O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti

 
1 
    
    
O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim vazirligi 
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti 
«Iqtisodiyot va ijtimoiy menejment » kafedrasi
 
 
 
 
 
 
 
 
“
È3òèñîäèé òàúëèìîòëàð òàðèõè  
È3òèñîäèé òàúëèìîòëàð òàðèõè  
È3òèñîäèé òàúëèìîòëàð òàðèõè  
È3òèñîäèé òàúëèìîòëàð òàðèõè  ” 
 
Fani buyicha 
 
Ma`ruza matnlari 
 
 
Lektor                                               Xabibullaeva J. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nukus – 2013 

 
2 
MA`RUZA MATNLARI MAZMUNI 
 
«Iqtisodiy ta'limotlar tarixi» kursining predmeti va uslubi 
BIRINCHI QISM
 
Qadimgi dunyo, feodal jamiyati va ilk kapitalizmning iqtisodiy ta'limotIari
 
I  bob. Qadimgi dunyoning iqtisodiy ta'Hmotlari 
 
 
 
1-mavzu  
1 Qadimgi Osiyodagi iqtisodiy goyalar
 
2. Qadimgi Yunonistondagi iqtisodiy ta'limotlar
 
3. Qadimgi Rimdagi iqtisodiy ta'limotlar
 
 
 
II 
bob. Feodal jamiyati va feodalizmning yemirilishi davridagi iqtisodiy ta'IimotIar
 
 
2-mavzu  
1. Arab mamlakatlaridagi dastlabki iqtisodiy goyalar. Islomdagi
 
iqtisodiy qarashlar (Ibn Xaldun)
 
2. garbiy Yevropadagi iqtisodiy goyalarga qisqacha xarakteristika
 
3. urta asr utopiyalari
 
 
 
III 
bob. urta Osiyoda dastlabki va temuriylar davrigacha boigan iqtisodiy goyalar
 
 
3-mavzu 
3.1. «Buyukipakyo'h»ning Markaziy Osiyodaiqtisodiy munosabatlar
 
rivojlanishidagi urni
 
3.2. Markaziy Osiyo donishmandlari asarlarida islom ta'limotidagi
 
iqtisodiy goyalarning bayon etilishi
 
3.3. Xalq ogzaki ijodidagi iqtisodiy qarashlar
 
3.4. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy va Yusuf Xos Hojib asarlaridagi
 
iqtisodiy goyalar mohiyati 
 
 
 
IV bob. Amir Temur va temuriylar davridagi iqtisodiy goyalar
 
 
4-mavzu 
1. Amir Temur davridagi iqtisodiy goyalar 
2. Shohrux Mirzo va Mirzo Ulugbek davridagi iqtisodiy islohotlar
 
3. Alisher Navoiy asarlarida iqtisodiy goyalarning mohiyati
 
4. Bobur va boburiylar davridagi iqtisodiy goyalar
 
 
 
Vbob. MerkantUizm iqtisodiy ta'limoti
 
 
5-mavzu 
1. Merkantilizm vujudga kehshining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari
 
2. Merkantilizm iqtisodiy ta'limotining mohiyati
 
3. Merkantilizm iqtisodiy ta'limotining tarixiy taqdiri
 
4. Merkantilizm va hozirgi zamon
 
 
 
VI bob. Angliya va Fransiyada klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi (1-
bosqich)
 
 
6-mavzu  
1.Klassik (mumtoz) iqtisodiy maktab paydo bo'Hshining tarixiy
 
shart-sharoitlari va uning xarakteristikasi......................................... 70
 
2. V.Petti - Angliya klassik iqtisodiy maktabining asoschisi................ 73
 
3. Fransiyada klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi. P.Buaguberning 
iqtisodiy qarashlari  ......................................................................... 82
 
 
 
VII 
bob. Fiziokratizm iqtisodiy taiimoti
 
 
7-mavzu 
1. Fiziokratizm iqtisodiy ta'limoti vujudga kelishining tarixiy shart-sharoitlari va uning 
mohiyati
 
2. F.Kene - fiziokratizm taiimotining asoschisi. Uning «Iqtisodiy jadval» asaridagi 
 

 
3 
goyalar 
 
3. A.Tyurgo va uning iqtisodiy ta'limoti
 
4. Fiziokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri
 
VIII bob.  Adam Smitning iqtisodiy taiimotlari (2-bosqich)
 
 
8-mavzu 
1. Klassik maktab goyalari shaldlarn^hining tarixiy shart-sharoitlari. Klassik iqtisodiy 
maktabning toia shakllanishi
 
2. A.Smitning iqtisodiy goyalari. Uniflg «Xalqlar boyligi» asaridagi  iqtisodiy qarashlar 
 
 
 
IX bob. D.Rikardo, J.B.Sey, T.Maltus va boshqalarning iqtisodiy ta'limotIari (3-
bosqich)
 
 
9-mavzu 
1. D.Rikardoning iqtisodiy ta'limoti
 
2. Fransiyada vujudga kelgan J.B.Seyning iqtisodiy ta'limoti. «Sey qonuni» 
 
3. TMaltus va uning «Nufus nazariyasi»
 
4. Senior, Bastia, Keri va boshqalarning iqtisodiy ta'limotlari 
 
 
Xbob. Jeyms Mill, J.Mak-Kullox va boshqalarning iqtisodiy goyalari   (4-bosqich)
 
 
10-mavzu 
1. J.S.Millning iqtisodiy ta'limoti
 
2. Iqtisodiyotda matematik uslublar (A.O. Kurno, I.G. Tyunen)
 
   3. Klassik maktab ta'limoti va hozirgi zamon
 
 
XI bob. Klassik iqtisodiy maktabga muholif iqtisodiy goyalarning vujudga kelishi
 
 
11-mavzu 
11.1. XIX asrning birinchi yarmida islohotchilik ilmiy konsepsiyalaming
 
shakllanishi 
 
11.2. S.Sismondining iqtisodiy qarashlari, uning mayda ishlab chiqarish
 
nazariyasi 
 
11.3. P.J. Prudonningiqtisodiykonsepsiyasi. Prudonizm
 
11.4. K.Rodbertusning iqtisodiy goyalari 
 
 
Bozor iqtisodiyotiga muxolif goyalar
 
 
12-mavzu 
1. XIX asrning birinchi yarmidagi xayoliy sotsializmning uziga
 
xos xususiyatlari 
 
2. A.Sen-Simon, Sh.Fure va R.Ouenning iqtisodiy qarashlari
 
3. Sotsialist-rikardochilar (J.Grey, T.Godskin, J.Brey)ning
 
iqtisodiy qarashlari 
 
4. Marksizm vujudga kehshining tarixiy shart-sharoitlari
 
5. KMarksning iqtisodiy ta'limoti
 
6. Markscha iqtisodiy ta'limotning tarixiy taqdir
 
 
XIIIbob. Germaniyadagi tarixiy maktab iqtisodiy goyalarining ohiyati
 
 
13-mavzu 
1. Germaniya tarixiy maktablarining uziga xos xususiyatlari
 
2. F.Listning iqtisodiy qarashlari 
3. Tarixiy maktab (V.Rosher, KKnis va B.Gildebrand)
 
4. Yangi tarixiy maktab va «ijtimoiy yonalish»
 
 
XIV bob. Marjinalizm. Iqtisodiy ta'limotlarda neoklassik yonalishning
 
Shakllanishi 
 
 
14-mavzu 
1. Maqmalkmning umumiy ta'rifi va rivojlanish bosqichlari 
2. Avstriya maktabi. Subyektiv-psixologikyonalish 
3. UJevonsva L.Valrasning marjinalistik goyalari
 
Hozirgi zamon iqtisodiy ta'limotlarining asosiy yonalishlari
 
 
XVbob. Yangi klassik (neoklassik) yonalishning shakllanish
 
 
15-mavzu 
1. AMarshallning iqtisodiy ta'limoti
 
2. J.B.Klarkning iqtisodiy ta'limoti
 
3. V.Paretoning umumiy iqtisodiy muvozanat konsepsiyasi
 
 
Iqtisodiyotni tartibga solish konsepsiyalari 
 
 
16-mavzu 
1. Institutsionalizmning asosiy xususiyatlari
 
2. T.Veblen goyalari 
 
3. J.R.Kommons qarashlari
 
 

 
4 
4. U.K.Mitchell goyalari
 
5. Ijtimoiy-institutsionalyonalishning evolutsiyasi
 
Mukammal boimagan raqobat bozori taiimotlari
 
 
17-mavzu 
1. Nomukammal bozorning xususiyatlari
 
2. E.Chemberlinning monopolistik raqtibat nazariyasi
 
3. J.Robinsonning iqtisodiy taiimoti
 
 
XVIIIbob. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ta'Iimotlari.
 
 
18-mavzu 
1. J.M.Keynsning iqtisodiy ta'limoti
 
2. Keynschilar va neokeynschilar
 
3. Keynschilikning AQSHdagi xususiyatlari. Iqtisodiy sish nazariyalari 
 
4. Keyns goyalarining hozirgi davrdagi ahamiyati
 
 
Neoliberalizm
 
 
19-mavzu 
1. NeoUberalizmning umumiy xususiyatlari
 
2. Ijtimoiy bozor xujaligi konsepsiyasi 
3. Chikago monetarizm maktabi
 
4. Neohberalizmning boshqa oqimlari
 
 
Hozirgi zamon iqtisodiy ta'IimotIari evolyutsiyasi
 
 
20-mavzu 
1. Neoklassik sintez konsepsiyasining mohiyati
 
2. Neoklassik sintez konsepsiyasining yangi versiyalari 
3. P.Samuelsonning «Ekonomiks» asaridagi goyalar 
4. Ekonometrikaning hozirgi zamon asosiy yonahshlari
 
 
Jahon xujaligi tugrisidagi iqtisodiy ta'limotlar
 
 
21-mavzu 
1. Xalqaro iqtisodiy integratsiya. Nisbiy afzallik konsepsiyasi. Savdo-
 
sotiqning marjinalistik nazariyalari
 
2. Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishdagi tanqidiy yonalish
 
3. Valuta munosabatlari tahlih, jahon pulining yangi metall konsepsiyasi. «Suzib 
yuruvchi kurs»  
 
4. Jahonshumul iqtisodiy muammolar. Rivojlanayotgan mamlakatlar 
tugrisidagi goyalar
 
 
 
Uzbekistonda miUiy bozor iqtisodiyoti shakllanishi va 
rivojlanishining tavsifi
 
 
22-mavzu 
1- Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti oqibatlari va tub islohotlar
 
zaruriyati
 
2. utish davri tavsifi va uning milhy xususiyatlari
 
3. Iqtisodiy islohotlarning milhy modeh va yangi asr strategiyasi
 
4. Bozor munosabatlariga utish bosqichlariga oid qarashlar tahlili
 
 
 
Xotima 
 
Muhim sana, tushuncha va izohlar
 
Adabiyotlar 
 
 
 

 
5 
KIRISH
 
«IQTISODIY TA'LIMOTLAR TARIXI» KURSINING PREDMETI VA 
USLUBI
 
«Iqtisodiy ta'limotlar tarixi» kursi iqtisodiy fanlar tizimida muhim urin egallaydi.
 
Insoniyat uzining kup ming yillik tarixi davomida katta iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot yilini bosib 
utgan. Har bir davrda u yoki bu mamlakatda ayrim shaxslar (ohm yoki hokimlar) tomonidan shunday 
iqtisodiy ahamiyatga molik fikr, goya, nazariya, konsepsiyalar ilgari surilgan va amalga oshirilganki, bir 
holda  shular  tufayli  davlat  va  xalqlar  ravnaq  topgan,  ba'zida  tanazzulga  uchragan.  Ana  shu  iqtisodiy 
goyalarni har tomonlama chuqur urganish, tahlil etish, ular orasidan umumbashariy ahamiyatlilarini 
ajratib olib, hozirgi davrga, ya'ni hayotga tatbiq etish amahy va nazariy jihatdan foydalidir.
 
«Iqtisodiy  ta'limotlar  tarixi»  fanining  predmeti  bulib,  ma'lum  davrlardagi  ijtimoiy  qatlamlar, 
insonlar  manfaatini  ifoda  etuvchi  iqtisodiy  goyalar  va  ijtimoiy  konsepsiyalarning  vujudga  kelishi, 
rivojlanishi va almashinuvining tarixiy jarayoni hisoblanadi.
 
Bu  goyalar  ayrim  iqtisodchi  olimlar,  nazariy  maktablar,  oqimlar  va  yonalishlarga  tegishlidir. 
Iqtisodiy ta'limotlar tarixi mustaqil fan sifatida eng qadimgi davrdan boshlab, to hozirgi zamongacha 
vujudga kelgan asosiy iqtisodiy fikr, goya, qarash, nazariya va ta'limotlarni uz ichiga oladi.
 
Uslubiy  jihatdan  bu  fan  iqtisodiy  tahlilning  ilgor  metodlari  yigindisidan  iborat  bulib,  tarixiy 
induksiya, mantiqiy abstraksiya va boshqa usullardan keng foydalanadi.
 
«Iqtisodiy  ta'limotlar  tarixi»  fani  «Iqtisodiy  nazariya»  fani  bilan  chambarchas  bogliq,  lekin  undan 
katta  farq  qiladi.  «Iqtisodiy  nazariya»  fanida  eng  muhim  iqtisodiy  kategoriyalarning  sunggi  davr  uchun 
tahlili  beriladi,  ammo  bu  nazariyalar  har  doim  ham  turgun  bulmaydi  va  vaqt  davomida,  ayniqsa, 
keskin  uzgarishlar  davrida  evolutsiyada  buladi.  «Iqtisodiy  ta'limotlar  tarixi»  fanida  ayrim  olimlar, 
davlat  arboblari  tomonidan  ilgari  surilgan  goya,  qarash,  nazariya,  qonun,  ta'limot,  konsepsiyalar 
insoniyat  taraqqiyotining  turli  bosqichlaridagi  ijtimoiy  qatlamlar,  sinflar  va  boshqa  guruhlarning 
manfaatlari nuqtai nazaridan tarixiy rivojlanishi tadqiq etiladi.
 
Iqtisodiy tafakkur tarixi fanining amaliy xujalik obyekti bilan chambarchas bogiiqligini namoyon 
etadi. «Eskirgan nazariyalarni ular faqat inkor etilganligi sababli prinsipdailmiy emas deyish mumkin 
emas»,  -  deb  yozadi  taniqli  iqtisodchi  T.Kun.  Chunki  keyingi,  nisbatan  yangi  qarashlar  awalgilar 
asosida,  ularni  qabul  qilish,  rivojlantirish  yoki  inkor  etish  natijasida  paydo  bulgan.  Ba'zi 
mutaxassislar faqat yangi nazariyalamigina urganishni taklif etishadi, ammo bu sunggi nazariya awalgi 
kup yillik ilmiy, amaliy tadqiqotlarnirig yakuniy qisqacha xulosalari sifatida namoyon buladi  yoki bugun 
biz «yangi» degan fikr ma'lum vaqtdan keyin uzgarishi mumkin.
 
Bu  fan  boshqa  iqtisodiy  va  tarixiy,  ayniqsa,  iqtisodiyot  nazariyasi  fani  bilan  bevosita  bogliq.  Iqtisodiy 
ta'limotlar tarixi ancha keng davrni qamrab olgan va mustaqil xarakterga ega. Bu fanni urganish orqali xalq 
xujaligi  tarixi,  iqtisodiy  tarix  va  iqtisodiy  konsepsiyalar  hamda  aniq  iqtisodiy  predmetlami  uzlashtirish 
osonlashadi,  u  yoki  bu  iqtisodiy  uzgarishning  shart-sharoitlari  va  oqibatlarini  tahlil  etishga  katta  kumak 
beradi.
 
Masalan, bizga bugun yangidek tuyulgan bozor iqtisodiyoti tugrisidagi fikrlar Adam Smit tomomdan 
1776-yili chop etilgan «Xalqlar boyligi* asarida asosan tula tahlil etib berilgan. Ba'zi iqtisodiy goyalar 
esa qadimdan ma'lum. Ularni urganish va eng muhimi, hayotga tatbiq etish yaxshi samara beradi.
 
Bu fanni chuqurroq urganish tufayli bir qancha yechimini kutayot-gan nazariy masalalarga oydinlik 
kiritish  imkoni  tugiladi.  Masalan,  bozor  munosabatlarining  ibtidosi  hanuzgacha  aniq  yechimga  ega 
emas. Ayrim olimlar bu jarayonni xususiy mulk, sinfiy jamiyat yuzaga kelishi bilan boglasalar, ayrimlari 
(R.Xeylbroner,  L.Turou)  uni  kapitalizm  bilan,  aniqrogi,  «ishlab  chiqarish  omillari»  paydo  bulishi 
bilan  izohlaydilar  (mehnat,  yer  va  kapital  tovarga  aylangach,  bozor  tizimi  yuzaga  kelgan  ekan). 
Keyingi fikr buyicha bozorning ibtidosi XVIII asrda Angliyada boshlandi.
 
uz  davrida  ilgor  Sharqning  ortda  qolishi,  garbning  ilgarilab  ketishi  sabablari,  kelajak  tugrisidagi 
prognozlar  ham  muammo  bulib  turibdi.arslikda  shu  masalalarni  hal  etishga  oid  fikr-mulohazalar 

 
6 
beriladi.
 
Iqtisodiy ta'limotlar tarixini urganishda ma'lumni davrlashtirish tizimidan foydalaniladi.
 
TaniqU iqtisodchi olim J.K.Gelbreyt: «Amalda iqtisodiy goyalar uz davri va vujudga kelish joyining 
mahsuli  bulib,  ular  bilan  chambar-chas  boglangandir;  bu  goyalarni  ular  tushuntirib  berayotgan 
dunyodan  mustaqil  ravishda  ajratib  qarash  mumkin  emas;  bu  dunyo  esa  doimo  uzgarishda  buladi, 
agar bu goyalar uz maqsadlariga tula javob berishni kuzlasalar, doimo shunga mos ravishda uzgarib 
turishlari kerak», - deb yozgan edi.
 
Kapitalizm davrida xujalik va ijtimoiy hayotda baynalmilallik (internatsionalizm) kuchayganligi 
tufayli, iqtisodiy fikrning rivojlanishi ham yagona jahon jarayoniga aylana boshladi. Oqibatda, klassik 
iqtisodiy maktab asoschilari ASmit va D.Rikardoning qarashlari qisqa vaqt ichida butun jahonga ma'lum 
buldi,  vaholanki,  undan  awalgi  kupgina  nazariyalar  ayrim  mamlakatlarda  kupchilikka  maium 
bulmasdan «ulik mol» sifatida yotgan.
 
Ammo  hozirgi  davrgacha  jamlangan  barcha  iqtisodiy  goyalarni  ma'lum  sistemaga  solish  va  shu 
asosda  urganish  maqbuldir.  Ammo  utgan  davr  hodisalari  va  goyalarini  hozirgi  zamon  qarashlari 
«qolipi»ga  zurma-zuraki  moslashtirish  mumkin  emas.  Bu  tarixni  vulgar  zamo-naviylashtirishga, 
urganilayotgan davming xususiyatlarini inkor etish-ga ohb keladi.
 
Bu  fan  doim  rivojlanishda  bulib,  bir-birini  toidiruvchi  evolutsion  (mavjud  goyalarning  yanada 
chuqurroq  takomillashuvi)  va  inqilobiy  (butunlay  yangicha  konsepsiyalar  vujudga  kelishi)  yillari 
mavjud.  Inqilobiy uzgarishga misol sifatida ASmit va uning izdoshlari goyalari, marjinalistik tuntarish, 
yangi  klassik  yonalish  (A.Marshall),  J.M.Keynsning  iqtisodiy  qarashlarini  keltirish  mumkin.  utish 
davri  iqtisodiyoti  buyicha  goyalar  hozirgi  davrning  muhim  qarashlari  majmuasiga  kiradi  va 
nihoyatda dolzarbdir. Bu masala uzbekiston misolida qarab chiqildi.
 
Taniqli 
davlat 
arbobi 
Uinston 
Cherchill 
(1874-1965): 
«Qayerga 
borishimizni 
bilish 
uchun, 
qayerdan 
chiqqan 
ekanligimizni 
bilishimiz 
kerak», 
- 
degan 
edi. 
Bu 
goya 
nihoyatda 
ahamiyatli 
bulib, 
unda 
bosib 
utilgan 
yilni 
tugri 
baholash 
va 
istiqbolni 
kuzlash 
haqida 
gap 
boradi. Iqtisodchilarning tadqiqotlaridagi asosiy bosh goya - jamiyat, insoniyat, ayrim shaxslarning 
boyligi  masalasidir.  Maqsad  bir,  lekin  unga  eltadigan  yillar  nihoyatda  xilma-xil  ekanligini  kuramiz. 
Ilk  kapitalistik  munosabatlar  vujudga  kelgan  davrgacha  (XV  asr)  bulgan  iqtisodiy  goyalardagi 
umumiylik  shuki,  barcha  donishmandlar  va  ularning  yozgan  asarlarida  mehnat  va  yer  boylikning 
asosiy  vositasi  ekanligi  turli  yillar  bilan  talqin  etiladi,  ularda  ishlab  chiqarish  sohasi  asosiy  deb 
hisoblangan.
 
XV-XVII  asrlarda  (qisman  XVIII  asr  boshlarida)  yangi  iqtisodiy  ta'limot  -  merkantilizm  vujudga 
keldi.  Merkantilizm  tugrisida  qisqa  ma'lumot  beradigan  buIsak,  uning  mohiyati  iqtisodiy  siyosatda 
mamlakatda va davlat xazinasida nodir metallarni kuproq tuplash, ta'limotda esa muomala  (savdo,  pul 
oboroti)  sohasidagi  iqtisodiy  qonuniyatlarni  izlashdir,  u  avvalgi  davrdagi  goyalardan  keskin  farq 
qiladi.
 
Keyingi muhim uzgarish, bu klassik iqtisodiy maktabning yuzaga kelishidir (XVIII asr). Bu iqtisodiy 
ta'limot  ichida  fiziokratizm  ham  vujudga  keldiki,  uning  umri  uncha  uzoq  bulmadi.  Klassik  maktab 
goyalari hozirgi davrda ham turli shakllarda qayta namoyon bulmoqda (neoklassik, liberal, neoliberal...). 
Marks nomi bilan bogliq bulgan marksizm ta'limoti (nobozor iqtisodiyot) ham tarixda muhim urinni 
egallaydi. Hozirgi davrda bu ta'limot tugrisida imkoni boricha gapirmaslikka, ayniqsa, yozmaslikka 
harakat  kuchayib  bormoqda,  kuproq  uning  faqat  salbiy  tomonlarini  tilga  olish  «moda»ga  kirgan. 
Bunda  «jon»  bor,  albatta,  chunki  1917-yili  Rossiyada  boshlangan  marksizmni  hayotga  tatbiq  etish 
jarayoni  samarasiz  tugadi.  Keyinchalik  shu  yilga  utgan  bir  qancha  mamlakatlarda  ham  eksperiment 
samarasiz  yakunlandi.  Lekin  tarix  uchun  insoniyatga  bu  saboq  juda  muhim,  shu  sababli  uni  chetlab 
utish  adolatdan  emas,  deb  hisoblaymiz.  Darslikda  xayoliy  sotsialistlar  va  markschilarning  iqtisodiy 
goyalari ham urin olgan, uning tarixiy taqdiri berilgan.
 
XIX  asr  2-yarmida  awalgi  goyalarga  marksizmga  muqobil  ravishda  vujudga  kelgan  va 
umumlashtirilgan  holda marjinalizm  deb  ataladigan  ta'limot  hozirgi  zamonning  asosiy  iqtisodiy  goyasi 
hisoblanadi. Lekin shuni ham alohida ta'kidlash kerakki, biror ta'limot doimo sof holda amalda deyarli 
qullanilmaydi.  Har  bir  ta'limotning  kuplab  turli  oqim  va  yonalishlari  mavjud.  Odatda,  sof  erkin  bozor 
munosabatlari deyarli uchramaydi. Bozor munosabatlarining unsurlari, ular urtasidagi nisbat ham doimo 

 
7 
uzgarib turadi. Demak, iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanining muhim xususiyatlaridan biri, bu uning doimo 
harakatda, uzgarish, rivojlanishda ekanhgidir. Bir mamlakat chegarasida iqtisodiy ta'limot ta'siri ostida 
iqtisodiy siyosat har doim rivojlanishda bulishi kerak.
 
Darslikda  Uzbekiston  misolida  bozor  munosabatlariga  utish  iqtisodiyoti  konsepsiyasi 
xususiyatlari bayon etiladi.
 
Iqtisodiy talimotlar tarixi fanining bosnqa fanlardan farqli xususiyati shuki, har bir goya, ta'limot uni 
yaratgan  bir  yoki  bir  guruh  insonlar,  olimlar,  davlat  rahbarlarining  faoliyati  bilan  chambarchas 
bogliq holda beriladi.
 
Iqtisodiyot  buyicha  Nobel  mukofoti  laureati  Milton  Fridmenning  fikricha,  fanni  urganishda 
olimlarning «avtobiografiya va biografiyalariga murojaat qilish, shu yil bilan olimlarni aforizm va misollar 
yordamida  ragbatlantirish  kerak,  faqat  sillogizm  (deduktiv  fikrlash)  va  teoremalar  bilan 
cheklanmaslik zarur».
 
Sharq,  xususan,  Markaziy  Osiyo  donishmandlarining  iqtisodiy  goyalarini  urganish,  aslini 
olganda,  endi  boshlandi,  shu  sababli  kitobning  bu  bulimi  yangi  materiallar  bilan  tulib  borishiga 
ishonchimiz komil.
 
Yetakchi  mamlakatlar  taraqqiyotining  asosiy  omillaridan  biri,  bu  davlatlar  iqtisodiyotining 
bulayotgan uzgarishlarga tez adaptatsiyasidir, ya'ni moslashuvidir.
 
AQSH davlati tarixida qisqa vaqt davomida iqtisodiy siyosat bir necha bor almashdi va iqtisodiy ravnaq 
saqlab  qolindi.  Buyuk  depressiya  (1929-1933)dan  keyingi  davrda  AQSH  prezidenti  D.Ruzvelt  «yangi 
yil»  kursi  bilan  J.M.Keynsning  iqtisodiy  goyalarini  amalda  qulladi  (davlatning  iqtisodiyotdagi  roli 
keskin oshdi, vaholanki undan avvalgi yillari xususiy mulk (99 foiz) asosiy va yetakchi bulgan).
 
Keyinroq  prezident  RReygan  davrida  davlatning  iqtisodiyotdagi  roli  ancha  kamaytirilib,  beral 
(erkin) iqtisodiyotga keng yil ochib berildi (reyganomika), oqibatda bu prezident davrida qo'shimcha 
14 million kishi tadbirkorligiga yil ochib berildi, yangi-yangi mUlionerlar vujudga keldi. Xuddi shunday 
holat  B.KUnton  davrida  ham  qayd  etildi.Buyuk  Britaniya  iqtisodiyotida  ham  buni  kurish  mumkin 
(tetcherizm).  Iqtisodiy  siyosat  va  iqtisodiy  goyalarrdng  bir-biri  bilan  chambarchas  boglikligini 
isbotlovchi misollarni kuplab keltirish mumkin.
 
Ayniqsa,  «sotsialistik»  deb  atalgan  rivojlanish  yilidan  voz  kechmagan  Xitoy  va  Vyetnam 
davlatlarining iqtisodiy taraqqiyoti ham
 
diqqatga  sazovordir.  Bozor  iqtisodiyoti  unsurlarining  keng  rivojlanishiga  irnkon  beruvchi  iqtisodiy 
islohotlar tufayli katta yutuqlarga erishildi.
 
Iqtisodiy ta'limotlar tarixiga, balki boshqa fanlarga ham xos bulgan yana bir xususiyat shuki, iqtisodiy 
goyalar  doimo  dialektik  rivojlanishda  buiib,  ularning  tahliliga  sunggi  nuqta  quyish  qiyin.Bundan  bir 
necha  yuz  yil  awal  yuzaga  kelgan  fikr  va  goyalarning  ma'nosi  ustida  tortishuv  va  baxslar  hali  ham 
davom  etib  kelmoqda.  Masalan,  hanuzgacha  K.Marksning  qiymat  (ruscha  -  «stoymost`»)  tugrisidagi 
fikri  ashda  qimmat  (ruscha  -  «tsennost`»)  bulgan,  degan  fikr  mavjud.  Marks  asarlarini  nemis  tilidan 
tarjimada yil quyilgan xato tufayli jiddiy tushunmovchilik yuzaga kelgan. 
 
Bunda dialektik  mantiq  bor,  albatta, lekin  yuqorida ta'kidlanganidek, awalgi  goyalar  tufayli,  odatda, 
yangi  goyalar  yuzaga  keladi,  shuning  uchun  bu  goya  «yaxshi»,  unisi  «yomon»  tarzida  baholash 
adolatdan  bulmaydi.  A.Smitning  mashhur  asarida  uzidan  awalgi  davrda  yuzaga  kelgan  antik  dunyo, 
merkantilizm,  fiziokratizm  talimotlari  tahlil  etilgan,  Yevropaning  iqtisodiy  tarixi  sinchiklab 
urganilgan.
 
Yetakchi garb olimlari kup hollarda turt buyuk shaxsning goyalariga alohida urgu berishadi: bular Srait, 
Marks, A.Marshall va Keynsdir.
 
Bu olimlarning iqtisodiy goyalarida mavjud ta'limotlarning ko'pchiligi uz in'ikosini topgan va ular 
jahon iqtisodiy goyalari rivojiga alohida hissa qushgan shaxslardir.
 
Iqtisodiy  ta'limotlar  tarixi  fani  buyicha  yaratilgan  adabiyotlarga  tuxtaladigan  bulsak,  bu  masala 
uzbek uquvchilari uchun eng nozik masala deyish mumkin.
 
1997-yili  «Fan» nashriyoti tomonidan e'lon qilingan uquv qullanmadan (2000 nusxa) sung, 2001 
yilda Toshkent moliya instituti tomonidan ham qullanma (300 nusxa) nashr etildi.
 
2001-yil  Q.Yildoshev  va  Q.  Muftoydinlovlar  tomonidan  tayyorlangan  «Iqtisodiy  ta'limotlar 
tarixidan»  nomli  qullanmada  Sharq  iqtisodiy  goyalari  tahlil  etiladi.  Yu.B.  Yusupovning  rus  tihda 
(1999) chop etilgan ma'ruzalar matni ham diqqatga sazovordir.
 

 
8 
2000-yildan  boshlab  TDIU  magistraturasida  «Iqtisodiy  nazariya»  mutaxassisliklari  uchun  «urta 
Osiyo mutafakkirlarining iqtisodiy goyalari» maxsus kursi uqitila boshlandi, shunga mos namunaviy 
dastur, ma'ruzalar matni va boshqa me'yoriy hujjatlar tayyorlanib, amalda qullanilmoqda.  

 
9 

Katalog: lektions -> geografiya -> uzb
uzb -> Sizga tavsiya etilaёtgan ma`ruza matnlari Tuproqshunoslik faniga mansub bo`lib, undagi
uzb -> O`zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi Ajini1z nomidagi Nukus davlat pedagogik instituti
uzb -> O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
uzb -> O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
uzb -> Uzbekiston Respublikasi xalq ta`limi vazirligi Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika
uzb -> O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
uzb -> MA’ruzalar matni mavzu: kirish. Topografiya va kartografiya fanlarining maqsadi va vazifalari Reja
uzb -> Uzbekiston Respublikasi xalq ta`limi vazirligi Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
uzb -> Uzbekiston Respublikasi xalq ta`limi vazirligi Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika