziy Osiyoda yashagan aholi to`g`risida nayob Etnologik malumotlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ETNOLOGIYa  
bakalavr talim ywnalishi 3-kurslari uchun 
ETNOLOGIYa  
 FANI, PREDMETI VA TADQIQOT METODLARI 
XALQ, ELAT, 
QAVM, URUG` 
va QABILALAR 
TARIX, ARXEOLOGIYa, 
ANTROPOLOGIYa, 
LINGVISTIKA, 
ETNOEKOLOGIYa, 
ETNOPSIXOLOGIYa va 
boshqada fanlar 
MODDIY   va 
MANAVIY 
MADANIYaTIMIZ 
NAMUNALARI 
ShARQ MUALLIFLARINING 
NAYoB ASARLARI 
GULBADAM 
«XUMAYu 
NAMA» 
BOBUR 
«BABURNAMA
» 
BELGISIZ 
AVTOR 
«HUDUD-
UL-OLAM» 
BERUNIY 
«HINDISTON» 
QAShQARIY 
«DEVONI 
LUG`ATIT 
TURK» 

 

 
 
(2.2) 
 
1-o’quv topshiriq. Bilimni tekshirish uchun test savollari: 
 
1. 1936-1937-40-41 yi kimning boschiligida etnografik mal`umotlar va buyimlar 
respublika muzeylarida tuplandi? 
 A) Tolstov S.P.      
 B) Andreev M.S.    
 S) Snesarev G.P.    
 D) Sazanova M.V. 
 
2.  Bizning  xududimizda  nechanchi  asirda  xunnlar  bilan  sak-massagetlar 
aralashuvidan poyda bulgan eftalitlar davlatiga kirgan? 
 A) V asir                
 B) VI asir  
 S) IV asir                  
 D) III asir 
 
3.  Xorezmiyning  geografik  merosi  tugrisida  italiyali  arabshunos  K.Nallino 
nechanchi yili yozgan katta makolasida unga katta boxo bergan? 
A) 1894  y                       
B) 1895 y                         
S) 1896 y           
D) 1897 y 
 
4. Etnografiya ilimi tarix ilimining bir  bulimi  bulib  kachon , kaysi  davlatda  
paydo bulgan? 
A.XIX-asrda  Frantsiyada 
B. XVIII-asrda Frantsiyada 
S. XIX-asrda Angliyada 
D. XIX-asrda  Rossiyada 
 
5. Etnografiya ilimining  dastlabki manosiga  kanday tarif berilgan? 
A. Xalklarning xulki odobidagi uzgarishlarni urganish.   
B. xujaligining uxshashligi. 
S. til birligi 
D. xalklarning antropologiyasi. 
 
 
Javobi: 1-B; 2-B; 3-B; 4-A; 5-A;  
 

 

 
(2.3) 
2-O’QUV TOPSHIRIQ:  LYUS GENRI MORGAN 
HTM
` ETNOLOGIYA 
ILIMINDEGI KO`Z-QARASI?
 
 
                                                                                                 Javobi: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                                                               5
-ilova 
 
   
 
 
 
 
 
Usul: mini-ma’ruza, talabalarning shaxsiy ishi 
Maqsad: talabalarda Etnografiya fanining paydo bulishi mazmuni, etnos etnik guruh’lar, 
etnik  jarayonlar, dunyo xalqlari klassifikatsiyasi
 bilan
 tanishish tarqatma materiallar bilan 
ishlash. 
Stsenariy:  ma’ruza  maboynida  talabalarga  mustaqil  fan  sifatida  Etnologiyaning  paydo 
bwlish  tarixi  va  ijtimoiy  fanlar  tizimida  tutgan  wrni,  fandagi  asosiy  uslub  va  metodlar, 
etnologiyani  davrlashtirish,  XIX-asrning  ikkinchi  yarmida  Etnologiyaning  mustaqil  fan 
sifatida namayon bwlishin tushindirish. Bundan keyin talabalarga etarli ma`lumot berilgandan 
so`ng quydagi topshiriq beriladi.  
Topshiriq:  Etnologiya  fanining  istiqboli  va  muammolari  mavzusida  internet 
malumotlarin yig`ish.  
Topshiriq muddati: kelgusi ma’ruza vaqtida  
Baholash:     ball  
 
Ýòíîãðàôèÿ ôàíèãà ýâîëþöèîíèçìè òàòáè3 ýòãàí Ëþñ Ãåíðè 
Ýòíîãðàôèÿ ôàíèãà ýâîëþöèîíèçìè òàòáè3 ýòãàí Ëþñ Ãåíðè 
Ýòíîãðàôèÿ ôàíèãà ýâîëþöèîíèçìè òàòáè3 ýòãàí Ëþñ Ãåíðè 
Ýòíîãðàôèÿ ôàíèãà ýâîëþöèîíèçìè òàòáè3 ýòãàí Ëþñ Ãåíðè 
Ìîðãàí 
Ìîðãàí 
Ìîðãàí 
Ìîðãàí 
(1818-1881) 
àëî8èäà  ìàâ3åãà  ýãà.  Áó  ìàø8óð 
àëî8èäà  ìàâ3åãà  ýãà.  Áó  ìàø8óð 
àëî8èäà  ìàâ3åãà  ýãà.  Áó  ìàø8óð 
àëî8èäà  ìàâ3åãà  ýãà.  Áó  ìàø8óð 
Àìåðèêà  ýòíîëîãè  óç  çàìîíàñèäà  áàð÷à  îëèìëàðãà  íèñáàòàí 
Àìåðèêà  ýòíîëîãè  óç  çàìîíàñèäà  áàð÷à  îëèìëàðãà  íèñáàòàí 
Àìåðèêà  ýòíîëîãè  óç  çàìîíàñèäà  áàð÷à  îëèìëàðãà  íèñáàòàí 
Àìåðèêà  ýòíîëîãè  óç  çàìîíàñèäà  áàð÷à  îëèìëàðãà  íèñáàòàí 
ÿíãè íàçàðèÿäàí êóïðî3 âà ñàìàðàëè ôîéäàëàíãàí. Ìîðãàí 
ÿíãè íàçàðèÿäàí êóïðî3 âà ñàìàðàëè ôîéäàëàíãàí. Ìîðãàí 
ÿíãè íàçàðèÿäàí êóïðî3 âà ñàìàðàëè ôîéäàëàíãàí. Ìîðãàí 
ÿíãè íàçàðèÿäàí êóïðî3 âà ñàìàðàëè ôîéäàëàíãàí. Ìîðãàí rrrr0 



éèëëèê  óìðèíè  À
éèëëèê  óìðèíè  À
éèëëèê  óìðèíè  À
éèëëèê  óìðèíè  Àìåðèêà  òóá  à8îëèñè
ìåðèêà  òóá  à8îëèñè
ìåðèêà  òóá  à8îëèñè
ìåðèêà  òóá  à8îëèñè----  èðîãåçëàð  âà  áîø3à 
  èðîãåçëàð  âà  áîø3à 
  èðîãåçëàð  âà  áîø3à 
  èðîãåçëàð  âà  áîø3à 
3àáèëàëàðíè  óðãàíèøãà  áà2èøëàíãàí
3àáèëàëàðíè  óðãàíèøãà  áà2èøëàíãàí
3àáèëàëàðíè  óðãàíèøãà  áà2èøëàíãàí
3àáèëàëàðíè  óðãàíèøãà  áà2èøëàíãàí  àñàðëàðèäà  ìàçìóíëè  âà 
àñàðëàðèäà  ìàçìóíëè  âà 
àñàðëàðèäà  ìàçìóíëè  âà 
àñàðëàðèäà  ìàçìóíëè  âà 
êóï 3èððàëè 2îÿëàðíè êóòàðèá ÷è3äè. Áó òàøàááóñêîð ýòíîëîã 
êóï 3èððàëè 2îÿëàðíè êóòàðèá ÷è3äè. Áó òàøàááóñêîð ýòíîëîã 
êóï 3èððàëè 2îÿëàðíè êóòàðèá ÷è3äè. Áó òàøàááóñêîð ýòíîëîã 
êóï 3èððàëè 2îÿëàðíè êóòàðèá ÷è3äè. Áó òàøàááóñêîð ýòíîëîã 
îëèì  óçèíèíã  àñîñèé  íàçàðèé  òóøóí÷àëàðè  âà  2îÿëàðèíè 
îëèì  óçèíèíã  àñîñèé  íàçàðèé  òóøóí÷àëàðè  âà  2îÿëàðèíè 
îëèì  óçèíèíã  àñîñèé  íàçàðèé  òóøóí÷àëàðè  âà  2îÿëàðèíè 
îëèì  óçèíèíã  àñîñèé  íàçàðèé  òóøóí÷àëàðè  âà  2îÿëàðèíè 
«¹àäèìãè  æàìèÿò»  (
«¹àäèìãè  æàìèÿò»  (
«¹àäèìãè  æàìèÿò»  (
«¹àäèìãè  æàìèÿò»  (qiuu
qiuu
qiuu
qiuu)  íîìëè  àñàðèäà  áàåí  ýòãàí
)  íîìëè  àñàðèäà  áàåí  ýòãàí
)  íîìëè  àñàðèäà  áàåí  ýòãàí
)  íîìëè  àñàðèäà  áàåí  ýòãàí. 



Ë.Ìîðãàííèíã  àñàðëàðè  ýâîëþöèîíèçì  íàçàðèÿñèíèíã  èæîáèé 
Ë.Ìîðãàííèíã  àñàðëàðè  ýâîëþöèîíèçì  íàçàðèÿñèíèíã  èæîáèé 
Ë.Ìîðãàííèíã  àñàðëàðè  ýâîëþöèîíèçì  íàçàðèÿñèíèíã  èæîáèé 
Ë.Ìîðãàííèíã  àñàðëàðè  ýâîëþöèîíèçì  íàçàðèÿñèíèíã  èæîáèé 
òîìîíëàðèíè  òóëäèðèáãèíà  3îëìàé,  ó  èíñîíëàð  òàðèõèíè  8à33îíèé 
òîìîíëàðèíè  òóëäèðèáãèíà  3îëìàé,  ó  èíñîíëàð  òàðèõèíè  8à33îíèé 
òîìîíëàðèíè  òóëäèðèáãèíà  3îëìàé,  ó  èíñîíëàð  òàðèõèíè  8à33îíèé 
òîìîíëàðèíè  òóëäèðèáãèíà  3îëìàé,  ó  èíñîíëàð  òàðèõèíè  8à33îíèé 
óðãàíèøãà õèçìàò 3èëäè âà þ3îðè äàðàæàãà êóòàðäè.
óðãàíèøãà õèçìàò 3èëäè âà þ3îðè äàðàæàãà êóòàðäè.
óðãàíèøãà õèçìàò 3èëäè âà þ3îðè äàðàæàãà êóòàðäè.
óðãàíèøãà õèçìàò 3èëäè âà þ3îðè äàðàæàãà êóòàðäè.    
 
Mustaqil wrganish uchun mavzular 
1.Etnologiya fanining paydo bulishi tarixi? 
2. Evolyutsionizm nazariyasi va uning tadqiqotchilari? 
3. Rus etnologiya maktabining paydo bulishi? 
 

 

 
6-Ilova  
O’zini-o’zi nazorat qilish uchun savollar: 
1. Keyingi davrda Etnografiya fanini uz asarlari bilan boyitib zamonaviy dolzarb 
muammolarni har qilishda uzlarining muayyan hissalarini qushgan etnograflardan kimlarni 
bilasiz? 
2. S.P.Tolstov bilan birga ishlagan atoqli tadqiqotchilardan kimlarni bilasiz
3. «Jahon xaritalari» eki «Ma`mun dune xaritasi» nomi bilan mashhur bo’lgan olim êèì
 
REJA: 
1. Fanning mohiyati va kwpqirrali ijtimoiy gumanitar fan sifatida uning tadqiqot ob`ekti.  
2. Etnologiyaning turli yondosh fanlar bilan aloqalari. 
3.  Etnologiyani  davrlashtirish.  Xalqona  etnografik  tushunchalar  va  ularning  ibtidoiy 
jamiyatda tutgan wrni. 
4.  Qadimgi  va  wrta  asrlarga  oid  etnografik  materiallar.  Buyuk  geografik  kashfiyotlar 
jarayonida etnografik materiallarni yig`ilishi. 
 
Jahon  aholisi-  XXI  asrga  kelib  olti  milliardga  kwpaydi.  Swnggi  bir  asr  davomida  er 
kurrasidagi xalqlar son jihatdan kwpayibgina qolmay, ularning tuzilishi, turmush tarzi va ma`naviy 
dunyosi  ham  tubdan  wzgarishga  yuz  tutdi.  Ona  tabiat  naqadar  rang-barang  va  xilma-xil  bwlsa,  er 
yuzida  yashovchi  aholining  etnik  qiyofasi  ham  shu  qadar  rang-barang,  turli-tumandir.  Statistik 
ma`lumotlarga kwra, wtgan asr oxirlarida jahonda ikki mingdan ortiq xalqlar va elatlar yashagan.  
 XX asr iqtisodiy-ijtimoiy buhronlar, ekologik, etnik muammolar asri bwldi. Bu muammolar 
wz-wzidan  XXI  asrga  ham  kwchib  wtdi.  Shunday  ekan  bunday  vaziyatda  yoshlarning  ongi  va 
bilimini,  jamiyatni  boshqarishga  aloqasi  bor  barcha  shaxslarning  tasavvurlarini  etnologik 
ma`lumotlar bilan boyitish zaruriyati muhim ahamiyat kasb etadi.  
Etnolog  olimlarning  juda  kwp  ilmiy  tadqiqotlari  shuni  kwrsatadiki,  insoniyot  tarixining 
iqtisodiy  davrlardan  hozirgi  kunlargacha  bosib  wtilgan  barcha  pogonalarida  kishilar  wzligini 
anglashga,  an`anaviy  turmush  tarzi,  urf-odat  va  ma`naviyatini  tushunib  olishga,  ayniqsa,  qwshni 
elatlarning  etnik  xususiyatlari  va  hayotini  bilishga  doimo  extiyoj  sezib  kelganlar.  Bunday  ehtiyoj 
tufayli  ming  yillar  davomida  twplangan  turli  elatlar  twg`risidagi  boy  ma`lumotlar  davlatlararo 
munosabatlarni twg`ri ywlga qwyishga, tinchlik sari ywnalishga yordam berib kelmoqda.  
Jahondagi  mamlakatlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  va  siyosiy  jihatdan  notekis  rivojlanishi 
natijasida  ayrim  xalq  va  elatlarning  hanuzgacha  qoloq  ibtidoiy  tuzumda,  ba`zilari  esa  wrta  asrlar 
davri  madaniyati  darajasida  qolganligi  ma`lum.  Bunday  elat  va  etnik  guruhlar  Avstraliya,  Afrika, 
Markaziy  Amerika  va  Osiyoning  ba`zi  erlarida  hozirgacha  saqlanib  qolgan.  Ular  juda  kam 
bwlsalar-da,  ammo  iqtidoiy  urug`-qabilachilik  tuzum  qonun-qoidalari,  urf-odat  va  marosimlari, 
patriarxal turmush tarzi an`analariga haligacha amal qilib kelmoqdalar. 
Asli kwpchilik xalq va elatlar etnos sifatida quldorlik jamiyati davralaridan tili yaqin bwlgan 
bir necha urug`-qabilalarning birikishi, wzaro urushlar va kwchishlar (migratsiya) tufayli aralashib 
ketishi natijasida shakllana boshlagan. Odatda etnoslar iqtisodiy, maishiy va madaniy jihatdan eng 
kuchli  va  rivojlangan  kwp  sonli  elatlar  doirasida  muayyan  ma`muriy,  hududiy  va  til  imumiyligi 
zaminida paydo bwlishgan. Ular kwpincha tiliga qarab ayrim xalq nomi bilan tanilgan. 
Aytish  joizki,  hozirgi  siyosiy  va  ilmiy  atamalarning  kwpi  ikki-ikki  yarim  ming  yillar 
muqaddam  Yunonistonda  paydo  bwlgan.  Jumladan,  hozir  kwp  ishlatiladigan  «demokratiya»  yoki 
«demografiya»  swzlari qadimgi  grek (yunon) tilidan olingan bwlib, uning negizgi  «demos»,  ya`ni 
tub ma`noda «xalq» degan swz tashkil etadi. Shu ma`noda, ilk jamiyat asosini tashkil qiluvchi xalq 
tushunchasini  ifodalovchi  yana  bir  atama  –  «etnos»  ham  ishlatiladigan.  Masalan,  «demografiya» 
fani jahon yoki ayrim mamlakat aholisining soni, joylashuvi, tug`ilishi va wlimi, ijtimoiy-jinsiy va 
yosh  tuzilishini,  tabiiy  wsish  va  kwchish  (migratsiya)  jarayonini  wrganadi.  Lekin,  jahondagi  xalq 
va elatlar wz tili, kelib-chiqishi va joylashuvi, moddiy va ma`naviy madaniyati, an`naviy xwjaligi, 

 

 
maishiy turmushi va xarakteri, milliy psixologiyasi va psixologiyasi va urf-odatlari bilan ham bir-
biridan  ajralib  turadilar.  Xalqlarning  wzaro  tafovuti,  umumiyligi  yoki  wxshashligini,  ularning 
wziga xosligi va xususiyatlarini jiddiy wrganishni maxsus fan sohasi «Etnologiya» va «Etnologiya» 
nomi bilan XIX asr wrtalarida iste`molga kirdi. 
«Etnologiya»  atamasi-  yuqorida  qayd  qilinganidek,  qadimgi  yunoncha  «etnos»  (xalq,  elat) 
va «logos» (swz, ma`no) swzlaridan tashkil topgan. Uning asl ma`nosi «xalqshunoslik» deb tarjima 
qilinadi.  Qadimgi  davrlarda  greklar  «etnos»  swzini  boshqa  g`ayri  xalq  (elatlar)ga  nisbatan 
ishlanganlar. Ayrim mamlakatlarda hozirgacha Etnologiya atamasi bilan birga Etnologiya, madaniy 
yoki sotsial antropologiya, xalqshunoslik nomlari ishlatiladi.  
Ba`zi evropalik olimlar Etnologiyani nazariy fan, Etnologiyani esa ta`riflovchi fan sohasi deb 
aytadilar.  Aslida  ikkala  atama  ham  mazmunan  sinonim,  ya`ni  bir  ma`noni  anglatuvchi  tarix  fani 
sohasi desa bwladi.  
XIX  asrlargacha  «Etnologiya»  atamasi  fanda  ba`zan  ayrim  etnografik  jarayonlarni 
tasvirlashda  ishlatilib  kelingan.  Mazkur  atamani  xalqlarni  va  madaniyatlarni  wrganishdagi  yangi 
fan  sohasi  sifatida  birinchi  marta  frantsuz  olimi  Jan  Jak  Amper  ishlatgan.  U  1830-yilda 
«antropologik»,  ya`ni  gumanitar  fanlar  umumiy  klassifikatsiyani  ishlab  chiqqan  va  shu  tizimga 
«Etnologiya»  swzini  kiritgan.  Bu  atama  qisqa  muddatda  keng  tarqalib  mustaqil  fan  sifatida 
tanilgan. 
Rasmiy  ravishda  Etnologiya  mustaqil  fan  sifatida  1839-yili  Parij  Etnologiya  jamiyatiga  asos 
solingan  davrdan  boshlab  tan  olingan.  Albatta,  bunday  holat  yengil,  murosasig`  wtmagan,  yangi 
fanning  predmeti,  maqsad  va  fan  olamida  tutgan  wrni  tevaragida,  jiddiy  ilmiy-nazariy  kurashlar 
bwlib, ayrim ywnalish va maktablarni yuzaga keltirgan.  
Swnggi  vaqtda  taniqli  tadqiqotchilar  Etnologiyani  tarixiy  fan  ekanligini  ta`kidlab,  uni 
jahondagi  barcha  elat  va  xaqlarni,  qoloq  yoki  rivojlangan  bwlishidan  qat`i  nazar,  teng,  baravar 
wrganuvchi  fan  sohasi  deb  tan  oldilar.  XIX  asr  wrtalarida  G`arbiy  Evropa  mamlakatlarida 
Etnologiya  fanining  tez  sur`atlar  bilan  wsishi  mustamlakachilik  siyosatining  keng  miqyosida 
wtkazilishi  bilan  bog`liq  bwlgan.  Mustalakachi  davlatlar  Afroosiyo  wlkalarida  wziga  qaram  qilib 
olgan  wlkalarni  boshqarish  maqsadida  har  tomonlama  xilma-xil  etnografik  ma`lumotlarga  muhtoj 
edilar. Shuning uchun ham bunday ma`lumotlarni faqat Etnologiya etkazib berishi mumkin edi. 
Shuni  ham  alohida  qayd  etish  lozimki,  bu  fan  sohasi  hozirgacha  yagona  ta`rifga  ega  emas. 
Yaqin  davrlargacha  adabiyotlarda  ikki  turdagi  ta`rif  mavjud  edi.  Barcha  entsiklopedik  lug`atlarda 
chop  etilgan  ta`rif  asosan,  mashhur  rus  olimi  S.P.Tolstovning  swzlarini  qaytalagan.  Uning 
yozishicha, «Etnologiya turli jahon xalqlarining madaniy va maishiy hayoti xususiyatlarini asosan, 
bevosita  kuzatish  ywli  bilan  wrganadigan,  mazkur  xususiyatlarning  tarixiy  wzgarishi  va  rivoji, 
xalqlarning  kelib  chiqishi  (etnogenez),  joylashuvi  (etnik  geografik)  va  madaniy-tarixiy  wzaro 
munosabatlari  muammolarini  tadqiq  qiluvchi  tarixiy  fan»dir.  M.G.Levin,  S.A.Tokarev, 
Yu.V.Bromley  va  G.E.Markov  kabi  mashhur  etnolog  olimlarning  ikkinchi  turdagi  Etnologiya 
(Etnologiya)  ta`riflari  bir  oz  qisqa  ixcham  bwlsa-da,  ammo  mazmunan  S.P.Tolstov  ta`rifini 
takrorlaydi. 
Har bir fanning wziga xosligi uning tadqiqiy predmeti va uslubi bilan belgilanadi. Etnologiya 
fani  shakllana  boshlagan  davrdan  hozirgacha  mufassal  saqlanib  kelayotgan  mavzu  etnik 
madaniyatlarning wzaro munosabatlarining genezisi muammolari bilan bog`liq bwlgan. 
 Hozirgi  kunda  Etnologiya  fanining  yutuqlari  ijtimoiy  hayotning  turli  ohalarida,  siyosiy, 
iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilishda, ommaviy mulohatlar, xalqaro savdo va diplomatik 
munosabatlarni  mustahkamlashda  muhim  rol  wynamoqda.  Demak,  barcha  mavjud  mulohaza  va 
wy-fikrlarni,  kontseptsiya  va  ywnalishlarni  umumiylashtirib  quyidagi  ta`rifni  berish  maqsadga 
muvofiq:  «Etnologiya  –  har  xil  elat  va  xalqlarning  kelib  chiqishi,  etnik  tuzilishi  va  shakllanishi, 
wziga  xos  moddiy  va  ma`naviy  xususiyatlari,  turmush  tarzi,  etnik  tabiati,  xarakteri  va  his-
tuyg`ularini wrganadigan fan sohasidir». 
Etnologiya  fanining  umumilmiy  ahamiyatini  kamsitmay,  uni  umumtarix  fani  tarkibida 
mustaqil  metodologik  (dunyoqarash)  xususiyatiga  ega  ekanligini  alohida  qayd  qilish  lozim. 

 
10 
 
Etnologiya  ayrim  xalq  va  elatlarni  wrganishda  etnik  tarixning  barcha  tomonlari  ijtimoiy  jarayon 
bilan  bog`liq  bwlganligi  tufayli  keng  ma`noda  madaniyat  sohasida  milliy-madaniy  xususiyatlarni 
tarixiy  arxeologik,  iqtisodiy-geografik  tadqiqotlar  wtkazishda  eng  zarur  materiallarni  etkazib 
berishi  mumkin.  Bunday  holat  fanning  boshqa  soha  vakillari  etnologik  tadqiqotlar  natijalaridan 
foydalanib uni qwshimcha (yordamchi) soha sifatida munosabat bildirishlarida kwzatiladi. Swnggi 
yillarda  paydo  bwlgan  etnosotsiologiya,  etnopsixologiya,  etnogeografiya  kabi  egizak  fan 
tarmoqlarining paydo bwlishi bejiz emas. 
Demak,  Etnologiya  zamonaviy  fan  sohasi  sifatida  umumilmiy  va  sotsial  ahamiyatga  ega 
ekanligini qayd qilib, uni  
1)  insoniyot  tarixi  va  ayrim  xalqlarning  etnik  muammolarini  metodologik  jihatdan  mustaqil 
hal qilishga qobil dunyoqarash;  
2)  inson  va  jamiyatni  wrganuvchi  boshqa  ijtimoiy  fanlarga  qwshimcha  materiallar  beruvchi 
ilmiy soha;  
3)  davlatlar  va  hukumat  arboblari  siyosiy  jihatdan  dolzarb  milliy  muammolarni  twg`ri  hal 
qilishda,  irqchilik,  millatchilik  va  shovinizm  kabi  illarlarga  qarshi  kurashda  muhim  asos  bwlib 
xizmat qiladigan fan hisoblanadi. 
Ma`lumki, tarixiylik va tarixiyq-qiyoslash ilmiy dunyoqarashning butun metodologik negizini 
tashkil  qiladi.  Tarixiy  yondashish  har  bir  predmetni,  shu  jumladan,  ayrim  fanni  twg`ri 
tushunishning  birdan-bir  haqqoniy  usuli  sanaladi.  Shu  bois  Etnologiya  fanining  mohiyati  va 
jimiyatda tutgan wrnini belgilash uchun uning tarixiga bir nazar tashlash zarur. 

Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling