O`zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi Ajini1z nomidagi Nukus davlat pedagogik instituti
Download 1 Mb. Pdf ko'rish
|
1
O`zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi Ajini1z nomidagi Nukus davlat pedagogik instituti Tabi1tshunoslik fakul`teti Geografiya kafedrasi Katta o`qituvchi A.S.Nurlanov
«MATERIKLAR VA OKEANLARNING TABIIY GEOGRAFIYASI » FANI BO`YICHA O`QUV METODIK MAJMUASI (bakalavr bosqichi talabalari uchun) NUKUS - 2013 2
1- tema. Kirish. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi fanining maqsad va vazifalari
Muz okeanlari. .
evropa regionlari.
tabiet zonalari, tuporoq usimlik va hayvonat dunesi.
Janubiy Sibir toglari, rayonlari.
Osie rayonlari.
geografik rayonlashtirish.
29- tema. Okeaniyanың topыraq өsimlik katlamlarы həm xayo`anat dүn`yasы.
3
1 MATeRIKLAR VA OKeANLAR TƏBIIY GeOGRAFIYaSЫGA KIRISh.... Reja: 1. Kirish.Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi fanining predmeti. maqsadi va vazifalari. 2. Fanning tadqiqot ob`ekti. Kirish. Fannining predieti, maqsadi va vazifalari, tadqiqot ob`ekti
Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursi geografiya fanlari tizimidagi wquv fani bwlib, Erning geografik qobig`i va tabiiy majmualarini wrganadi. Bu kurs er sharidagi materiklar va okeanlarning tabiatini, uning tarkibiy kismlarini, ularda sodir bulayotgan tabiiy jarayonlarni wzaro bir-biriga bog`lik xolda wrganadi. Shu bilan birgalikda bu kurs barcha materiklar va okeanlarning ularga tutash kismlari dengizlar va orollar bilan birgalikda wrganiladi. Bunda kuruklikka asosiy e`tibor beriladi, okeanlar va dengizlar esa asosan ularning materiklar tabiiy sharoitining shakllanishidagi ahamiyati va aholining xayoti faoliyatiga ta`sir nuqtai nazaridan kwrib chiqiladi. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi Umumiy Er bilmi. Xaritashunoslik, Geologiya, Tuproqshunoslik, Biogeografiya kabi tabiiy fanlardan egallagan bilimlarga tayanadi va ularga aniqliklar kiritadi. Bu kurs ma`lumotlari wrta maktab geografiyasiga bog`liq xolda didaktikaning «Oddiydan murakkabga» degan tartibiga asosan, Afrika materigini wrganishdan boshlanadi va eng yirik hisoblangan Evrosiyo materigini wrganish bilan tugallanadi. Bu tartib-qoida keyingi kurslarda Urta Osiyo, Uzbekiston tabiiy geografiyasini wrganish uchun zamin tayyorlaydi. Har bir materikning ta`rifi ma`lum bir reja asosida olib boriladi. Bunda materikning wlchamlari, shakli, geografik wrni, tabiati asosiy xususiyatlarinipg umumiy ta`rifi beriladi. Bu nisbatan kichik Kirish kismidan swng mazkur materikni wrab turuvchi okeanlarning qirgok bwyi qismlari qiskacha ta`riflanadi. Bundan keyin keluvchi «Tabiati shakllanishning asosiy bosqichlari» deb nomlangan bobda butun materik va uning ayrim regionlari tabiiy sharoitni tarixiy-genetik jihatdan yondashib wrganish nuqtai-nazaridan katta ahamiyatga egadir. Shundan swng butun materik tabiatining komponentlari - rel`ef, iqlimi va boshqalar tahlil kilinadi. Har bir materik va okeanga umumiy tabiiy geografik tavsif berilgach, ularni tabiiy geografik. rayonlashtiriladi. Swngra regionlari va tabiiy geografik wlkalari, tabiiy sharoiti chukur tahlil qilinadi. Materiklarni rayonlashtirilganda region va wlkalarning geografik wrni, tektonik tuzilishi, rel`sfi er yuzasining asosiy xususiyatlari, iqlimiy sharoiti va qaysi tabiat zonasida joylashganligi asos qilib olinadi. Bunda asosan geografik qobiqning ajratiladigan regionlari murakkab tabiiy komplekslardan iborat bwlib, ular tarkibida umuman geografik qobiqni tashkil etuvchi barcha tabiat komponentlar ishtirok etadi va wzaro bir-biriga ta`sir etib turadi. Mazkur kursda rayonlashtirishning asosiy birligi va geografik ta`riflashning asosiy ob`ekti bir butun, geografik jixatdan aloxida ajralib turuvchi hududlar hisoblanadi. Bu hududlarning asosiy qismi bir iklim mintakasida joylashgan bwladi va bir geotektonik oblatga kiritiladi. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursi oxirida materiklar va okeanlar tabiatidagi umumiy xususiyatlar va qonuniyatlar haqida xulosa chikariladi. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursi kuyidagi tuzilishga egadir: Muqaddima, Afrika, Hind okeani, Avstraliya va Okeaniya, Tinch okeani, Antarktida, Janubiy Amerika, Shimoliy Amerika, Atlantika okeani, Shimoliy Muz okeani, Evrosiyo va Xotima qismlaridan iborat.
Tog` paydo bwlishi xarakteri keyingi rivojlanishda perm davri oxirlariga kelib Lavrazianing Evrosiyodagi qismi quruklikka aylanib borgan va Gondvana bwlinib keta boshlagan. Yura davrining boshlarida Lavraziyaning ancha qismni transgressiya (dengiz) egallaydi va bu Evropa platformasigacha davom etadi. Yura davrining oxirlarida, bor davrining boshlarida al`p tog` burmalanishi vujudga kelgan va bosqich davomida Evrosiyo aloxida materik bwlib shakllanadi va uning hozirgi tabiiy sharoiti vujudga kela boshlaydi. Mezozoy wrtalariga kelib Evrosiyoning katta shimoliy qismi yaxlit materikka aylangan va uning umumiy shakli hozirgiga 4 yaqin bwlgan. Janubda Evrosiyodan bwlinib ketgan Gondvanadan ajralib turuvchi geosinklinal mintaka mavjud bwlgan. Unda Afrika, Arabiston, Xindiston va Avsraliya platformalari ajralib chiqkan. Ularning shakllanishida vulkanik jarayonlar vujudga kelib turgan. Materik qiyofasining shakllanishi, uning hozirgi rel`efining vujudga kelishi, hozirgiga wxshash iqlim kaynazoy erasida rwy berib borgan. Kaynozoy erasining boshlariga kelib hozirgi materikning katta shimoliy qismi wrnida yaxlit kuruklik vujudga kelgan. Bu platformalar Baykal, Kaledon va Gertsen burmalanishida hosil bwlgan. Evrosiyoning janubi va janubi-sharqidagi tog`larning qwshilishi vujudga kela boshlagan. Shu davrda bu quruqlikni g`arbda wsha vaqtga kelib shakllana boshlagan Shimoliy Atlantika chwkmasi Shimoliy Amerikadan ajratib qwygan. Janub va janubi -sharkda Wrta dengiz bwyi (Al`p -Ximolay) geosinklinal mintaqasi chegaralab turgan. Bu geosinklinal mintaqa Evrosiyoni Gondvananing bwlaklari bwlishi Afrika - Arabiston, Xindiston va Avstraliya platformalaridan ajralib turgan. Sharqda G`arbiy Tinch okean geosinklinal mintaqasi Evrosiyoni Tinch okean botig`idan ajralib turgan. Hozirgi Evrosiyo wrnida tabiat rivojlanishining kembriygacha bwlgan boskichida uchta juda katta platforma mavjud bwlgan. Bular Evropa, Sibir` va Xitoy platformalaridir. Bundan ham oldin janubiy tropikdan janubda Gondvana platformasi vujudga kelgan. Yuqoridagi uchta platformadan janubda Al`g` Ximolay geosinklinal mintaqasi mavjud bwlgan. Bu geosinklinal hozirgi xorijiy Evropaning kwp qismini egallagan va janubiy - sharkka tomon davom etib, shimoliy platformani Gondvanadan ajratib turgan. Poleozoy erasining birinchi yarimidagi vokealar Evrosiyo quruqligining shakllanishiga ancha ta`sir etgandir: kuruk geosinklinal mintaqalar hisobiga ancha kengaygan. Dengizlarning qayta - kayta platformasi oblastlariga bostirib kirishi natijasida geosinklinal mintakalarda xam tog paydo bwlish jarayonlari almashinib turgan. Tog`larning paydo bwlishi silur davrining oxirida ayniqsa kuchaygan. Kaledon geosinklinal quruklikka aylanib Evropa platformasini Shimoliy Amerika platformasi bilan tutashtirgan. Buning natijasida Shimoliy Atlantika materigi hosil bwlgan. Burmali toglar Mongoliya - Oxota geosinklinal wrnida vujudga kelishi natijasida. Sibir platformasi va yangi paydo bwlgan tog`larni wz ichiga olgan Angarida materigi vujudga kelgan
2 eRNING IQLIM MINTAQALARI, GeOGRAFIK ZONLARNING TAQSIMLANIShI
Reja: 1. er yuzasida qu§sh eneriyasining taqsimlanishi. 2. er yuzasida iqlim mintaqalarining shakllanishi. 3. er yuzasida geografik zonalarning mintaqalar buyicha tarqalыshы.
Geosferada quyash energiyasыnың tүsetug`ыnыn həm tranformatsiya analizlesk. Biziң planetamыz Quyash energiyasыnың өүg`hHə0 g`ə
Dj/god aladы. Ulыo`ma quyashradiatsiyasыnың mug`darыnan otmosferanың sыrtqы qatlamlarыna tүsetug`ыnan 22% oultlar qatlamы nurlarыn qaytaradы. Quyash radiatsiyasыnың teң g`ana yarыmы jer үstine jetedi, sonың ishinde 7% qaytaldan dunya jүzi keңisliklerge qaytadы, al qalg`an 43% tin jer beti ishine jutыp geosferada landshaftlardың rao`ajlanыo`ыnda baslы energetikalыq baza bolыp esaplanadы.
Sol nurlы quyash energiyasыnың 43%, jer beti jыllыlыqqa transformatsiya etip, 15% jыllыlыq tolqыnlar tүrinde troposferag`a nurlanыp, onы belgili bir mug`darda jыlыtыp, hao`anың temperaturasыn anыqlaydы. Al qalg`an 28% jer betiniң jыlыlыq balanыsыn quraydы.
(Ortasha q0g`ңHə0 g`
– qqəhHə0 g` Dj/sm 2 H god), qurg`aqlыq ushыn (g`0qhHə0 g` Dj/sm
2 Hgod). Bul jыllыlыq tiykarыnda fizikalыq puo`lanыo`g`a jumsalыp, fotosintez həm transpormatsiyag`a həm de jer beti həm otmosfera arasыndag`ы molekulyar-turbuleytlik jыllыlыq almasыo`ыna jumsaladы (5%).
Fotosintetikalыq aktiv radiatsiya kөrinetug`ыn kөk fiotetoviy həm qыzыl-sarы spektorlarda jaylasqan həm 50% joqarы emes quyash jыllыlыq poyaslar boyыnsha bөlingenlikten jer betin bir tegis qыzdыrmaydы.
Sonың ushыn polyuslarda (1 km biyiklikke deyin) joqarы basыmlы suyыq oblastlar jaylasqan, al ekvatorda (8-10 km biyiklikke shekem) jыllы tөmengi basыm oblastlarы jaylasqan. Hao`a həreketi basыm oblastlarы boyыnsha joqarы basыmnan tөmengi basыmg`a həreket etedi. Jerdiң aylanыo`ыna baylanыslы 5 samalar өziniң bag`ыtыn arqa yarыm sharda ong`a, tүslik yarыm sharg`a shepke həreket etedi. Jer betinde tөmengi basыm obl. tsiklon, joqarg`ы basыm obl. anttsiklonlar qəliplesedi.
Jer sharыnda tiykarыnan 4 tiptegi hao`a massalarы bar. 1. Ekvatorlыq 2. Tropikalыq 3. Ortasha 4. Arkitikalыq həm Antarktikalыq
Klimat qəliplesio`i boyыnsha kontinental`, teңiz qatlamы bolыp bөlinedi. Ãèäðîòåðìèê øàð Ãèäðîòåðìèê øàð Ãèäðîòåðìèê øàð Ãèäðîòåðìèê øàðîÿò îÿò
îÿò îÿò âà âà âà
áèîìàññàíû4 áèîìàññàíû4 áèîìàññàíû4ãããã õîñèëä õîñèëä
õîñèëä õîñèëäîðëèãè îðëèãè îðëèãè
îðëèãè....
Fitomassanың өnimdarlыg`ы təbiyiy jag`dayda jыllыlыq həm ыg`allыqqa baylanыslы. Jao`ыn-shashыnnың ishki kontenentallыq ыg`allыq aylanыsы 25% ten. Qalg`an 75% okeannan keledi. Jao`ыn shashыnnың 50% ekvatorlыq, subekvattorlыq poyasqa tuo`ra keledi. 1/3-ortasha poyasqa, 1/10-subtropik poyasqa həm 1/20-polyarlыq poyasqa tuo`ra keledi. Atmosferalыq jao`ыn-shashыnnың 24% dariyalarg`a ag`adы, 64% topыraqqa siңedi, 12% topыraqtan joqarg`ы qabatыnda uslap qalыnadы.
Qurg`aqlыqqa ortasha 800 mm/j jao`ыn jao`adы. Jerdiң ulыo`ma biomassasы 2H10 12 den
– 2, 7H10 – 12
qurg`aqlыq beredi usыnnan 40% tog`aylar beredi. Degen menen adamilar soңg`ы 300-jыlda tog`aylardың maydanыn 30% azayttы.
Gidrotermik sharayatlar menen tыg`ыz baylanыsta jer kartasыnың shamal təsiri qabatыnda geoximiya protsessleriniң təsiri nətiyjesinde geografik zonalыq baqlanadы, topыraqlardың tiykarg`ы tүrleriniң tarqalыo`ыnda. Qurg`aqlыqtag`ы altы tiptegi jer qыrtыsыnың samal təsiri qabatыnda avtomorflыq (elyuvial) həm gidromorflыq (alyuvial) topraqlardы ajыratыo`g`a boladы, bir birinen ыg`allanыo` rejimi boyыnsha ajыraladы. Bul өz gezeginde belgili tiptegi landshaftlardың payda bolыo`ыna alыp keledi.
Avtomorflыq landshaftlar-suo` ayыrg`ыshlardan payda boladы, gidromorflыq landshaftlar ыg`allы pəsliklerde payda boladы. Geografik mintaqalar
Planetamыzdың shar tərizli formasы həm aylanыp turg`anlыg`ы, onың betine quyash energiyasыnың poyas boyыnsha tarqalыo`ыn alыp keledi, bul өz gezeginde tiykarg`ы hao`a massalarыnың, atmosferanың ulыo`ma tsirkulyatsiyasыnың, gidrotermikalыq rejimin zonnalыg`ыn, ekzogen həm geoximik, sonың ishinde topraq protsessleriniң, biogeotsenozlardың zonalыq rao`ajlanыo`ыnda dүzilio`in alыp keledi. Sebebi hər bir poyasqa өzine tən təbiyiy protsesslerdiң ritmikasы, landshaft zonalarыnың strukturasы xarakterli, həm olardы geografiyalыq poyaslar dep ataymыz.
Bul təbiyat ajыratыp shыqqan taksonomiyalыq rayonlarы bir-birine teңlestirio`ge bolmaydы. Fiz- geografiyalыq rayonlastыrыo`da birden bir qыyыnshыlыq bolыp esaplanadы.
Geografiyalыq poyaslar, bir-birinen bөlek, g`arezsiz bolыo`ыna qaramastan, өz ishinde kontinentallыg`ы həm ыg`allanыo` rejimi boyыnsha ajraladы. Poyaslardың bir jerlerde teңiz, bir jerlerde kontenental hao`a massalarыnың үstemlik bolыo`ы poyastың qurg`aqlыq həm okean bөleklerinde sektorlыq differentsattsiyag`a alыp keledi.
Sektorlar tek g`ana otmosferalыq jao`ыn-shыshыnnың məo`simlik ritmikasы həm mug`darы boyыnsha ajralmastan, al bioximikalыq protsesslerdiң həm sonың tiykarыnda ladshaftlardың zonalыq strukturasы boyыnsha ajraladы.
Geografiyalыq poyaslardың sektorlыg`ы kөrsetilgen matereklerdiң gipotikalыq sxemasы poyaslardың payda bolыo` sebeplerinen kөrsetedi.
Poyaslar arasыndag`ы termikalыq, həmde okean həm qurg`aqlыq arasыndag`ы ayыrmashыlыqlar turaqlы həm məo`simli təsir etio`shi atmosferanың oroitlarыn, teңiz ag`ыslarыn payda bolыo`ыna alыp keledi. Okeannың qurg`aqlыqqa təsiri birinshi gezekte geografiyalыq poyaslardың sektorlыg`ыn kөrsetedi. Okeanlardagi geografik mintaqalar. Okeanlar haqqыndag`ы ədebiyatlarda poyas həm zona kategoriyalarыn poyaslardы zona dep ataydы, bul almastыrыo`lar tүsiniklerdiң mənisin buzbaydы. Bizlerdiң okeanlardag`ы geografiyalыq poyaslardың sistemasыna okeannың joqarg`ы qatlamыnың bioklimatlыq zonalar klassifikatsiyasы juo`apqa səykes keledi, (100-150 m tereңlikke deyin). Tыnыsh okean V.G.Bogorov həm Dun`ya jүzi okean ushыn D.yuB.Bogdanov tərepinen usыnыs etken klassifikatsiyalar. Okeandag`ы joqarg`ы suo` qatlamыnың geografiyalыq poyaslardың jaylasыo`ыda tөmendegi betler menen anыqlanadы. a) suo`dың jыlыlыg`ы, puo`lanыo`ы, duzlыlыg`ы həm tыg`ыzlыg`ы, radiatsiyalыq baylanыstың funktsiyasы bolыp esaplanadы həm tiykarg`ы hao`a massasыna tiykarg`ы suo` massalarы səykes kelio`i. b) үstemshilik etio`shi samalar (tsiklonlыq shtormalar, hao`anың turaqlы ag`ыmlarы, shtil`) həm teңiz ag`ыslarы. v) suo`dың vertikallыq tserkulatsiyasы, onың ishindegi kislorod, plankton həm joqarы shөlkemlestirilgen faunanың ishindegi jыynag`ы. Bul faktorlardың barlыg`ы keңislikke qaray өzgeredi. Hao`a frontlarы okeanda aytarlыqtay bir, biraq turaqsыz, sol ushыn okeanda geografiyalыq poyaslardы anыqlao` ushыn tiykarg`ы suo` massalarыnың konvergentsiya sыzыg`ы (uqsaslыg`ы), polyar oblast` muzlarыnың jыllыq həm məo`simliligi, joqarы həm tөmen keңislik basыm oraylarы zərүr bolыp esaplanadы. Өtkinshi zonalarda bar. 6 Solay etip, okeanda geografiyalыq poyaslardың sistemasы həm olardың tiykarg`ы qəsiyetleri tөmendegishe kөrsetio`ge boladы. 1. Afrikalыq poyas 2. Subarktikalыq 3. Ortasha 4. Subtropik 5. Ekvatorlыq 6. Tropik 7. Qubla tropik 8. Qubla subtropik 9. Qubla ortasha 10. Qubla antartikalыq 11. Qubla antarktikalыq Qurg`aqlыqta tөmendigi geografiyalыq poyaslar tarqalg`an 1. Ekvatorlыq poyas (1) 2. Subekvatorlыq poyas (2) 3. Tropikalыq poyas (2) 4. Subtropikalыq poyas (2) 5. Ortasha poyas (2) 6. Subarktikalыq poyas (2) 7. (Arktikalыq həm antarktikalыq poyaslar) (2) 13-poyas. Tao`larda biyiklegen sayыn komplekstiң өzgerio`i biyiklik poyasы dep ataladы. 3
Rejasi: 1. Tыnыsh okeanыga təbiiy geografik tarif. 2. Hind okeanыga təbiiy geografik ta`rif. 3. Atlantika okeanыga təbiiy geografik tarif. 4. Shimoliy muz okeanыga təbiiy geografik tarif.
Tinch okeani tabiati. . Geografik wrni.
Tinch okeani - er yuzasidagi eng yirik okeani bwlib, uning maydoni 178,8 mln km kv ni tashkil qiladi. Okean shimolda Bering bwg`ozi orqali Shimoliy Muz okeani, janubi-sharkda Dreyk bwg`ozi orqali Atlantika okeani, janubi-garbda Tasmaniya va Antarktida wrtasidagi suv osti kwuarilmasi. va Katta Zond orollari orqali Hind okeanidan ajralib turadi. Tinch okeani Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, Evrosiyo va Antarktida qirg`oqlarini yuvib turadi. Okean Shimoliy va Janubiy Amerika materiklariga nisbatan Evrosiyoning sharqiy qirg`oqlarini kuchli emirilishga, parchalashga olib kelgan ( chunki okeandagi yirik oqimlar miqdori ywnalishi aynan shu tomonga ywnalgan) va yarim orol va orollarni vujudga keltirgan. Tinch okeanda bir qancha suv osti tizmalari - Markus-Nekker, janubiy Tinch okeani, Sharqiy Tinch okeani, Shimoliy-g`arbiy, botiqlar - Bellinsgauzen, Janubiy, Chili, Shimoli- sharqiy, Shimoli-g`arbiy, Peru, chwkmalar - Chili, Peru, Mendasino. Alleut, Kuril-Kamchatka, Mariana, Filippin hamda Chellenjer, Pasxi, Klipperton, Merrey, Mendasino kabi tektonik yoriqlar mavjud Tinch okeanda iliq oqimlardan Shimoliy passat, Passatlararo qarshi, Janubiy passat, Sharqiy Avstraliya, Kurasio, Shimoliy Tinch okeani, Alyaska kabilar, sovuq oqimlardan esa - G`arbiy shamollar, Peru, Kaliforniyalar mavjud bwlib, ular turli darajada quruqlikka wz ta`sirini kwrsatadi. Tinch okeanda kelib 2000 dan- ortiq chiqishiga kwra materik, vulqon va marjon orollari mavjud bwlib, ulardan eng yiriklari Yangi Gvineya (792540 km kv), Kalimantan, Yangi Zellandiya, Yapon orollari, Saxalin va boshqalar bwlsa, yarim orollardan Alyaska, Kamchatka, Koreya, Hindixitoy, Malakka, Kaliforniya kabilar joylashgan. Tinch okeanning eng chuqur joyi 11022 m li Marianna chwkmasi bwlib, okeanning wrtacha chuqurligi 3960 m ni, suv sarfi 710 400 000 kmZ ni tashkil etgan holda 25 ta dengiz joylashgan. Eng yirik dengizi Filippin hisoblanadi. Tinch okeanni ekvatorial, subekvatorial, tropik,
7 subtropik, yw`tadil va subarktika hamda antarktika iqlim mintaqalari kesib wtadi. Avstraliyadan shimol va sharqda, Tinch okeaning janubi-g`arbiy qismida kelib chiqilishiga kwra materik, marjon va vulkan orollaridan iborat juda kwp katga-kichik orollar joylashgan. Bu orollarning hammasi birgalikda Okeaniya deb ataladi. Okeaniya orollarining umumiy maydoni taxminan 1,3 mln. km 2 , Okeaniya odatda bir necha qismga bwlinadi. Avstraliyaga yaqin joylashgan eng yirik orollar Melaneziya deb ataladi. Melaneziyaga Yangi Gveniya, Solomon orollari, yangi Kaledoniya va boshqa orollar kiradi. Ancha janubda joylashgan Yangi Zelandiya alohida wlkaga kiritiladi. Melanziyadan shimolda 177° sharqiy uzunlikdan g`arbda joylashgan mayda orollar (Marmar, Karolin, Marshapl orollari) Mikroneziya deb ataladi. Tinch okeaninig janubiy qismlarida 177° sharqiy uzunliqtsan sharqda joylashgan kolgan barcha orollar Polineziyaga kiritiladi. Bular Gavay, Layn orollari va boshqalar.
Download 1 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling