O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti

Globallashuv   (frantsuz Global  -  eng  umumiy)  atamasi  birinchi  bor  1983 yilda  amerikalik 
olim  T.  Levitt  tomonidan  «Garvard  biznes  rev`yu”  jurnalida  Transmilliy  korporatsiyalar  (TIK) 
ishlab chiqaradigan mahsulot bozorlarining birlashuv jarayoni sifatida tilga olingan edi. Bu hodisani 
iqtisodchilar-moliyaviy  globallashuv,  TMK  ning  shakllanishi,  jahon  savdo  aloqalarining 
mintaqalashuvi  va  jadallashuvi,  siyosatchilar-transmilliylashuv  jarayonini  tezlashuvi  dunyo 
mamlakatlarining  o`zaro  bog`liqligining  kuchayishi  sifatida  talqin  etsalar,  sotsiologlar 
madaniyatinig unversallashuvi ta`sirida turli mamlakat va  mintaqa halqlari turmush tarzini 
bir xillashuvi, deb izohlamoqdalar  
“Falsafa”  qomusiy  lug`atida-globallashuv  -  o`z  ko`lami,  qamrovi  jihatidan  xilma-xil  va 
butun  er  shariga,  insoniyatga  dahldor  bo`lgan  muammolardir,  deb  tavsiflanadi.
9
  Bu  avvallo,  tabiat 
va  inson  o`rtasidagi  munosabatlar  muvozanati  buzilishi  -  yadro  urushi  xavfi,  ozon  muammosi 
ekologiya,  aholining  nazoratisiz  migratsiyasi,  xomashyo  taqchilligi,  ishsizlik,  bedavo  kasalliklarni 
ko`payishi,  texnik  falokatlar  turli  ko`rinishdagi  zo`ravonlik  va  bosqinchilik,  jinoyat  va 
giyohvandlik,  halqaro  terrorizm,    ma`naviy  –  axloqiy  tubanlashuv,  tanazzul  ko`rinishlari.  Bu 
muammolarni  har  biriga  bugun  umuminsoniyat,  kelajak  nazaridan  qaramoq,  umumiy  manfaatlar 
yo`lida  ularning  echimini  topmoq  lozim  bo`layapti.  Keyin  kech  bo`ladi.  O`z  vaqtida  Orolni 
qurishiga mintaqa muammosi, deb qaraldi va unga etarli e`tibor berilmadi. Bugun undan ko`tarilgan 
tuzlar  Antiartidagacha  etib  bormoqda.  Kurrai  zamindagi  o`rmon,  yoqilg`i,  ichimlik,  suv  zahiralari 
tejamsiz  foydalanilsa  qachongacha    etadi?  Xususan,  insoniylik  qiyofasidan  chiqa  boshlagan 
ma`naviy  –  axloqiy  hayot  ko`rinishlari:  giyohvandlik,  fohishabozlik,  bir  jinsdagi  jinslar  nikohi, 
odam  savdosi,  behayo  va  beparda  yashash  tarzi  Odamzod  taqdirining  o`zini  gumonlashtirib 
qo`ymoqda.    
Demak,  globallashuv  jarayoni  –  iqtisodiy  –  texnik  taraqqiyot,  boshqaruv  tizimi,  siyosiy  – 
huquqiy qadriyatlar, turmush tarzining barcha jabhalarini qamrab olayotgan texnologik jarayongina 
emas,  turli  kuch  guruhlar  manfaati  nazaridan,  xilma-  xil  vositalar  yordamida  ma`naviy    -  axloqiy 
ta`sir, g`oyaviy ustvorlikka erishishga intilish hamdir. 
Bir  millat,  mamlakat  erishgan  yutuq  kashfiyotlarga  boshqalari  ham  kezi  kelib  erishishi, 
yohud  uni  jahoniy  kadriyat  tarzida  o`zlashtirilishi  tadrijiy  xol.  Lekin,  u  tabiiy,  ijtimoiy  ehtiyoj 
mezonida  bo`lgani  maqul  va  maqsadga  muvofiq.  G`azal  –  Sharq,  bobolarimiz  mulki  bo`lganligi 
ayon.  Ammo,  bu  bebaho  mulk  ta`siridan  Geyne,  Gyote,  Pushkin,  eseninlar  chetda  qolmadi. 
Bobomiz  Beruniy,  Gomer  merosni,  lotin  falsafasi  javohirlarini  sanskritdek  egalladi.  Bu  hali 
globallashuv emas edi.  
Ijtimoiy taraqqiyot ko`lamini Misr ehromlariga mengzasak, bugungi avlod uning eng yuqori 
bosqichlarida  turibdi  va  turli  mintaqalardagi  xalqlarning  siyosiy  –  huquqiy,  ijtimoiy  –  iqtisodiy, 
moddiy  –  texnik,  madaniy  –  ma`naviy  jihatlarida  tafovutlardan  ko`ra  umumiy  belgilar,  tomonlar 
ustvorlik  qilmoqda.  Bu  jarayon  cheksiz,  chegarasiz  tarzda  jadallashmoqda.  Globallashuv  uchun 
geografik,  mintaqaviy,  siyosiy  –  davlat  sarhadlari  mavjud  emas.  U  rivojlangan  va  rivojlanayotgan 
mamlakatlarni  bir  yo`sinda  o`z  girdobiga  olaveradi.  Biroq,  uning  oqibatlari,  ta`sir  ko`lami 
rivojlanishning turli bosqichlarida turgan mintaqa, xalqlar uchun bir xil kechmaydi. Dunyoning 70 
% xududida dollari aylanayotgan  AQSh, yiliga yalpi ichki mahsulotni 11-13 % hajmida berayotgan 
Xitoy  bilan  endigina  tsivilizatsiya  yo`liga  o`tgan  Afrika,  Lotin  Amerikasi  mamalakatlari  uchun 
uning  ta`siri,  oqibatlari  turlicha.  Ayniqsa,  hali  o`zini  o`nglab  ulgurmagan  –  rivojlanayotgan 
                                                           
9
 Фалсафа, қомусий луғат. Тошкент- 2004 йил, 95 бет 

 
33 
mamlakatlar uchun uning natijasi salbiyligi, shubhasiz. Moddiy – texnik yordam, molyaviy ko`mak, 
texnika  va  texnologiya  yutuqlari,  jahon  tajribasidan  foydalanish,  bu  mamlakatlarni  rivojlanishiga 
madad  –  ijobiy  hodisa.  Tor  manfaatlar  negizidagi  moddiy–texnik  yordam  va  bitimlar  kichik 
davlatlarni rivojlanishni oldingi saflarida borayotgan davlatlarga qaramlikka olib kelmasligi lozim. 
Bir  tomonlama  iqtisodiy  ustunlik,  harbiy-siyosiy  zo`ravonlik  (Afg`oniston  va  Iroqdagi 
“demokratik”  tartiblar)  millat  ma`naviyati  va  madaniyatining  emirilishi  (Iroqdagi  asriy  obidalar, 
kutubxona,  muzeylarni  vayron  etilishi,  yodgorliklarni  talon  –  taroj  etilishi)  tub  joy  aholi 
“milliyligi”ning  yo`qolishiga  olib  kelishi  mumkin.  Afrika,  Lotin  Amerikasidagi  qator 
malakatlarning  teleradio  dasturlari,  kitob,  gazeta  nashrlari  asosan  xorij  til  va  alifbosida  yo`lga 
qo`yilgan.  Mazkur  yurt  odamlari  o`z  milliy  tili, udum  –  an`analaridan  mahrumlik  chegarasida.  Bu 
degani  –  evropa  ittifoqimi  yohud  boshqa  biron-bir  iqtisodiy  –  siyosiy  uyushma  milliyatga  daxl 
etmasligi lozim. Ta`kidlaganidek, iqtisodiy – texnik xamkorlik, invistitsiyalar oz sonli millatlarning 
umumiy  rivojiga  turtki  berar,  ammo  ma`naviy  kemtiklikka  yuz  tutsa  bu  millatning  o`zligini 
yo`qolishiga  olib  keladi.  Ma`naviy  qaramlik  ertami  –  kech  har  qanday  mustaqillikni  yo`qqa 
chiqaradi. 
Yaponlarni  yapon  qilgan  -  bu  o`zlarini  tashqi  ta`sir,  tazyiqdan  asray  bilgani,  Mustaqillik 
negizi  deb  milliy  ahloqqa  tayanganligi,  yagona  millat  –  Vatan  tuyg`usidir.  Jahonga  dahldor 
bo`lishiga  qaramay,  hamon  ularda  milliy  til,  milliy  ruhiyat,  milliy  madaniyat    rusum–odatlari 
ustivor. Har qanday qadriyatga ular milliyat, milliy manfaat nazaridan yondashadilar.    
Ta`kidlash  lozimki,  Mustaqill  O`zbekistonni  dunyo  hamjamiyati  tan  olibgina  qolmay, 
ehtirom  bilan  uning  tajribasidan  ham  foydalanmoqda.  O`z  vaqtida  boshboshdoqlik  bag`rida 
yashagan  Rossiyada  keyingi  yillarda  derjavnost`,  dostatok,  duxovnost`  tushuncha,  mezonlari 
faoliyatga  asos  qilib  olindi.  Bu  degani,  O`zbekitsonning  kelajagi  buyuk  davlat,  farovonlik, 
ma`naviy  yuksalish  yo`li  tajribasidir.  Yoxud  ta`limning  sifat  tizimi  bilan  bog`liq  islohotlarni  ham 
yurtimiz  birinchi  bo`lib  boshlab  berdi.  Xatto  AQShda  bu  jarayon  bizdan  keyin  boshlandi.  Bugun 
uni  Rossiya  hayotga  tadbiq  etmoqda.  Demak,  siyosat,  o`zaro  hamkorlikda  bir  tomonlama  emas, 
ikki, yohud ko`ptomonlama manfaatlar uyg`unligi bo`lmog`i lozim. Shundagina milliy ma`naviyat, 
madaniyat rahna ko`rmaydi. 
Ma`lumotlarga  ko`ra  aloqa  vositasi  sifatida  nutq 500  ming  yillardan  buyon,  yozuv  5  ming, 
kitob nashri 500 yil, teleko`rsatuvlar 60 yil, zamonaviy axborot vositalari 10-20 yildan buyon amal 
qilishiga qaramay, texnologik jarayon, ularni ta`sir imkoniyati va qamrovi jihatidan oldingi saflarga 
olib chiqdi. 
XX  asr  oxiri  -  XXI    asr  tom  ma`noda  axborot  asri  bo`lib  qoldi.  Aloqaning  zamonaviy 
vositalari,  ularning  kompyuterlashtirilishi,  elektron  pochta,  elektron  kutubxona,  internet,  kosmik 
aloqa  tizimining  texnik  imkoniyatlari  axborot  almashinuvini  tig`izlashtirib  yubordi.  Dunyoning 
istagan  nuqtasidagi  u  yoki  bu  voqeani,  holatni  o`sha  zahoti  ko`rish,  aytilgan  gap  nihoyalanmay 
eshitish mumkin bo`lib qoldi. Bu umuman yaxshi. Lekin, bu axborot kim tomonidan, qaysi maqsad 
va  talqin  ruhida  berilayotibdi,  u  kimga  qaratilgan,    mo`ljallangan,  qanday  qabul  qilinadi,  bu  ham 
ikkinchi  darajali  holat  emas.  Axborotlar  ortida  muayan  xulosa,  faoliyat  yotadi.  Abdulla  Qahhor 
aytganlaridek:  “So`rash  uchun  ham  bilish  kerak”.  Teleradio  axborotlari,  internet  xabarlarini  pala-
partish  qabulqilmaslik  lozim.  Teleekranlarni  to`ldirib,  ekrandan  chiqib  ketayotgan  zo`ravonlik, 
fahsh,  mehr-muruvvatsizlikka  yo`yilgan  behayo,  yalong`och  filmlar,  do`konlarda  taxlanib  yotgan 
videotasmalar  ularga  monand  yartilayotgan  kliplar  odamlar  ruhiyatiga  salbiy  ta`sir  ko`rsatmasligi 
mumkin emas. 
“Hozir  jahonning  olis  bir  burchagida  qandaydir  bir  voqea  sodir  bo`lsa,  -  degan  edi 
I.A.Karimov,  -  zum  o`tmay  butun  dunyoga  ma`lum  bo`ladi…  Bizdan  uzoq  -uzoq    mamlakatlar 
hududlarida  ro`y  berayotgan  yaxshi  va  yomon  ishlar,  ularning  ta`siri  ham  hayotimizga  yashin 
tezligida  bizdan  so`rab  netib  o`tirmasdan  kirib  kelaveradi.  Zamonaviy  axborot  maydonidagi 
harakatlar shunchalar tig`iz, shunchalar tezkorki, endi ilgarigidek, ha, bu voqea bizdan juda olisda 
yuz  berdi.  Uning  bizga  aloqasi  yo`q,  deb  beparvo  o`tirib  bo`lmaydi”
10
.  Demak,  globallashuv 
ob`ektiv  jarayon.  Uning  ta`siri  va  oqibatlari  u  yoki  bu  mamalakatning  rivojlanish  darajasi, 
                                                           
10
 И.А.Каримов, Жамиятимиз мафкураси халқни-халқ, митллатни-миллат қилишга хизмат этсин, Т.: 1998 й., 9-
бет. 

 
34 
mafkuraviy muhofaza imkoniyatlari, imunitetiga bog`liq. 
Madaniyat  ijtimoiy  munosabatlarning  tarkibiy  qismi  sifatida  iqtisodiy,  siyosiy    hayotda 
kechayotgan o`zgarish, talab, mezonlardan chetda qolmaydi. Bu o`zgarishlar jamiyatning g`oyaviy - 
siyosiy, diniy - axloqiy,  ilmiy - falsafiy, badiiy - musiqiy hayotida, eng muhimi inson  tarbiyasida 
o`z ifodasini topdi.  
Rivojlangan  mamlakatlarda  o`zlarida  ishlab  chiqarilgan  sanoat  mahsulotlari  bilan 
rivojlanayotgan  mamlakatlar  bozorini  to`ldiribgina  qolmay,  geosiyosat  yo`nalishida  -  bu  millat, 
xalqlar ruhiyati, madaniyatiga ta`sir o`tkazishga, ularning turmush tarzini, ongi - shuuriga, ularning 
milliy-udum,  an`analariga  zid  “g`oyalar”,  “qadriyatlar”ni  singdirishga  harakat  qilmoqda.  Ma`lum 
ma`noda bunga erishmoqda ham. 
Vaholanki, har qanday milliy-madaniy taraqqiyotning o`zligi, o`ziga xosligi: tarixiy-vertikal 
rivojlanishi,  meros,  milliy  qadriyatlarini  asrab,  uni  umuminsoniy  madaniyat  negizida  boyitib, 
avlodlarga  qoldirish sanaladi.  
Firklar  xulosasi  shundaki,  globallashuv  ijtimoiy-tarixiy  hodisa    bo`lib:  birinchidan,  u 
insoniyat  taraqqiyotining  avvalgi  bochqichida  ham  lokal  tarzda  (Sharq  va  G`arb  muloqoti:  fan-
texnika yutuqlari, ishlab chiqarish, me`morchilik tajribasi, siyosiy boshqaruv, qonunchilik malakasi, 
musavvirlik  va  musiqa  v.b)  amal  qilgan  ob`ektiv  jarayon:  ikkinchidan,  u  evolyutsion-tadrijiy 
kechadigan  holat-insoniyat  taraqqiyotining  ilgargi  bosqichlaridan  (vertikal  rivojlanish)  turli 
mintaqalardagi  (gorizantal  muloqat)  rivojlanish  yutuqlarini  davr,  zamon  ruhiga  monand 
o`zlashtiradi,  bu  qadriyatlarni  takomillashtiradi,  boyitadi:  uchinchidan    mohiyatan,  globallashuv-
tabiiy,  qonuniy  jarayon,  lekin  muayan  kuch  (istilochilik),  bosqinchilik  (mustamlakachilik), 
zo`ravonlik (fashizm, terrorizm) ko`rinishlarida ham namoyon bo`lishi mumkin: Shubhasiz, bunda 
u  ijobiy  oqibat  bilan  yakunlanmaydi.  I.A.Karimov  aytganlaridek:  «Haqiqatni  anglash  uchun 
dunyoda faqat bitta sinalgan uslub bor. Solishtirish kerak. Qiyoslash kerak”. 
Shu  o`rinda  o`quvchi  «Ekologik  madaniyat”  bilan  “Madaniyat  ekologiyasi” 
tushunchalarini chalkashtirmasliklarini istar edik. “Ekologik madaniyat” - madaniyat hodisasining 
muhim elementi, jamiyat va madaniyat rivojlanishining asosiy shartlaridan biri va vositasi. Jamiyat 
tsivilizatsiya  bosqichiga  ko`tarilgan  paytdan  e`tiboran  ekologik  madaniyatga  e`tibor  kuchaydi. 
Inson  tabiatni    mafaatlari  uchun  o`zlashtirish  va  o`zgartirishi  yo`lidan  borar  ekan,  bu  jarayon 
hamisha  ijobiy  oqibatlarga  olib  kelavermasligini  anglay  boshladi.  Xomashyo  olish,  qurilish 
maqsadlarida  tog`,  dengiz  va  o`rmon  zamonlaridagi  behad  o`zgarishlar  (sug`orish  tizimlari  va 
sun`iy  suv  havzalarini  yaratish,  koinotni  o`zlashtirish  v.b.)  salbiy  oqibatlarni  keltirib  chiqara 
boshladi.  Demak,  “ekologik  madaniyat”-“tabiat-jamiyat-inson”  munosabatlarida  tabiiy-jug`rofiy 
muhitni  asrash,  uning  boyliklariga  ongli,  rejali  yondashish,  tabiatni  axloqiy,  huquqiy  mezonlar 
asosida  ijtimoiy-insoniy extiyoj nazaridan muhofaza etish, asrashdir. 
“Madaniyat  ekologiyasi”    “ekologik  madaniyat”dan  kengroq  tushuncha.  Bu,  insoniyat, 
tsivilizatsiya  tomonidan  ming  yillar  mobaynida  yaratilgan  moddiy,  ma`naviy  boyliklar, 
qadriyatlarni  tajavuzkor  kuch,  g`oya,  tahdidlardan  asrash,  keyingi  avlodlarga  meros  tarzda 
o`tkazishdir.  Bu  har  bir  davr,  insoniyatni  turli  bosqichlarida    erishilgan  milliy  mintaqaviy 
madaniyatlarining  rivojlanish  xususiyatlari,  faoliyat  usulllarini  asrash  demakdir.  Madaniyatga 
taxdid, madaniyat tanazuli-insoniyat barqarorligi, mavjudligining fojiasidir. 
Jahon  madaniyati    mohiyati,  shakllanishi,  rivojlanishi,  avloddan  avlodga  uzatilish jarayoni, 
funktsional  maqsadi  inson  va  uning  faoliyati    bilan  bog`liq.  U  o`zining  ifoda  shakllari,  tarmoqlari 
tiplariga  qaramay  yaxlit,  bir  butunlikda    insoniyat    madaniyati    sifatida  amal  qiladi.  U  quyidan 
yuqoriga,  oddiydan  murakkab  sari  takomillashish  jarayonini  anglatadi.  U  makon  va  zamonda  bir 
zayilda,  bir  nuqtada,  bir  maqomda  turmaydi.Uning  nafaqat  mavjudlik  elementlari,  turlari,  tiplari 
yonma-yon  mavjud  bo`lishi,  yohud  almashinishi  mumkin.  Qadimgi  Yunoniston  madaniyati    bilan 
bir  zamonda    yashagan,    ammo  bir-biridan  farqli  boshqa  mintaqa  madaniyatlarini  eslang.  Yohud,  
hozirgi  sharoitda  dunyoning    turli  madaniyatlarni  ko`z  oldingizga    keltiring.  Bu  madaniyatlarni 
rivojlanish  darajasi,  miqyosi,  ta`sir  ko`lami  jihatidan  yagona  shaklga  jamlash,    bir  maqomda  
baholash mumkin emas. 
Hamonki,  madaniyat  muttasil  rivojlanishda  ekan,  uning  tarixiy  rivojlanish  bosqichlari, 
davrlari  (m:  G`arbiy-Janubiy  evropa,  Shimoliy  Afrikaga  xos  Qadimgi  dunyo,  O`rta  asr 
madaniyatlari)  barcha  mintaqalarga  bir  xil  mos  kelavermaydi.    Lekin  u  vaqt  e`tibori  bilan  boshqa  

 
35 
makonda,    masalan,  evropa  yohud  Osiyoda  albatta  o`ziga  xos  takrorlanadi.  Bir-biridan  makon  va 
zamonda muayan masofada bo`lgan ayrim xalqlarning tili, axloqi, dinida, madaniyat  yaratilishining 
shakl va uslublarida  o`xshash jihatlari ham bo`lishi mumkin. 
Demak, madaniyatlar  o`z tiplari, shakllaridan qat`iy nazar shakllanishi, rivojlanishining tub 
tomirlari  jihatidan    (insonning  tabiiy,  sotsial  ehtiyoji,  maqsadga  yo`naltirilgan  faoliyati,  o`zligini 
anglash)  bir  butunlikni-jahon  madaniyatini,  umuminsoniyt  madaniy  merosini  yaratilish, 
takomillashish jarayonini anglatadi.  
Madaniyat  taraqqiyoti  to`ppa-to`g`ri  yo`l  emas.  Uning  tarmoqlari,  shakllarida  turli 
davrlarda,    bosqichlarda  turg`unlik,  hatto  tanazzul  holatlari  ham  bo`ladi.  Madaniyatda 
shakllanayotgan  yangi  elementlar  eskisiga  to`la  muvofiq    kelmasligi,  yohud  ma`naviy  meros 
sifatida  undan  to`laqonli  foydalanmasligi  mumkin  (eski  mafkura  jamiyatda  yot  konturkul`tura-
nashavandlik v.b.)  
Jahon madaniyatiga xos xususiyat - hamisha tadrijiy holda quyidan yuqoriga rivojlanishdir. 
Qulay  geografik  iqlimiy  sharoitga,  iqtisodiy  tizim  ayrim  xalq,  mintaqa  madaniyatlarini  sur`atli 
rivojlanishini belgilasa, boshqa hududlarda aks holat madaniyat rivojini suslashtirishi ham mumkin. 
(ayniqsa, bu hududlar boshqa tsivilizatsiyalardan  uzilib qolsa yohud tabiiy falokat, sotsial zug`um-
fojealar girdobida qolsa). 
Madaniyatlar  rivojlanishida  tashqi  ta`sir,  yordam,  boshqa  madaniyatlar  yutug`idan 
foydalanish  muhim  rol  o`ynashi  mumkin  degan  mulohazalarga  (F.Grebner)  L.Morgan,  E.Taylor 
kabi  qadimshunosliklar  har  bir  madaniyat  o`z  ichki  impulsi,  imkoniyatlari  asosida  rivojlanadi, 
degan  xulosani    qarshi  qo`yadilar.  Bu  ayni  to`g`ri  xulosa.  Aks  xolda  madaniyatni  faqat  ayrim 
tanlangan, elatlar, qavmlar yaratadi  va yaratgan degan bir tomonlama qarash  yuzaga keladi. Bu esa 
jahon madaniyati  mohiyati va qimmatiga ziddir. Har bir madaniyat jahon madaniyati guldastasida  
o`z  rangi,  bo`yiga  ega  bo`lgan  xos  madaniyat  (  Dezami)  u  siz  bejirim  guldastasi  bo`lishi  mumki 
emas. Volter, Gerder nazarida jahon tarixi-madaniyatlar tarixi, demak. Yagona tarixsiz yaxlit jahon 
madaniyati ham bo`lmaydi.  

 
36 
IKKINCHI BOB 
JAHON MADANIYaTI 
 
5 – MAVZU 
JAHON MADANIYATI BOSQICHLARI 
 
Madaniyat hamma davrda insoniyat jamiyatining moddiy va ma`naviy taraqqiyoti darajasini, 
insoniyat  yaratgan  bilimlarni,  ishonch–e`tiqodlarni,  san`atni,  axloqni,  qonunlar  va  odatlarni, 
shuningdek,  inson  o`zlashtirgan  layoqat  va  ko`nikmalarning  yig`indisini  ifodalagan.  “Madaniy 
jarayon”  tushunchasi  tarixiy  kategoriyaga  mansub  bo`lib,  ma`lum  bir  xalq  yoki  hudud  bilan 
chegaralanmagan. Shuning uchun mazkur jarayon hamma davrlarga va xalqlarga tegishlidir. 
Madaniy  taraqqiyotning  ma`lum  bir  davrda  paydo  bo`lgan  o`ziga  xos  xususiyati  va  noyob, 
takrorlanmas  jihatlari  ham  borki,  bu  xususiyatlar  ma`lum  hududda  madaniy  bosqichlarni  yuzaga 
keltiradi.  Masalan.  ibtidoiy  madaniyat,  antik  madaniyat,  uyg`onish  davri  madaniyati,  islom 
madaniyati  va  boshqalar.  Madaniy  bosqichlar  ma`lum  darajada  regional  –  mintaqaviy  xususiyatni 
o`z ichiga qamrab oladi.  
Ammo  madaniyat  universalligi  tushunchasi  butun  insoniyatga  mansub  bo`lgan  madaniy 
merosni  ifodalab,  madaniyatning  regional  xususiyatiga  zid  kelmaydi,  aksincha,  uni  to`ldiradi. 
Umuman,  madaniyatning  universalligi,  geografik  o`rnidan  qat`iy  nazar,  hamma  madaniyatga 
mansub  qadriyatlar,  qoida,  an`ana  va  o`ziga  xos  xususiyatlar,  mezon,  jamiyatning  tarixiy  davri  va 
ijtimoiy  qurilishidir.  1959  yili  Jorj  Merdok  jamiki  madaniyatga  mansub  70  dan  ortiq  universal 
madaniy  kategoriyalarni  aniqladi
1
.  Bular  -  sport,  kalendar`,  tozalikka  rioya  qilish,  folbinlik, 
dekorativ san`at, tushni ta`birlash, mehnat taqsimoti, ta`lim,  g`aroyib ravishda shifolashga ishonch, 
oila,  bayramlar,  dafn  rasm  –  rusumlari,  o`yinlar,  tabriklar,  til,  qonun,  merosxo`rlik  huquqi,  hazil–
mutoyiba, tibbiyot, motam, musiqa, mifologiya, raqam, homiladorlarga munosabat, xususiy mulkka 
egalik  huquqi,  diniy  rasm–rusumlar,  bolani  ko`krakdan  ajratish,  ob–havoni  kuzatish  va  b. 
kategoriyalardir.  Biz  ham  madaniyatning  mazkur  tarkibiy  qismlarini  qo`llab-quvvatlagan  holda, 
ko`proq  moddiy  madaniyat  va  ma`naviy  madaniyatga,  jumladan,  amaliy  va  tasviriy  san`at 
asarlariga,  ilm-fanga,  diniy  ta`limotlarga,  etnografiyaga,  mifologiya,  yozuv  va  boshqa  ba`zi 
jihatlariga e`tibor qaratamiz.  
Madaniyatning universalligi shuning uchun paydo bo`ladiki, hamma odamlar, dunyoning qaysi 
qit`asida yashamasin, jismoniy jihatdan bir xil tuzilgan, hammasida ham bir xil biologik ehtiyoj bor, bir 
xil  muammolarga  duch  keladilar.  Odamlar  tug`iladilar,  yashaydilar,  vafot  etadilar,  shuning  uchun 
hamma  xalqlarda  tug`ilish  va  vafot  etish  bilan  bog`liq  odatlar,  udumlar  bor  va  h.  Madaniyat 
universalligining  paydo  bo`lishi  to`g`risida  so`z  ketganda,  albatta,  gap  madaniyatning  ibtidoiy 
ko`rinishlariga borib taqaladi.  
* * * 
Bugungi O`zbekiston hududida eng qadimgi davrlardan boshlab insoniyat istiqomat qilgan. 
O`lkaning tabiiy sharoiti insoniyat istiqomat qilishi uchun shart – sharoit yaratgan. Arxeologlar bu 
borada  bizga  yordam  beradi.  Bugungi  O`zbekiston  hududi  Markaziy  Osiyodagi  eng  qadimiy 
insoniyat maskanlaridan biri ekanini arxeologiya fani isbotlamoqda.  
Dunyo arxeologiya fani turli davrlarda insoniyatning yashash tarzi, yashash omillari asosida 
madaniy  bosqichlarni  ishlab  chiqqan.  Dunyoning  turli  joylaridagi  madaniy  bosqichlar  turlicha. 
Jumladan,  Afrikadagi  Must`er  madaniy  bosqichi  eng  qadimgi  deb  e`tirof  etilgan.  Markaziy 
Osiyodagi  eng  qadimiy  madaniyat  bosqichlaridan  biri  Selengur  madaniyati  deb  nom  olgan.  Bu 
madaniy  bosqich  Markaziy  Osiyodagi  eng  qadimiy  insonning  hayot  tarzini  ko`rsatadi.  Selengur 
madaniyati  deb  nom  olgan  ob`ekt  Farg`ona  vodiysining  So`x  tumanida.  Mazkur  madaniy  ob`ekt 
insoniyat hayotiga oid ko`plab ma`lumotlarni yig`ishga va o`zgartirishga yordam berdi. O`lkamizda 
insoniyat  hayoti  bir  million  yil  narida  ekani  isbotlandi.  Qolaversa,  Markaziy  Osiyo  madaniyatiga 
oid mavjud an`anaviy tasavvurlarni o`zgartirishga ham Selengur madaniyati turtki berdi. 
Tosh  davriga  oid  mazkur  obida  O`zbekiston  hududida  tasodif  emas  edi.  Bu  topilma 
Markaziy  Osiyo  madaniyati  tarixida  keyingi  davrlarda  ham  davom  etdi  va  keng  yoyildi.  Selengur 
                                                           
1
 Қаранг: А. И. Кравченко. Культурология. Учебник. — М.: “Проспект”, 2005, 21–бет 

 
37 
madaniyatiga  oid  ashyolar  orasida  qushning  tumshug`iga  o`xshash  bolta,  uy  –  ro`zg`or  buyumlari 
shulardan  namuna  bo`lib,  keyinchalik  Markaziy  Osiyoda  keng  yoyilgan,  mustahkam  o`rnashgan 
hayvonot uslubining ilk namunasi edi. 
Mazkur  madaniy  bosqichga  oid  namunalar  O`zbekistonning  qadimiy  tuprog`idan  ko`plab 
topildi. Quyidagi dalilga murojaat etaylik. 
1932 yili akademik A.P.Okladnikov boshchiligidagi Termiz ekspeditsiyasi Boysun tog`idagi 
Teshiktosh  g`oridan  Must`er  madaniyatiga
2
  oid  ashyolarni  topdilar.  Topilmalar  orasida  odamning 
boshi, tana a`zolari, suyaklari diqqatga sazovor edi. Suyaklar joy – joyiga qo`yib tiklandi. Natijada 
9 – 10 yoshli bolaning skeleti hosil bo`ldi. Bu skelet evropa, Osiyo va Afrikadagi Must`er davriga 
oid neandertal odam toifasiga mansubligi ma`lum bo`ldi.  
Ilk  insonning  yurtimizda  yashagani  to`g`risidagi  ma`lumotlar  albatta  katta  yangilik  edi. 
Yana  bir  diqqatga  sazovor  tomoni  shu  bo`ldiki,  qabr  ustiga  tog`  echkisining  shoxlari  qo`yilgan 
ekan.  Echki  shoxlar  qabrga  bezak  uchun  qo`yilgan  emas,  balki  o`sha  davrga  oid  odamning 
dunyoqarashi,  fikrlashi  tarzini  ko`rsatardi.  Totemistik  fikrlash  ayni  shu  davrdan  boshlanganini 
mazkur  yodgorlik  dalillaydi.  Chunki  insoniyat  paydo  bo`lgandan  boshlab  atrof  –  muhitga,  tabiiy 
hodisalarga  o`z  munosabatini  bildirgan.  Bu  jarayonni  ibtidoiy  fikrlash  tarzi  bilan  bog`lash  lozim: 
inson tabiat bilan o`zi o`rtasiga chegara qo`ymagan davrning mahsuli sifatida yuzaga kelgan.  
O`zbekiston  tuprog`idan  topilgan  mazkur  ikki  qadimiy  obida  yurtimizda  insoniyat  hayoti, 
ularning yashash tarzi to`g`risida to`laqonli tasavvur hosil qiladi. Dunyoning hamma qit`asida ham 
bir xildagi madaniy yodgorlik uchrayvermaydi. 
Must`er  madaniyatiga  oid  mazkur  bosqich  Selengur  madaniyatidan  bir  oz  keyinroq  -  tosh 
davrining 800 - 700 ming yilliklariga oiddir. 
Must`er  madaniyati  kengroq  tarqalgan  bo`lib,  dunyoning  boshqa  joylarida  ham  uchraydi. 
Jumladan, 1952 yili Qrimda Bog`chasaroy yonida 1,5 - 2 yoshli bolaning bosh suyagi topildi. Mana 
shu topilmadan boshlab Must`er madaniyati degan termin madaniy tushuncha sifatida kirib keldi. 
O`rta  Osiyo  mintaqasi  hamma  davrda  ham  madaniy  obidalarga  boyligi  jihatidan  dunyo 
madaniyati  tarixida  alohida  ajralib  turadi.  Madaniy  qatlamlardagi  uzluksizlik  O`rta  Osiyo 
madaniyatida yangi, takrorlanmas obidalarni yaratishga sabab bo`ldi. Insoniyatning badiiy tafakkuri 
cheksiz imkoniyatlarga egaligini ham aynan O`rta Osiyodan topilgan madaniy obidalarda ko`ramiz. 
Teshiktoshdagi  echki  shoxi  badiiy  tafakkurning  ilk  namunasidir.  Keyinchalik  insoniyat  tosh  va 
qoyalarga  suratlar  o`yish  orqali  o`z  qobiliyatini  namoyon  qildi.  Bu  suratlar  orqali  ibtidoiy  inson 
kundalik  voqealarni  ifodalab  qolmagan,  balki  olamni  keng  qamrovli,  mifologiya  orqali  anglashni 
namoyon qilgan. Tosh va qoyalarga o`yilgan suratlarda turli jonzotlar, qushlar, afsonaviy maxluqlar 
asosiy o`rin egallaydi.  
O`zbekistonning janubida - Ko`hitang tog`larida hozirda ham inson oyog`i kam etib borgan 
joylar  mavjud.  Mana  shunday  joylardan  biri  tog`dagi  Zario`tsoy  bo`yidagi  g`orlardir.  Soyning 
qirg`oqlarida  joylashgan  g`orlarda  insonlarning  suratlari  ham  bor.  Bu  suratlarning  qachon 
yaratilgani  ma`lum  emas.  Ammo  insoniyatning  ilk  madaniy  bosqichlarida  yaratilgan  deb  xulosa 
chiqarish mumkin. Afsonaviy maxluqlar, boshqa ba`zi tasvirlar shundan dalolat beradi. (rasm) 
Zario`tsoy  -  Oltin  o`t  darasi  deganidir.  Soyning  o`rta  qismida  katta  “ayvon“  bo`lib,  bu  joy 
Zario`t  kamar  deb  aytiladi.  Bu  qismda  diqqatga  sazovor  suratlar  bor.  Ayniqsa,  qushlar  va 
hayvonlarning  tasviriga  ko`proq  e`tibor  qaratilgan.  Hamma  xalqlarning  ilk  madaniy  bosqichida 
qushlar  va  hayvonlar  tasviri  asosiy  o`rin  egallaydi.  Sharqdagi  aksariyat  ibtidoiy  madaniyatda  shu 
jarayonni  ko`rish  mumkin.  San`atning  bu  turi  hayvonot  uslubi  deb  nomlanadi.  Miloddan  oldingi 
birinchi  ming  yilliklarga  oid  asarlarga  nisbatan  esa  skif  -  hayvonot  uslubi  degan  nom  ham 
qo`llanadi. San`atning bu turi dunyoning ko`p hududlarida qadimiy san`at turi - amaliy va tasviriy 
san`atga nisbatan qo`llanadi.