O`zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi Ajini1z nomidagi Nukus davlat pedagogik instituti


Download 1 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/14
Sana25.02.2017
Hajmi1 Mb.
#1215
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14

 



 



O`zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi 

 

Ajini1z nomidagi Nukus davlat pedagogik instituti 

 

 

 

Tabi1tshunoslik fakul`teti 

 

 

Geografiya kafedrasi 

 

 

 

 

Katta o`qituvchi  A.S.Nurlanov 

 

 

 

 

 



 

 

«MATERIKLAR VA OKEANLARNING TABIIY GEOGRAFIYASI »  

FANI BO`YICHA O`QUV METODIK MAJMUASI 

(bakalavr bosqichi talabalari uchun) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

NUKUS - 2013 

 



Mazmuni  



1- tema.  Kirish.  Materiklar  va  okeanlar  tabiiy  geografiyasi  fanining  maqsad  va 

vazifalari  

 

2- tema.  erning iklim  mintaqalari. Geografik. zonalar poyaslar tushunchasi . 

 

3- tema.  Dune okeanlari geografiyasi, iqlimi va suv massalari.  

 

4- tema.  Okeanlarning  regional  birliklari:  Tinch,Atlantika,  Xind  va  Shimoliy 



Muz  okeanlari.  . 

 

5- tema.  evrasie. Geografik urni, geologik tuzilishi,tektonikasi va  relef shakllari.   

 

6- tema.  evropaning  geografik  urni  geologik  tuzilishi,tektonikasi  va    relef 

shakllari iqlimi va ichki suvlari.  

 

7- tema.  evropaning  tabiiy  geografik  rayonlarii.  Shimoliy,  Markaziy  va  Janubiy 



evropa  regionlari.  

 

8- tema.  Osie  qitasining  geologik  tuzilishi,tektonikasi  va    relef  shakllari  iqlimi 



tabiet zonalari, tuporoq usimlik va hayvonat dunesi.   

 

9- tema.  Osieni    tabiy  rayonlashtirish.  G`arbiy,  Sharqiy  Sibir,  Uzok  shark, 



Janubiy Sibir toglari, rayonlari.  

 

10- tema.  Markaziy  Osie,  Sharkiy  Osie,  Janubiy-Sharkiy  Osie,  Janubiy-G`arbiy 



Osie rayonlari.   

 

11- tema.  Shimoliy Amerikaning geografik urni tektonik tuzilishi va  rel`efi.                       

 

12- tema.  Shimoliy  Amerikaning  iqlim  mintakalari,  tabiyat  zonalari  va  ichki 

suvlari.  

 

13- tema.   Shimoliy  Amerikaning  Arktika  Amerika  sektori  sharqiy  tabiiy 



geografik rayonlashtirish.  

 

14- tema.  Kordil`era tog`lari tabiiy  geografik regioni 

 

15- tema.  Janubiy Amerika geografik urni tektonik tuzilishi va rel`ef shakllari.  

 

16- tema.  Janubiy Amerika iqlim mintakalari, tabiyat zonalari va ichki suvlari 

 

17- tema.  Janubiy Amerika tabiiy geografik regioni. Sharqiy, Amazoniya. 

 

18- tema.  G`arb tabiiy geografik regioni, And tog`lari. 

 

19- tema.  Afrikaning  geografik urni va rel`efi qozilma boyliklari.  

 

20- tema.  Afrikaning iqlimi va ichki suvlari. 

 

21- tema.  Afrika materigining organik dunesi.  

 

22- tema.  Tabiiy-geografik regionlari. Shimoliy va Markaziy Afrika. 

 

23- tema.  Sharqiy Afrika va Janubiy Afrika tabiiy geografik regioni.  

 

24- tema.  Avstraliya materiginiңgeografik urn iva relefi foydali qozilmalari.  

 

25- tema.  Avstraliya iqlimi ichki suvlari va organik dunesi. 

 

26- tema.  Avstraliyanың tuproq usimlik qotlamlari va xayvonat dүn`yasы. 

 

27- tema.  Avstraliya tabiiy geografik ulkalari.  

 

28- tema.  Okeaniya geografik urni, iqlimi va ichki suvlari. 

 

 



29- tema.  Okeaniyanың topыraq өsimlik katlamlarы həm xayo`anat dүn`yasы. 

 

30- tema.  Antarktida materigi geografik urni, iqlimi va organik dunesi. 

 

 


 



 



1 

MATeRIKLAR VA OKeANLAR TƏBIIY GeOGRAFIYaSЫGA KIRISh....    

 

 Reja: 

      1.   Kirish.Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi fanining predmeti. 

maqsadi va vazifalari. 

            2.    Fanning tadqiqot ob`ekti. 

 

Kirish. Fannining predieti, maqsadi va vazifalari, tadqiqot ob`ekti  

 

Materiklar  va  okeanlar  tabiiy  geografiyasi  kursi  geografiya  fanlari  tizimidagi  wquv  fani 



bwlib,  Erning  geografik  qobig`i  va  tabiiy  majmualarini  wrganadi.  Bu  kurs  er  sharidagi 

materiklar  va  okeanlarning  tabiatini,  uning  tarkibiy  kismlarini,  ularda  sodir  bulayotgan  tabiiy 

jarayonlarni  wzaro  bir-biriga  bog`lik  xolda  wrganadi.  Shu  bilan  birgalikda  bu  kurs  barcha 

materiklar va okeanlarning ularga tutash kismlari dengizlar va orollar bilan birgalikda wrganiladi. 

Bunda  kuruklikka  asosiy  e`tibor  beriladi,  okeanlar  va  dengizlar  esa  asosan  ularning 

materiklar  tabiiy  sharoitining  shakllanishidagi  ahamiyati  va  aholining  xayoti  faoliyatiga 

ta`sir  nuqtai  nazaridan  kwrib  chiqiladi.  Materiklar  va  okeanlar  tabiiy  geografiyasi  Umumiy  Er 

bilmi.  Xaritashunoslik,  Geologiya,  Tuproqshunoslik,  Biogeografiya  kabi  tabiiy  fanlardan 

egallagan  bilimlarga  tayanadi  va  ularga  aniqliklar  kiritadi.  Bu  kurs  ma`lumotlari  wrta  maktab 

geografiyasiga  bog`liq  xolda  didaktikaning  «Oddiydan  murakkabga»  degan  tartibiga  asosan, 

Afrika materigini wrganishdan boshlanadi va eng yirik hisoblangan Evrosiyo materigini wrganish 

bilan tugallanadi. Bu tartib-qoida keyingi kurslarda Urta Osiyo, Uzbekiston tabiiy geografiyasini 

wrganish uchun zamin tayyorlaydi. 

Har  bir  materikning  ta`rifi  ma`lum  bir  reja  asosida  olib  boriladi.  Bunda  materikning 

wlchamlari, shakli, geografik wrni, tabiati asosiy xususiyatlarinipg umumiy ta`rifi beriladi. Bu 

nisbatan kichik Kirish kismidan swng mazkur materikni wrab turuvchi okeanlarning qirgok bwyi 

qismlari  qiskacha  ta`riflanadi.  Bundan  keyin  keluvchi  «Tabiati  shakllanishning  asosiy 

bosqichlari»  deb  nomlangan  bobda  butun  materik  va  uning  ayrim  regionlari  tabiiy  sharoitni 

tarixiy-genetik jihatdan yondashib wrganish nuqtai-nazaridan katta ahamiyatga egadir. 

Shundan  swng  butun  materik  tabiatining  komponentlari  -  rel`ef,  iqlimi  va  boshqalar 

tahlil kilinadi. Har bir materik va okeanga umumiy tabiiy geografik tavsif berilgach, ularni tabiiy 

geografik.  rayonlashtiriladi.  Swngra  regionlari  va  tabiiy  geografik  wlkalari,  tabiiy  sharoiti 

chukur  tahlil  qilinadi.  Materiklarni  rayonlashtirilganda  region  va  wlkalarning  geografik  wrni, 

tektonik tuzilishi, rel`sfi er   yuzasining   asosiy   xususiyatlari,   iqlimiy   sharoiti   va   qaysi   

tabiat   zonasida joylashganligi asos qilib olinadi. 

Bunda  asosan  geografik  qobiqning  ajratiladigan  regionlari  murakkab  tabiiy 

komplekslardan iborat bwlib, ular tarkibida umuman geografik qobiqni tashkil etuvchi barcha 

tabiat komponentlar ishtirok etadi va wzaro bir-biriga ta`sir etib turadi. 

Mazkur  kursda  rayonlashtirishning  asosiy  birligi  va  geografik  ta`riflashning  asosiy 

ob`ekti  bir  butun,  geografik  jixatdan  aloxida  ajralib  turuvchi  hududlar  hisoblanadi.  Bu 

hududlarning  asosiy  qismi  bir  iklim  mintakasida  joylashgan  bwladi  va  bir  geotektonik 

oblatga kiritiladi. 

Materiklar  va  okeanlar  tabiiy  geografiyasi  kursi  oxirida  materiklar  va  okeanlar 

tabiatidagi umumiy xususiyatlar va qonuniyatlar haqida xulosa chikariladi. 

Materiklar  va  okeanlar  tabiiy  geografiyasi  kursi  kuyidagi  tuzilishga  egadir: 

Muqaddima,  Afrika,  Hind  okeani,  Avstraliya  va  Okeaniya,  Tinch  okeani,  Antarktida, 

Janubiy  Amerika,  Shimoliy  Amerika,  Atlantika  okeani,  Shimoliy  Muz  okeani,  Evrosiyo  va 

Xotima qismlaridan iborat. 

 

Tog`  paydo  bwlishi  xarakteri  keyingi  rivojlanishda  perm  davri  oxirlariga  kelib 



Lavrazianing Evrosiyodagi qismi quruklikka aylanib borgan va Gondvana bwlinib keta boshlagan. 

Yura  davrining  boshlarida  Lavraziyaning  ancha  qismni  transgressiya  (dengiz)  egallaydi  va  bu 

Evropa  platformasigacha  davom  etadi.  Yura  davrining  oxirlarida,  bor  davrining  boshlarida  al`p 

tog`  burmalanishi  vujudga  kelgan  va  bosqich  davomida  Evrosiyo  aloxida  materik  bwlib 

shakllanadi  va  uning  hozirgi  tabiiy  sharoiti  vujudga  kela  boshlaydi.  Mezozoy  wrtalariga  kelib 

Evrosiyoning  katta  shimoliy  qismi  yaxlit  materikka  aylangan  va  uning  umumiy  shakli  hozirgiga 



 

yaqin bwlgan. Janubda Evrosiyodan bwlinib ketgan Gondvanadan ajralib turuvchi geosinklinal 



mintaka  mavjud  bwlgan.  Unda  Afrika,  Arabiston, Xindiston va Avsraliya platformalari ajralib 

chiqkan. Ularning shakllanishida vulkanik jarayonlar vujudga kelib turgan. 

Materik  qiyofasining  shakllanishi,  uning  hozirgi  rel`efining  vujudga  kelishi,  hozirgiga 

wxshash  iqlim  kaynazoy  erasida  rwy  berib  borgan.  Kaynozoy  erasining  boshlariga  kelib 

hozirgi  materikning  katta  shimoliy  qismi  wrnida  yaxlit  kuruklik  vujudga  kelgan.  Bu 

platformalar Baykal, Kaledon va Gertsen burmalanishida hosil bwlgan. Evrosiyoning janubi va 

janubi-sharqidagi  tog`larning  qwshilishi  vujudga  kela  boshlagan.  Shu  davrda  bu  quruqlikni 

g`arbda  wsha  vaqtga  kelib  shakllana  boshlagan  Shimoliy  Atlantika  chwkmasi  Shimoliy 

Amerikadan  ajratib  qwygan.  Janub  va  janubi  -sharkda  Wrta  dengiz  bwyi  (Al`p  -Ximolay) 

geosinklinal  mintaqasi  chegaralab  turgan.  Bu  geosinklinal  mintaqa  Evrosiyoni  Gondvananing 

bwlaklari  bwlishi  Afrika  -  Arabiston,  Xindiston  va  Avstraliya  platformalaridan  ajralib  turgan. 

Sharqda  G`arbiy  Tinch  okean  geosinklinal  mintaqasi  Evrosiyoni  Tinch  okean  botig`idan  ajralib 

turgan. 

Hozirgi Evrosiyo wrnida tabiat rivojlanishining kembriygacha bwlgan boskichida 

uchta  juda  katta  platforma  mavjud  bwlgan.  Bular  Evropa,  Sibir`  va  Xitoy  platformalaridir. 

Bundan  ham  oldin  janubiy  tropikdan  janubda  Gondvana  platformasi  vujudga  kelgan. 

Yuqoridagi  uchta  platformadan  janubda  Al`g`  Ximolay  geosinklinal  mintaqasi 

mavjud  bwlgan.  Bu  geosinklinal  hozirgi  xorijiy  Evropaning  kwp  qismini  egallagan  va 

janubiy  -  sharkka  tomon  davom  etib,  shimoliy  platformani  Gondvanadan  ajratib  turgan. 

Poleozoy  erasining  birinchi  yarimidagi  vokealar  Evrosiyo  quruqligining  shakllanishiga 

ancha  ta`sir  etgandir:  kuruk  geosinklinal  mintaqalar  hisobiga  ancha  kengaygan.  Dengizlarning 

qayta - kayta platformasi oblastlariga bostirib kirishi natijasida geosinklinal mintakalarda xam tog 

paydo  bwlish  jarayonlari  almashinib  turgan.  Tog`larning  paydo  bwlishi  silur  davrining 

oxirida  ayniqsa  kuchaygan.  Kaledon  geosinklinal  quruklikka  aylanib  Evropa 

platformasini  Shimoliy  Amerika  platformasi  bilan  tutashtirgan.  Buning  natijasida  Shimoliy 

Atlantika  materigi  hosil  bwlgan.  Burmali  toglar  Mongoliya  -  Oxota  geosinklinal  wrnida 

vujudga kelishi natijasida. Sibir platformasi va yangi paydo bwlgan tog`larni wz ichiga olgan 

Angarida materigi vujudga kelgan 

 

 

 



 

 



eRNING IQLIM MINTAQALARI, GeOGRAFIK ZONLARNING TAQSIMLANIShI 

    


    

Reja: 

1. er yuzasida qu§sh eneriyasining taqsimlanishi. 

2. er yuzasida iqlim mintaqalarining shakllanishi. 

3. er yuzasida geografik zonalarning mintaqalar buyicha tarqalыshы. 

    


 

Geosferada  quyash  energiyasыnың  tүsetug`ыnыn  həm  tranformatsiya  analizlesk.  Biziң  planetamыz 

Quyash  energiyasыnың  өүg`hHə0

g`ə


  Dj/god  aladы.  Ulыo`ma  quyashradiatsiyasыnың  mug`darыnan 

otmosferanың  sыrtqы  qatlamlarыna  tүsetug`ыnan  22%  oultlar  qatlamы  nurlarыn  qaytaradы.  Quyash 

radiatsiyasыnың  teң  g`ana  yarыmы  jer  үstine  jetedi,  sonың  ishinde  7%  qaytaldan  dunya  jүzi  keңisliklerge 

qaytadы,  al  qalg`an  43%  tin  jer  beti  ishine  jutыp  geosferada  landshaftlardың  rao`ajlanыo`ыnda  baslы 

energetikalыq baza bolыp esaplanadы.  

 

Sol  nurlы  quyash  energiyasыnың  43%,  jer  beti  jыllыlыqqa  transformatsiya  etip,  15%  jыllыlыq 



tolqыnlar  tүrinde  troposferag`a  nurlanыp,  onы  belgili  bir  mug`darda  jыlыtыp,  hao`anың  temperaturasыn 

anыqlaydы. Al qalg`an 28% jer betiniң jыlыlыq balanыsыn quraydы. 

 

(Ortasha  q0g`ңHə0



g`

 



  qqəhHə0

g`

  Dj/sm



2

H  god),    qurg`aqlыq  ushыn  (g`0qhHə0

g`

  Dj/sm


2

Hgod).  Bul 

jыllыlыq tiykarыnda fizikalыq puo`lanыo`g`a jumsalыp, fotosintez həm transpormatsiyag`a həm de jer beti həm 

otmosfera arasыndag`ы molekulyar-turbuleytlik jыllыlыq almasыo`ыna jumsaladы (5%). 

 

Fotosintetikalыq  aktiv  radiatsiya  kөrinetug`ыn  kөk  fiotetoviy  həm  qыzыl-sarы  spektorlarda  jaylasqan 



həm 50% joqarы emes quyash jыllыlыq poyaslar boyыnsha bөlingenlikten jer betin bir tegis qыzdыrmaydы. 

 

Sonың  ushыn  polyuslarda  (1  km  biyiklikke  deyin)  joqarы  basыmlы  suyыq  oblastlar  jaylasqan,  al 



ekvatorda  (8-10  km  biyiklikke  shekem)  jыllы  tөmengi  basыm  oblastlarы  jaylasqan.  Hao`a  həreketi  basыm 

oblastlarы  boyыnsha  joqarы  basыmnan  tөmengi  basыmg`a  həreket  etedi.  Jerdiң  aylanыo`ыna  baylanыslы 



 

samalar  өziniң  bag`ыtыn  arqa  yarыm  sharda  ong`a,  tүslik  yarыm  sharg`a  shepke  həreket  etedi.  Jer  betinde 



tөmengi basыm obl. tsiklon, joqarg`ы basыm obl. anttsiklonlar qəliplesedi. 

 

Jer sharыnda tiykarыnan 4 tiptegi hao`a massalarы bar. 



1. Ekvatorlыq 2. Tropikalыq 3. Ortasha 4. Arkitikalыq həm Antarktikalыq 

 

Klimat qəliplesio`i boyыnsha kontinental`, teңiz qatlamы bolыp bөlinedi. 



    

Ãèäðîòåðìèê øàð

Ãèäðîòåðìèê øàð

Ãèäðîòåðìèê øàð

Ãèäðîòåðìèê øàðîÿò

îÿò


îÿò

îÿò    âà

âà

âà

âà áèîìàññàíû4



 áèîìàññàíû4

 áèîìàññàíû4

 áèîìàññàíû4ãããã    õîñèëä

õîñèëä


õîñèëä

õîñèëäîðëèãè

îðëèãè

îðëèãè


îðëèãè....    

 

Fitomassanың өnimdarlыg`ы təbiyiy jag`dayda jыllыlыq həm ыg`allыqqa baylanыslы. 



 

Jao`ыn-shashыnnың ishki kontenentallыq ыg`allыq aylanыsы 25% ten. Qalg`an 75% okeannan keledi. 

Jao`ыn shashыnnың 50% ekvatorlыq, subekvattorlыq poyasqa tuo`ra keledi. 1/3-ortasha poyasqa, 1/10-subtropik 

poyasqa  həm  1/20-polyarlыq  poyasqa  tuo`ra  keledi.  Atmosferalыq  jao`ыn-shashыnnың  24%  dariyalarg`a 

ag`adы, 64% topыraqqa siңedi, 12% topыraqtan joqarg`ы qabatыnda uslap qalыnadы. 

 

Qurg`aqlыqqa ortasha 800 mm/j jao`ыn jao`adы. 



 

Jerdiң  ulыo`ma  biomassasы  2H10

12 

den 


2,  7H10 

12

  qurg`aq  massa.  Tirifitomassa  өnimniң  2/3  in 



qurg`aqlыq  beredi  usыnnan  40%  tog`aylar  beredi.  Degen  menen  adamilar  soңg`ы  300-jыlda  tog`aylardың 

maydanыn 30% azayttы. 

 

Gidrotermik sharayatlar menen tыg`ыz baylanыsta jer kartasыnың shamal təsiri qabatыnda geoximiya 



protsessleriniң  təsiri  nətiyjesinde  geografik  zonalыq  baqlanadы,  topыraqlardың  tiykarg`ы  tүrleriniң 

tarqalыo`ыnda.    Qurg`aqlыqtag`ы  altы  tiptegi  jer  qыrtыsыnың  samal  təsiri  qabatыnda  avtomorflыq  (elyuvial) 

həm  gidromorflыq  (alyuvial)    topraqlardы  ajыratыo`g`a  boladы,  bir  birinen  ыg`allanыo`  rejimi  boyыnsha 

ajыraladы. Bul өz gezeginde belgili tiptegi landshaftlardың payda bolыo`ыna alыp keledi. 

 

Avtomorflыq  landshaftlar-suo`  ayыrg`ыshlardan  payda  boladы,  gidromorflыq  landshaftlar  ыg`allы 



pəsliklerde payda boladы. 

Geografik mintaqalar 

 

Planetamыzdың  shar  tərizli  formasы  həm  aylanыp  turg`anlыg`ы,  onың  betine  quyash  energiyasыnың 



poyas  boyыnsha  tarqalыo`ыn  alыp  keledi,  bul  өz  gezeginde  tiykarg`ы  hao`a  massalarыnың,  atmosferanың 

ulыo`ma  tsirkulyatsiyasыnың,  gidrotermikalыq  rejimin  zonnalыg`ыn,  ekzogen  həm  geoximik,  sonың  ishinde 

topraq  protsessleriniң,  biogeotsenozlardың  zonalыq  rao`ajlanыo`ыnda  dүzilio`in  alыp  keledi.  Sebebi  hər  bir 

poyasqa  өzine  tən  təbiyiy  protsesslerdiң  ritmikasы,  landshaft  zonalarыnың  strukturasы  xarakterli,  həm  olardы 

geografiyalыq poyaslar dep ataymыz. 

 

Bul  təbiyat  ajыratыp  shыqqan  taksonomiyalыq  rayonlarы  bir-birine  teңlestirio`ge  bolmaydы.  Fiz-



geografiyalыq rayonlastыrыo`da birden bir qыyыnshыlыq bolыp esaplanadы. 

 

Geografiyalыq  poyaslar,  bir-birinen  bөlek,  g`arezsiz  bolыo`ыna  qaramastan,  өz  ishinde 



kontinentallыg`ы  həm  ыg`allanыo`  rejimi  boyыnsha  ajraladы.  Poyaslardың  bir  jerlerde  teңiz,  bir  jerlerde 

kontenental  hao`a  massalarыnың  үstemlik  bolыo`ы  poyastың  qurg`aqlыq  həm  okean  bөleklerinde  sektorlыq 

differentsattsiyag`a alыp keledi. 

 

Sektorlar tek g`ana otmosferalыq jao`ыn-shыshыnnың məo`simlik ritmikasы həm mug`darы boyыnsha 



ajralmastan,  al  bioximikalыq  protsesslerdiң  həm  sonың  tiykarыnda  ladshaftlardың  zonalыq  strukturasы 

boyыnsha ajraladы. 

 

Geografiyalыq poyaslardың  sektorlыg`ы  kөrsetilgen  matereklerdiң  gipotikalыq  sxemasы poyaslardың 



payda bolыo` sebeplerinen kөrsetedi. 

 

Poyaslar  arasыndag`ы  termikalыq,  həmde  okean  həm  qurg`aqlыq  arasыndag`ы  ayыrmashыlыqlar 



turaqlы həm məo`simli təsir etio`shi atmosferanың oroitlarыn, teңiz ag`ыslarыn payda bolыo`ыna alыp keledi. 

Okeannың qurg`aqlыqqa təsiri birinshi gezekte geografiyalыq poyaslardың sektorlыg`ыn kөrsetedi. 



Okeanlardagi geografik mintaqalar. 

Okeanlar  haqqыndag`ы  ədebiyatlarda  poyas  həm  zona  kategoriyalarыn  poyaslardы  zona  dep  ataydы, 

bul  almastыrыo`lar  tүsiniklerdiң  mənisin  buzbaydы.  Bizlerdiң  okeanlardag`ы  geografiyalыq  poyaslardың 

sistemasыna  okeannың  joqarg`ы  qatlamыnың  bioklimatlыq  zonalar  klassifikatsiyasы  juo`apqa  səykes  keledi, 

(100-150  m  tereңlikke  deyin).  Tыnыsh  okean  V.G.Bogorov  həm  Dun`ya  jүzi  okean  ushыn  D.yuB.Bogdanov 

tərepinen usыnыs etken klassifikatsiyalar. 

Okeandag`ы  joqarg`ы  suo`  qatlamыnың  geografiyalыq  poyaslardың  jaylasыo`ыda  tөmendegi  betler 

menen anыqlanadы. 

a)  suo`dың  jыlыlыg`ы,  puo`lanыo`ы,  duzlыlыg`ы  həm  tыg`ыzlыg`ы,  radiatsiyalыq  baylanыstың 

funktsiyasы bolыp esaplanadы həm tiykarg`ы hao`a massasыna tiykarg`ы suo` massalarы səykes kelio`i. 

b) үstemshilik etio`shi samalar (tsiklonlыq shtormalar, hao`anың turaqlы ag`ыmlarы, shtil`) həm teңiz 

ag`ыslarы. 

v)  suo`dың  vertikallыq  tserkulatsiyasы,  onың  ishindegi  kislorod,  plankton  həm  joqarы 

shөlkemlestirilgen faunanың ishindegi jыynag`ы. 

Bul  faktorlardың  barlыg`ы  keңislikke  qaray  өzgeredi.  Hao`a  frontlarы  okeanda  aytarlыqtay  bir,  biraq 

turaqsыz,  sol  ushыn  okeanda  geografiyalыq  poyaslardы  anыqlao`  ushыn  tiykarg`ы  suo`  massalarыnың 

konvergentsiya  sыzыg`ы  (uqsaslыg`ы),  polyar  oblast`  muzlarыnың  jыllыq  həm  məo`simliligi,  joqarы  həm 

tөmen keңislik basыm oraylarы zərүr bolыp esaplanadы. Өtkinshi zonalarda bar. 



 

Solay  etip,  okeanda  geografiyalыq  poyaslardың  sistemasы  həm  olardың  tiykarg`ы  qəsiyetleri 



tөmendegishe kөrsetio`ge boladы. 

1. Afrikalыq poyas 

2. Subarktikalыq 

3. Ortasha 

4. Subtropik 

5. Ekvatorlыq 

6. Tropik 

7. Qubla tropik 

8. Qubla subtropik 

9. Qubla ortasha 

10. Qubla antartikalыq 

11. Qubla antarktikalыq 

Qurg`aqlыqta tөmendigi geografiyalыq poyaslar tarqalg`an 

1. Ekvatorlыq poyas (1) 

2. Subekvatorlыq poyas (2) 

3. Tropikalыq poyas (2) 

4. Subtropikalыq poyas (2) 

5. Ortasha poyas (2) 

6. Subarktikalыq poyas (2) 

7. (Arktikalыq həm antarktikalыq poyaslar) (2) 

13-poyas. 

Tao`larda biyiklegen sayыn komplekstiң өzgerio`i biyiklik poyasы dep ataladы. 



DҮN`Ya OKeANLARЫ ReGIONAL BIRLIKLARI 

 

 



Rejasi: 

1. Tыnыsh okeanыga təbiiy geografik tarif. 

2. Hind okeanыga təbiiy geografik ta`rif. 

3. Atlantika okeanыga təbiiy geografik tarif. 

4. Shimoliy muz okeanыga təbiiy geografik tarif. 

 

  



 

Tinch okeani tabiati. . Geografik wrni. 

 

Tinch okeani - er yuzasidagi eng yirik okeani bwlib, uning maydoni 178,8 mln km kv ni 



tashkil qiladi. Okean shimolda Bering bwg`ozi orqali Shimoliy Muz okeani, janubi-sharkda Dreyk 

bwg`ozi  orqali  Atlantika  okeani,  janubi-garbda  Tasmaniya  va  Antarktida  wrtasidagi  suv  osti 

kwuarilmasi. va Katta Zond orollari orqali Hind okeanidan ajralib turadi. 

Tinch  okeani  Shimoliy  va  Janubiy  Amerika,  Avstraliya,  Evrosiyo  va  Antarktida 

qirg`oqlarini  yuvib  turadi.  Okean  Shimoliy  va  Janubiy  Amerika  materiklariga  nisbatan 

Evrosiyoning  sharqiy  qirg`oqlarini  kuchli  emirilishga,  parchalashga  olib  kelgan  (  chunki 

okeandagi  yirik  oqimlar  miqdori  ywnalishi  aynan  shu  tomonga  ywnalgan)  va  yarim  orol  va 

orollarni vujudga keltirgan. 

Tinch  okeanda  bir  qancha  suv  osti  tizmalari  -  Markus-Nekker,  janubiy  Tinch  okeani, 

Sharqiy  Tinch  okeani,  Shimoliy-g`arbiy,  botiqlar  -  Bellinsgauzen,  Janubiy,  Chili,  Shimoli-

sharqiy,  Shimoli-g`arbiy,  Peru,  chwkmalar  -  Chili,  Peru,  Mendasino.  Alleut, Kuril-Kamchatka, 

Mariana, Filippin hamda Chellenjer, Pasxi, Klipperton, Merrey, Mendasino kabi tektonik yoriqlar 

mavjud  Tinch  okeanda  iliq  oqimlardan  Shimoliy  passat,  Passatlararo  qarshi,  Janubiy  passat, 

Sharqiy  Avstraliya,  Kurasio,  Shimoliy  Tinch  okeani,  Alyaska  kabilar,  sovuq  oqimlardan  esa  - 

G`arbiy  shamollar,  Peru,  Kaliforniyalar  mavjud  bwlib,  ular  turli  darajada  quruqlikka  wz  ta`sirini 

kwrsatadi. 

Tinch okeanda kelib 2000 dan- ortiq chiqishiga kwra materik, vulqon va marjon orollari 

mavjud  bwlib,  ulardan  eng  yiriklari  Yangi  Gvineya  (792540  km  kv),  Kalimantan,  Yangi 

Zellandiya,  Yapon  orollari,  Saxalin  va  boshqalar  bwlsa,  yarim  orollardan  Alyaska, 

Kamchatka, Koreya, Hindixitoy, Malakka, Kaliforniya kabilar joylashgan. 

Tinch  okeanning  eng  chuqur  joyi  11022  m  li  Marianna  chwkmasi  bwlib,  okeanning 

wrtacha chuqurligi 3960 m ni, suv sarfi 710 400 000 kmZ ni tashkil etgan holda 25 ta dengiz 

joylashgan. Eng yirik dengizi Filippin hisoblanadi. Tinch okeanni ekvatorial, subekvatorial, tropik, 


 

subtropik, yw`tadil va subarktika hamda antarktika iqlim mintaqalari kesib wtadi. 



Avstraliyadan  shimol  va  sharqda,  Tinch  okeaning  janubi-g`arbiy  qismida  kelib 

chiqilishiga  kwra  materik,  marjon  va  vulkan  orollaridan  iborat  juda  kwp  katga-kichik  orollar 

joylashgan.  Bu  orollarning  hammasi  birgalikda  Okeaniya  deb  ataladi.  Okeaniya  orollarining 

umumiy  maydoni  taxminan  1,3  mln.  km

2

,  Okeaniya  odatda  bir  necha  qismga  bwlinadi. 



Avstraliyaga yaqin joylashgan eng yirik orollar Melaneziya deb ataladi. Melaneziyaga Yangi 

Gveniya,  Solomon  orollari,  yangi  Kaledoniya  va  boshqa  orollar  kiradi.  Ancha  janubda 

joylashgan Yangi Zelandiya alohida wlkaga kiritiladi. Melanziyadan shimolda 177° sharqiy 

uzunlikdan  g`arbda  joylashgan  mayda  orollar  (Marmar,  Karolin,  Marshapl  orollari) 

Mikroneziya  deb  ataladi.  Tinch  okeaninig  janubiy  qismlarida  177°  sharqiy  uzunliqtsan 

sharqda  joylashgan  kolgan  barcha  orollar  Polineziyaga  kiritiladi.  Bular  Gavay,  Layn 

orollari va boshqalar. 

 


Download 1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling