O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi
Download 394.28 Kb. Pdf ko'rish
|
sonning mano jihatdan turlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- BOShLANG`ICH TALIM NAZARIYASI VA AMALIYOTI KAFEDRASI
- SHshb
- -gnna
- -gina
- O‘rmonjonni
- Hasob
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI A.QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI A.QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
«Himoya qilishga ruxsat beraman» Boshlang‘ich ta‘lim
pedagogikasi fakulteti dekani __________ dots. Rabbimov M.T. «___» _____________ 2014 y.
Boshlang‘ich ta‘lim va sport tarbiyaviy ish yo‘nalishi ―SONNING MA‘NO JIHATDAN TURLARI‖ mavzusida bajarilgan KURS IShI Bajaruvchi: Boshlang‘ich ta‘lim pedagogikasi fakulteti IV kurs talabasi Abdurahmonova
Boshlang‘ich ta‘lim nazariyasi va amaliyoti kafedrasi
Ishni himoyaga tavsiya etaman: _______ __________________________
(imzo) (ilmiy rahbar ismi va sharifi)
BMI «BTN va A » kafedrasi yig‘ilishining qarori bilan (Qaror № , 2014 y.) himoyaga tavsiya etilgan.
Kafedra mudiri: _________________ _______
(ismi va sharifi) (imzo)
JIZZAX– 2014
SONNING MA‘NO JIHATDAN TURLARI Miqdor sonlar Hisob suzlari(numerativlar) Tartib son
SONNING MA‘NO JIHATDAN TURLARI Sonlar ma‘no va grammatik xususiyatlariga ko‗ra dast-lab ikkiga bo‗linadi: m i q d o r s o n l a r s a t a r t i b son-l a r, Miqdor sonlar predmetshshg miqdori, sanog‗iga ko‗ra bel-gksiii, tartib sonlar esa ularning tartibi, sirasnga ko‗ra belpgsini ko‗rsatadi. Miqdor sonlar Mikdor soplar predmetlarni sanash, donalash, tats-simlab yokv taxminlab ko‗rsatish uchun qo‗llaiadi. Sonnnng bu turi quyidagicha grammatik xususiyatlariga ko‗-ra tartib sonlardan farqlanadi: — Miqdor sonlar o‗ziga xos morfologik ko‗rsztkichlarga ega. Tartib sonlar esa -{i)ichn affiksya orqali yasaladi. — Miqdsr sonlar hisob so‗zlari (numerativlar) bilan birge qo‗llanadn. Tartib soplar esa bu xil so‗zlarsiz ishla- tiladi. — Mnqdor sonlar juftlanib kela oladn, tartib sonlarda bu xususiyat yo‗q. — Miqdor sonlar birikmali holda uchdan bir, to‘rtdan uch kabi formalarda ishlatiladi, tartib soplar esa bunday qo‗llanmaydi. — Miqdor sonlar -dar affnksyaii olib ko‗pincha taxmanay miqdor bnldiradi, tZrtib sonlar esa ba‘zan -lar affiksshsh olib otlatadi, kuvdiknn ifodalovchi ot aazmfasida keladi: Soat uchlarda yig‘ilish yoshlanadi. Qadirning yoshi 30
Mikdor soilzr quyidagi turlzrga bo‗linadi: 1) sa-n o q s o n l y r; 2) ch a m a s o i l a r; 3) j a m l o vch i soa-l a r; 4) k a s r s o i l a r. 100-§. Sanoq sonlar. Sano^ sonlar predmetlarnn sanash, donalab ko‗rsatnsh va taqsimlash ma‘nolarini bildiradi. Masalan: Hsr uch bolp bir komanda bo‘lib,
mustaqil holda qo‗llana oladi. Bu hodisa uning otga yaqinligini ko‗r-satadn. Lekin sanoq son predmet ma‘nosiai emas, uning miq - dorini bildiradi. Uning birlik yoki ko‗plikda ekanlngiii ko‗rsatuvchi gram-matik kategoriya ham yo‗q. Sonning bu turini mnqdor ma‘no-sinn ifodalashdagi maksimal abstrakt forma deb hisoblash mumkii.
Sano^ sonlar predmetlarai donalab sanash, shuningdek, bir turdagi predmetlariing taqsimini anglatish orqali ham mi^uyur bildiradi. Biror predmetni ikki, uch, besh, o‘n deb sa-nash bilan ularni ikkita, uchta, beshta, o‘nta deb donalab sa-iash orasida deyarli farq yo‗q. Sanashda har ikki forma ham ko‗pincha byar xil ishlatilaveradi: uch kishi — uchta kishi, o‘n besh kolxoz —
Sanoq son o‗zagiga qo‗shiluvchi -ta affnksi har qanday mnq-dorvn ko‗rsatuvchya sanoq sonlarga qo‗shilib keladi. Bu -ta af-fvksn urg‗u olmaydi, urg‗u updan oldnngi bo‗g‗inga tushadi: byoshta kitob, ikkyta portfel, o‘n byoshta gazeta va hokazo. Sanoq sonning bu turi chiqish kelishigi formasida ham predmetlarni sanash uchun ishlztiladi. Lekin bu holda sanash bnlan birga bo‗lish, taqsimlash ma‘nolari ham ifodalanadi: beshtadan, o‘ntadan kabi. Ko‗pgina manbalar va darsliklarda -ta affiksini olgaya sonlar dinamik son, -ta + dan affiksla-rini olgan son taqsnm son, bo‗lim soya, ulush son deb nomlab kelingan. Bnz ularni sanoq son gruppasiga kiritamiz. CHupkn bunday sonlar asosap predmetlarni sanash ma‘nosyann angla-tadi, donzlab ko‗rsatish va taqsimlash ma‘nolarn esa, qo‗shim- cha ottekkalar, xolos. Sanoq sonlarnnng bu tiplarini alohida izohlaymnz: Sanoq sonlarga qo‗shalib keladigan -ta affiksi predmet-lariing mnqdorini donalab ko‗rsatish uchuya ishlatiladn: -Qurt egan bitta bargni uzib Zokir otaga uzatdi. (A. Q.) ...Vir yuz yoki fe‘l oldida kelishi mumkin. Bu holda ular predmet va harakatning mshuyur belgisini ko‗rsatzdi. -ta + -dan affiksi-ni olgan so‗zlar oldida ko‗p miqdor, guruh yoki to‗da bildi-ruvchi so‗zlar keladi. Mardikorlar javzoning boshlarida bittadan, ikkitadan bo‘lib kela boshladi. (A. Q.) Hammamiz bittadan non olsak bas. (0.) Biqinib, nafaslarimizni yutib turib, hayajon. bilan bittadan tosh otamiz. (0.) Sonnnng bu turi numerativlar bilan ham qo‗llaiishi mum-knn. Numerativlar sanoq son o‗zagi + numerativ + chiqnsh keli-shigi qo‗shimchasi shaklida ho‗llanadi: Dilafruz har qo‘lida ikka donadan gul bilan kelardi. Farruxning kitob javoni-da besh nusxadan sport gazetalari saqlanardi. -tadan affiksini olgan syaaots sonlar ba‘zan sismni bnl-diruvchi son+yig‗indipi ko‗rsatuvchi son tigshda birnkmali xolda ham qo‗llanadi. Masalan: Opamnang
«Sanoq son + ot» birikmasi o‗zaro sintaktik munosabatga knrishganda quyidagn xususiyatga zga bo‗ladi: a) birikmaniig ot sismi ega bo‗lib, kesim bilan shaxs va sonda moslashadi. Sa-noq son unnyag (eganing) aniklovchisi bo‗lnb keladn: Besh ki-shi so‘zladi; b) sapoq son eganing sostaviga kiradi: Un-o‘n
Sanoq sonlar qo‗shma sifat sostavida keladi. Buiday bi-rikma ko‗pincha -li affiksishg qabul qilzdn: tuqqiz qavatli uy, besh yasharli bo/.a, uch kiyaometrli
Bunday ko‗shma sifatlar ichida ke.1gan sanots son bevosita keyingi aniqlanmishga (o‗rniga ko‗ra uchinchi so‗zga) bog‗lanmay, o‗zidan keyingi so‗zga tobe bo‗lnb, ular bnrgalikda birnkmali aniqlovchi holida keyingi otga bog‗lapib keladi. Bunday bi-rikmalarnnng ikkinchi elemepti ko‗pincha numeratnv so‗zlardan bo‗ladi. Lekln har qanday numsrativlar ham -li affiksini qabul qilib. qo‗shma sifat holida kela bermaydi.
sanoq sonlardan farqlankb turadi; Bu so‗z tub so‗z shaklida, znrKM affikslarni qabul qklgan holda yokn juft holde qo‗llanadn.
a) sanoq ma‘nosini anglatnb, predmetning miqdorili bil- dnradi: YAna bir masalani gaplashib olishimiz kerak (0.); b) ot oldida
noanihlikni ko‗rsatuvchi formapt
bo‗lib
ke- ladi. Bu vaqtda u ma‘lum miqdor ma‘nosi bilan bog‗laimay- di: Keng yagrinli bir o‘zbek yigiti so‘zlay boshladi. (0.) Bu misoldagi
so‗zl
ham
miqdor, ham noanitslikni ko‗rsatishi mumkin.
Jopli tilda
bunday birikma
farqlanib turadi:
bir so‗zi
miqdorni ko‗rsatsa, logik urg‗u
oladi (bir kitob); noaniq
formapt bulnb kelsa, urg‗u olmaydi (bir kitob). Bunday hol- larda bir so‗znning aniq oki noaniq miqdor ifodalashinn aniq-lash uchun yuqoridlgi tipli birikmani saratqkchli barnkmaga aylantirkb ko‗rksh kerak. Lgar saratqichli birikmaga aylanti-rib bo‗lsa, aniq mi^dorsh; qaratqichli birikmaga aylantirib bo‗lmasa, noaniq miqdorpi bnldiradi: bir o‘quvchi—■ o‘quvchilar-ning biri. (Bunda annq miqdor ifodalangan.) Bir so‗zidan ks-yingi so‗z egalik qo‗shkmchasnni olgan ot ski ko‗rsatish olmoshla-ridan bo‗lsa, u donm anpq miqdorni ifodalaydi: bir
kelganda ba‘zai sifat bilan birga birikmaln annqlovchinn tashkil etishi mumkin. Masalan: qiziq bir kitob; v) harakatning belgisini bildirib, gapda hol
bo‗lib kela-
di: Maishna bir lapingladi-da, yana ilgariladi. (S. Ahm.) Ba‘zan
ma‘ioni kuchaytirish uchun shu
xildagn gaplarda kssim takrorlznib keladi: bir urshidi, bir urishdi...; g‗) mazmunidan istak apglashilgai gaplsfda biror voqea-hodisaning bejarilishi mo‗ljal qilingapligiin Oildiradn: ertaga bir dam olsam; d) predmetnnng bir
turda yoki
jinsdosh ekanlig‗nii ifoda- lab, «bir xnl» degan ma‘nopi bildiradi. Masalan: Uning di- rektor Nishonxo‘jaev bilan tili, dili, qilig‘i bar. (Gizeta- dan.) Tiling bilin ko‘nglingni bir tut. Karima bilan Ershn- ning yoshi bir; e) ma‘noni
kuchaytirish uchun qo‗llaniladn. Bunday vaqtda
yo) aniqlovchils birikmaga noaniqlik ottenkasipi qo‗shadn: Safarov uii xunuk bir xabar bilan qarshi oldi. (A. Q.) Ularning yuzida bir chiroyli tabassum porlaydi. (S, Ahm.); j) navbatma-navbat yuzaga keladigai voqealarnn ifoda- lab, ayiruv bog‗lovchilark vazifasida so‗llanadn. Masalan;
Ba‘zan egalsh; affikslarini olib, o‗lshashlik ma‘posini bildnrishi mumkin: U ham mening birnm (u xam menga o‘xshash). 2. Bir so‗zi ba‘zi affikslar skn yuklamalar bilan birga qo‗llanadi: a) jo‗nalish
kelishnk ko‗shimchasini
qabul qilib,
bnrgalnk ma‘nosnii ifodalovchi holat ravishiga ko‗chadya: Studenglar bilan birga ishladik; b) chitsish kelishik qo‗shimchasi bilan bnrga
kelib, to‗satdam bo‗ladkgan oqsani ifodalovchi holat raanshiga ko‗chadi: Bola
lish, 1an morfemalar saialadi; a) -day yasog.chyasini SHshb, ravish vazifasida keladi: Be-morning akeoli birday. Uqituvchi qammamizga birday qarayda; g) -ov
afflksnm olnb,
noaniq shaxs
ma‘nosipi biddiradi: baroa choqiryapti. Ba‘zi dnalektlarda birov so‗zi annch shaxsnn ko‗rsatadi: Kelmasa, taqdirimvan ko‘rayin, sungra men ham birovingman bo‘layin. (E. Jumanbulbul.); d) -or(-on) affiksi
qo‗shilib keladi:
Biror voqea yuz ber^ dimikin? Ba‘zan bu so‗zdan keyin -ta affiksi qo‘llayaadi: Bu uyni bironta odamga topshiraman. (S. Ahm.); e) -gina yuklamasini olib, chegaralash ma‘nosini ifoda- laydi. Bu vaqtda -gnna affiksy bir soniga ho‗shilsa ham, shu so‗z emas, koyingi so‗z chegaralab ko‗rsatiladi. SHunilg uchun ham birgina so‗zi faqat so‗ziga teng keladi. Masalan: Majlisga birgina siz kelmadingiz. SHuni
ta‘kidlash lozimki, -gina yuk-
lamasi bir so‗ziga yoki bu so‗z tomonidan aniqlanayotgan so‗zga qo‗shilishidan qat‘i iazar chegaralash ma‘nosi aniqlanmish so‗zga
oid bo‗ladi: Majlisga bargina siz kelmadingiz — Maj- lisga faqat (bir) sizgana kglmadingiz; yo) fonetik jihatdan o‗zgargai ham yuklamasi bilan qo‗l-lapganda belginiig ortiqligini ko‗rsatadi: Ko‘zi biram o‘tkir akanki... (S. Ahm.) Tog‘ tizmalari biram
j) -ots elementishshg qo‗shilishi bilan boglovchiga aylana- di: Havo bulut bo‘ldi, birots yomg‘ir yog‘madi; z) bir so‗ziga -(a)kay affiksi qo‗shilib kelib, «butun- lay» yoki «tamoman» ma‘nolarini bildiruvchi ravish bo‗lib keladi: Suv birakay to‘xtaydi. 3. Bir so‗zi quyidagi so‗zlar bilan qo‗shilib keladi: a) rov, pas (nafas), zum, payt, yil, vaqt, oy, kun kabi so‗zlar bilan birga qo‗llapib gapda payt holi bo‗lib keladi. Masalan: Men sizni bar kuni kolxoz idorasida uchratdim.
birga kelganda, I I I shaxs birlikdagi eg‘alik affiksi bilan bnrga ham so‗llanadi: Bar yili biz shu erda uchrashgan .edik.
ham mumkin. Masalan, bir kunlari, bir vatstlari, bir paytlari, bir yillari...; b) necha, qancha, sidir(g)a, oz, muncha, qadar so‗zlari bilan qo‗shilib, hol yoki
aniqlovchi vazifasida keladi:
v) bir so‗zi nima, narsa so‗zlari bilai birga kelib po- aniqlik ma‘nosiii bildiradya. Bu vazifada kelgan nima va
g) qitor, talay so‗zlari bilan birikib, predmetniyag bel- gisini ko‗rsatadi: Majburiyatni o‘z vaqtida bajarshi uchun bir sator tadbirlar belgilab chitsdim, («Qizil O‘zbekiston» gaz.) Traktor bir yarim kunda bir talay qo‘riq er onipti. (A. Q.); d) xil so‗zi bilan birikib kelganda ikki .xil: «bir tur- dagi» yoki «g‗alati» kabi ma‘nolarni bildnradi; CHorbozordagibog‘imni
e) bir so‗zi bari, ba’zi, har, qay(si) so‗zlaridap kenin ke-lib, qo‗shma so‗zni tashkil etadi: ba’zi bir, qay(si) bir so‗z-lari sifat vazifasida, har bir — olmosh vazifasida, bari-bir (aslv ega + kesim muposabatidan kelib chiqsan)— kirnsh so‗z ski so‗z-gap funksiyasida qo‘llanadv: Bu odamlarning saysi birini
Bulardan tashqari bir so‗zi juftlapib kela oladi. Bun-day vaqtda ular kelishik (qotib qolgan kelnshik affikslari) va egalik affikslarini oladi: bir-biri,
birdan-bir, birma-bir, bir-biriga, biri-biriga kabi. SHuningdek, bu so‗z birin- sirin, birip-ketin kabi juft so‗zlarnshtg oldipgi komponsnti bo‗lib ham keladi. Bir so‘ziying juftlanishida o‗ziga xos xu-susiyatlar ham mavjud: Bir so‗zi juftlapsa, ravishga ko‗chadi: ...ipak namunalariga bir-bir qarab chiqdi, (0.) Juftlangan bir so‗zining oldingisi chiqish kelishik for-masida kelsa, yagopa, yakka kabi ma‘nolarni bvldnradi: Bu mushtiparning birdan-bir orzusi shu-ku! (M. Ism.) Juftlangan bir so‘ziiing har ikkisi egalik, kelishik va ko‗plik affikslarini olib kelgan bo‘lsa, keyingi bir so‗zi «ikkinchisi» yoki «boshqasi» degai ma‘noni bildiradi: Biri-biriniig davomchisi, bari-biriga ustoz. (G‘. G‘.) Biri-baridan alomat gullarni o‘stirdi. (M. Ism.) Uloqchilar biridan-biri uloqni olib qochadi. (0.) Oldingi so‗z egalik affiksini ol-magan bo‗lsa, bu holat ko‗rinmaydi: O‘lar bir-birlariga mam-nun qarab qo‘yishdi. (O.) Uzbek tilida bir so‗zi o‗rnida ilk so‗zi ishlatilishn mum-kin. Bu so‗z birinchi ma‘nosida tartibni ko‗rsatadi: Quyoshning ilk nuridan olam uyg‘oigandek. (H.
SHuningdek, bir so‗zi manosida yakka, yagona, yolgiz so‘zlari ham nshlatiladi. Bir o‘zim keldim — yolgiz o‘zim keldim. Uning bitta o‘g‘li bor—
turkumiga kirmaydya, chuiki ular o‗rnida ma‘lum raqampi qo‗llab bo‗lmaydi. HISOB SUZLARI(NUMERATIVLAR)
predmetlarning hisobini ko‗rsatuvchi so‗z-lar—hisob so‗zlari (pumerativlar) bnlan birga ^o‗llanadi. Bu so‗zlar sanalayotgan koikret predmetni ko‗rsatmay, o‗sha predmetnn hpsoblashda uning qaysi kategoriyaga, guruhga oid ekanligini anitslash uchun ishlatiladi. Bu so‗zlar sanoq son bnlan sanaladigan predmetni pfodalovchi so‗z orasida kslnb, ullrping og‗irligiga, uzunligiga, hajmiga, joylashish o‗rniga
va boshqa
shunga o‗xshash xususiyatlariga ko‗ra o‗lchovinya bkldi-radi. Hasob so‗zlari shu predmetning qandan yo‗l bilan sana-lish xususiyatiga qarab qo‗llanadi. Hisob so‗zlari ko‗nincha ot turkumidagi so‗zlardan bo‗ladn: dona, nusxa, tup,
Uzbek tilida hnsob so‗zlarshshng ishlatilish doirasn juda keig aa turli-tumandir. Qadimdan predmetlarki o‗lchash uchun turli idnshlar yoki boshqa o‗lchop vositalari ko‗plab ishlatadgan. Ularning ay-rimlarl hozirgn tilda o‗lchov vositasi sifatida s butunlay qo‘lyaaoiliaYOdi, yovya ishlagilish doirasi torayib, passivla- shib so.chgan. BundaE hisob so‗zlari suyidagilar: Qadsq: Ahsn-ahenda yarim qado% go‘sht bilan paLov damlan-sa — uysy to‘y
Jon: Usta Mymipnyang oilasi besh jon odam, bizda turt jon odam bor edi. (A. Q.) Tanob: Priigiz ikka yuz yigirma tanobdir?— dedi Qurbon ota qa&ron bo‘lib.
Gaz: Msn-ku yilda besh, gaz chit ko‘rmayman, (A. Q.) Sarjin: Urmonjon ikki yuz yigirma besh sarjin o‘tchn sot-gan. (A. /(,_) Pansa: Kulala butun qishloqni qidirib dorilikka besh aaysa go‘shg topib keldi. (A. Q.) Taxta: O‘rmonjon bir taxta sog‘ozni olib, 1{urbon otaning oldiga yoydi. (A, Q.) ...etti taxta qog‘ozni to‘ldirdim. (Oydin.) Znlik: Ko‘k konvertga solingan ikki enlikkina xat. (A, Q.) Murodga ikki enlik xat qoldirdim. (A. Ubaydulla.) So‗lkavoy: Bir so‘lkavoy pul boylarga, yarim so‘lkavoy kam-bagallarga!— deydi domlam. (0.) Download 394.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|