O`zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi Ajini1z nomidagi Nukus davlat pedagogik instituti
Shimoliy va G`arbiy Evropani tabiiy geografik rayonlari
Download 1 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- G`arbiy Evropa
- Janubiy - g`arbiy Osiyo.
- Mssopotamiya
- A d a b i y o t l a r
- Markaziy Osiyo
|
Shimoliy va G`arbiy Evropani tabiiy geografik rayonlari. Shimoliy Yovropa Bu region tarkibi asosini Fenoskandiya tashkil etadi. Fenoskandiya-umumiy nom bilan Evropaning shimoliy qismi Skandinaviya yarim oroli, Finlandiya va Koreliya, hamda Kola yarim oroli kiritiladi. Bu katta hudud tabiiy sharoitining og`irligi kristalli jinslarning tarqalganligi, tayga wrmonalari va tundra landshaftlarining ustun turishi
17
bilan xarakterlanadi. Fenoskandiyaning asosini Skandinaviya yarim oroli tashkil etadi. Yarim orol qirg`oqlari yaqinida bir necha orollar joylashgan. Bularning eng yiriklari Gotland, Eland hisoblanadi. Skandinaviya yarim oroli shimolda materik bilan tutashgan, janubda uni Shimoliy va Baltika dengizi wrtasidagi tor bwg`oz Wrta Evropa tekisligidan ajratib turadi. G`arbiy sohilini Norvegiya va Shimoliy dengiz suvlari yuvib turadi. Shimoliy qismi Shimoliy muz okeani bilan tutashib turadi. Yarim orolni asosan tog`lar tashkil etganligi sababi, eng baland tog`lar janubida joylashgan bwlib, Yutenxeymen massivi qad kwtargandir. Massivning eng baland chwkqisi Galxyonnigen (2468m) hisoblanadi. Yarim orolning chekka shimolida tog`lik Finmarken yassi tog`ligi bilan tugaydi. Yarim orol uchun sernam iqlim xarakterlidir. Yanvarning wrtacha harorati shimolda -4S dan O'gacha, janubda -2S gacha etadi. Qish 6-7 oy davom etadi. Butun Fenoskandiya uchun yozning qisqa va salqin bwlishi xarakterlidir. Urtacha harorat +16° +17S tashkil ztadi. Fenoskandiyaning rel`efi va iklimi er usti suvlarining rivojlanishiga qulaylik tug`diradi. Shu sababli bu xudud daryo va kwllarga juda boy. Daryolari asosan qor va muzliklardan twyinadi. Kwllar juda kwp bwlib, ayniqsa Finlandiyada 60 mingga yaqin kwl mavjud. Skandinaviya tog`larida xozirgi eamon muzliklari saqlanib qolgan. Ural tog`ligi - Evropa va Osiyo qit`alari wrtasida meridianal yunalishida joylashgan bwlib, tabiiy sharoitida shimoldan - janubga hamda sharqdan - g`arbga tomon wzgarish yaqqol seziladi. Tog`likda uning vujudga kelishi bilan bokliq, xolda g`arbdan-sharqqa qarab jinslarning tarkibi, joylashishi ham wzgarib boradi. Ural tabiiy sharoiti-rel`ef, iqlim, oqar suv, tuproq, wsimlik xususiyatiga bir necha oblastlarga ajratiladi. Qutbiy Ural-kutb doirasidan shimolida ya`ni tundrada joylashgan. Shimolda u Yugar shari bwg`izidan Konstantinova Xosmen tog`igacha Payxay tizma deb ataladi. Bu tizma asosan balandligi 400-450m 'keladigan dwngliklardan iborat. Bu qismdagi toglikning eng baland nuqtasi Payer chwqqisi hisoblanib, balandligi 1472m. ga etadi. Shimoliy Ural - Shimoliy Ural Tel`nos-Iz tog`idan boshlanib, janubda Kanjakovskiy va Kasvinskiy Xamen` tog`larigacha davom etadi. Bu Uralning eng baland qismi bwlib, balandligi 1500m atrofida shimoliy Uralning eng shimoliy qismlari qutb yoni deb ataladi. Tog`likdagi Islodavatel`skiy tizmasi asosiy suvayirg`ich hisoblanib, undagi Narodnaya chuwqqisi (1895) Ural togining eng baland nuqtasi hisoblanadi. Wrta Ural - shimolda Kosvenskiy Kamen tog`idan, janubda Yurma tog`igacha davom etadi. U meridional yunalishidan sharqqa turtib chikkan yoy shaklini oladi. Urta Ural Shimoliy va Janubiy Ural nisbatan ancha pastdir. Undagi eng baland tog` tepalari 700 -800m dan oshmaydi. Janubiy Ural - Yurma tog`idan janubda Ural daryosining kenglik bwylab yunalgan qismigacha davom etadi. Wrta Uralning kuchli siqilishi hamda torayishidan janubiy Ural mintaqasida ancha keng zona hosil bwladi. Bu qismda tog`likning kengligi 160kmga etadi. Ural tog` tizmasi ancha past bwlsada, asosiy suvayirg`ich vazifasini bajaradi va eng uzun hisoblanadi. Janubiy Uralning eng baland nuqtasi 1639m. bwlgan, Yomontog` tizmasidir. Mug`ojar - shimolda bwlib, juda yassilangan va atrofga ancha pasayib boradi. Orografik jihatdan ancha parchalangan hisoblanadi. G`arbiy Evropa. Evrosiyo materigining chekka g`arbiy, ya`ni Atlantika okeaniga tutashgan va m w `t a d i l m i n t ak ad a j o yl as h g an k i s m i S h ark i y Ev ro p a yo k i S h ark i y E v ro p a tekisligi va subtropik mintaqalarda joylashgan Janubiy Evropalarga qarama - qarshi ularok umumiy bir nom-G`arbiy Evropa nomi bilan atalishi mumkin. G`arbiy Evropa ichidagi tabiat tafovutlari xudud ayrim kismlarining paydo bwlishi va neotektonik jarayonlarining namoyon bwlishi darajasiga, geografik kenglikda hamda Atlantika okeaniga nisbatan tutgan wrniga bog`liedir. G`arbiy Evropa qirg`oqlari yaqinda maydoniga kwra eng katta dengiz Skandinaviya yarimoroli bilan Islandiya yarim oroli orasida joylashgan Norvegiya dengizidir, U Atlantika okeanida suv osti tizmasi orkali ajralgan bwlib, bu tizmasi Farer va Shetland orollari joylashgan. Materik bilan Briganiya orollari wrtasida Shimoliy dengiz joylashgan. Fakat Skandinaviya yarim oroli sohillari bwylab chuqurligi 200m dan nov wtgan, dengizning qolgan qismi chuqurligi asa 100 m dan kam, sayozliklar (bankalar)dagi chukurlik 20m dan kam. Britaniya orollari - G`arbiy Evropa qirg`oqlari yaqnidagi birdan-bir yirik arxipelagdir. Uning tarkibiga ikki yirik orollar-Buyuk Britaniya bilan Irlandiya va kwpdan kwp mayda orollar-Men, Anglsi, Uayt. Ichki na tashqi Gebrid, Orkley va Shotland orollari kiradi. Arxipelagning umumiy maydoni 325 ming km 1 , bundan 244 ming km. Buyuk Britaniya 18
orollariga 84 ming km' esa Irlandnya oroliga twg`ri keladi. Britaniya orollari rel`efida uncha baland bwlmagan va tekislanib kolgan tog` massivlari ustun turadi; Bu tog` massivlari arktika suv osti soyliklari hamda platolari bilan almashinadi. Eng baland eri 1300m dan salgina oshadi. Wrta Evropa tekisliklari-(Al`p) Bu tabiiy oblast Atlantika okeani qirg`oqlaridan sharqda Odra va Visla suvayirg`ichigacha chwzilib ketgan. U Frantsiya xududini (Al`p va Piraney tog`larisiz), Bel`giyaning janubiy qismini, tekislik bilan Al`p togoldilari orasidagi Germaniyaning Chexiya, Slovakiyaning wrta qismi hamda wrta Pol`shani wz ichiga oladi. Markaziy massiv, Biskay kwltigi soxili va Pireney toglarining shimoliy etagida Garonna pasttekisligi yoki Akvitaniya xavzasi joylashgan. Shimolda Luara pasttekisligi rel`efi xilma-xil bwlgan Shimoliy Frantsiya pasttekisligi yoki Parij xavzasi rayoniga tutashib ketgan. Al`p va al`p yoki - Al`p tog`lari tabiiy geografik wlkasidagi Shveytsariya va Avstriya joylashgan. Oblastning shimoliy qismlari Germaniya g`arbiy qismlari Frantsiya, Janubiy qismlari Albaniya xududida joylashgan. Al`p tog`larining sharkiy tarmoqlari Vengriyaga, janubiy-sharqiy tarmoklari Sloveniyaga kirib borgan. Ba`zan al`p tog`larining turli qismlarining Shveytsariya al`p tog`lari Frantsiya al`p tog`lari, Al`p tog`lari va x.k. deb ham ataydilar. Wrta Dengiz bwyi soxili. Evrosiyo va Afrikaning Urta dengiz soxillarida joylashgan wlkalarning tabiiy va madaniy landshaftlari bir xildir. Bu tabiatning va odam xwjalik faoliyati sharoitining juda katta xududda bir xilligi geograflar tomonidan juda qadimdan kayd qilingan va geografiyaga «Urta dengiz bwyi» tushunchasining kiritishga sabab bwlgan. Apenin yarim orolining va Sitsiliya orolig`ida chuqurligi ZZZOm dan ortiq bwlgan Terres dengizi botig`i joylashgan. Apenin va Bolkon yarim orollari oraligida sayoz Adriatika dengizi mavjud. Janubroqda, Ioniya dengizi botig`ida eng katta chukurlik 5121m aniqlangan. Pireney yarim orolining asosini Pireney shimolini Maseta massivi tashkil etadi. U kristal jinslardan tuzilgan bwlib, shimol va janub tomonlardan Al`p burmalanish mintaqasining tog`lari bilan wralgan. Yassi toglikni Atlantika okeani tomonidan er yoriqlari sistemasi wrab olgan, bu er kuchli seyslikligi bilan ajralib turadi. Bolkon yarim orollari - shimoliy chegarasini Sana va Dunay daryolari bwylab, sharkda esa Dunayning kenglik bwylab oqadigan qismidan 44shim kenglik orkali Qora dengizga wtkaziladi. G`arbda oblastni Adriaktika va Ioniya dengizlari wragan, Ioniya orollari shu tabiiy wlkaga kiradi. Shimoliy yaxlit maydonni egallagan Balqon oroli janubga tomon torayib boradi, parchalanadi, kirg`oqlari egri - bugri bwladi. Bolqon yarim oroli er yuzasi tog`lidir. Yarim orolning nomi ham turkcha "Bolqon", ya`ni "Tog`" swzidan kelib chikkan. Apenin - bu tabiiy wlka tarkibiga Apenin yarim oroli bilan birga Korsika, Sardiniya va Sitsiliya orollari, shuningdek ular yakinida joylashgan mayda orollar -El`ba, Metor orollari va boshqalar ham kirib, ularni Adriatika, Ioniya va Torres dengizlari wrab turadi. Tog`larning Arno daryosining yuqori oqimida bwlgan qismi Shimoliy Apenin tog`lari deyiladi. Bu qismda tog`lar paleogen davrining asosan govak jinslaridan tashkil topgan bwlib, balandligi kamdan - kam 2000m dan oshadi.
iiii
ÀÑ ÀÑ ÀÑ ÀÑÈÈÈÈY Y Y YÎÍÛ ÎÍÛ
ÎÍÛ ÎÍÛ;
; ; ;Ã Ã Ã Ã Ò Ò Ò Ò! ! ! !ÁÈÈÉ ÁÈÈÉ ÁÈÈÉ
ÁÈÈÉ ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ Ð Ð Ð
ÅÃÈÎÍËÀÐÈÃÀ ÒÀÐÈÔ ÅÃÈÎÍËÀÐÈÃÀ ÒÀÐÈÔ ÅÃÈÎÍËÀÐÈÃÀ ÒÀÐÈÔ
19
Reja:
1. Wrta Dengiz tabiiy geografik rayonlashtirishning ahamiyati. 2. Janubiy-g`arbiy Osiyo tabiiy geografik rayonlashtirish.
Old Osiyo tog`liklariga janubdan Evrosiyo kontinentining paydo bwlishiga va tabiiy sharoitining butun kompleksiga kwra Evrosiyoning boshqa qismlariga karaganda, qwshin Afrikaga yaqin turadigan qismi tutashib turadi. Bu Arabiston yarim oroli bilan Mesopatamiya bwlib, uni umumiy nomi bilan Janubiy-g`arbiy Osiyo deb ataladi. Janubi- g`arbiy Osiyo kelib chiqishi jihatidan Afrika platformasining bir kismi xisoblanadi. U Afrikadan neogen-twrtlamchi davrda Qizil dengiz grabenining hosil bwlishi bilan uzil-kesil ajralgan. Hosil bwlishining umumiyligi, tropik mintaqada joylashganligi iqlimiy sharoitida hozirgi iqlimiga wxshashligi, organik dunyosining bir xilligi Arabiston yarim orolini aslida Saxroi Kabirning bir qismiga aylantiradi. Janubi-g`arbiy Osiyoni uch tomondan Xind okeanining shimoli-g`arbiy kismidagi yosh dengizlar wrab turadi. Bular er pwsti yoriqlarida vujudga kelgan Qizil dengiz, Adan va Oman qwltiqlari, Fors qwltig`i, tektonik botiqtsa vujudga kelgan Arabiston dengizdir. Bu barcha dengizlarga qizigan kontinentlar, musson shamollari ta`sir kwrsatadi va ular suv xaroratining yuqoriligi hamda yuqori darajasida shwrligi bilan ajralib turadi. Yuzadagi suvlarning xarorati Arabiston dengizida +29°+30°S, Qizil dengizda +32°Sgacha, Fors qwltigida +35°Sgacha etadi. Bu dunyo okeani yuzasida kuzatiladigan suvlar eng yuqori xaroratidir. Arabiston dengizidagi suvining shwrlik mikdori 36 -36,5%, Fors qwltig`idagi 37 - 39%, Qizil dengizda +41%ga etadi. Arabiston yarim oroli - Dunyodagi eng katta Arabiston yarim oroli uchun tabiiy geografik bir butunlik va keng xududda landshaft bir xil ekanligi xosdir. Bu erda Afrikadagi tropik chwllarning davomi xisoblangan chwllar kwpchiligi tashkil etadi. Maydoni 3 mln km 3
qwltiqlari, Arabiston dengizi bwylaridagi bir qancha arab mamlakatlari hamda shimolda Suriya, Irok va Iordaniya joylashgan. Butun wlka tektonik jihatdan sharkqa tomon biroz qiya bwlgan qadimgi qattik palaxsadan iborat bwlib, er pwstida rwy bergan yorilish natijasida Afrika platformasidan ajralgan. Bu yorilish natijasida Qizil dengiz bilan Adan kwltig`i hosil bwlgan. Arabiston xududining katta qismida butun yil davomida tropik xavo xukmronlik qiladi. Bu xavo yog`inning butunlay yog`masligi xarorat farklarining ayniqsa wlkaning shimoliy qismida juda katta bwlishiga yoz oylarida xaroratning yukori bwlishligiga sabab bwladi. Yoz vaktida butun wlkani past bosim oblasti egallaydi, uning markazi Xind daryosi xavzasida bwladi. Faqat soxillardagina xavoning quyi qatlamlari tarkibida namlik ortadi. Bugun yil davomida xavo massalari tsirkulyatsiyasi yog`in yog`ishiga noqulaylik sabablarini keltirib chiqaradi. Faqat chekka shimolidagina qishda qisqagina yog`ingarchilik davri bwladi. Arabiston wlkasining eng sernam kismi Yaman toglari bag`ri hisoblanadi (750mm). Arabiston yarim oroli yalpi kuyosh radiatsiyasining Er yuzasida eng kwp oladigan hudud hisoblanadi. Bu erda yil davomida harorat yuqori bwladi. Yarim orolning faqat chekka shimoliga, Suriya chwliga sovuk xavo twlqini kiradi, bu vaktda xarorat pasayib ketadi. Eng salqin oy xarorati +8° + 16°Sni tashkil etsa, yozning wrtacha xarorati 24° +32°S dir. Wlkaning ichki qismlarida xarorat +55°S gacha kwtariladi. Iqlimiy sharoitining noqulayligi daryo tarmoqlarining rivojlanishi uchun twsqinlik qiladi. Wlkada doimiy oqar suv maibai ywk. Pekin quruk wzanlar mavjud. Ulkaning asosiy suv manbai bu grunt suvlari xisoblanadi.
va Frot daryolarining wrta va quyi rkimida bwlib, deyarli butunlay Iroq hududini, janubi - sharqda Eronni, shimoli - g`arbida Suriyani wz ichiga oladi. Tekis rel`ef, janubida tropik chwl iqlimiga wtadigan kurg`okchil-subtropik iklim ikkita katta tranzit daryoning mavjudligi bu wlka tabiatining asosiy xususiyatidir. Mesopotamiya al`p burmalanish mintaqasi bilan Arabiston platformasi oralig`idagi bukilma wrnida vujudga kelgan.
20
Rel`efda ikkita tekislik yuza ajralib turadi. Bu yuzalar bir - biridan anik ifodalangan zinapoyalar orqali ajralgandir. Wlkaning Arabiston tog`ligi va Suriya chwliga tutashib turgan kismi Jazira platosining er yuzasi yassi, daryolar ayrim qismlarini bwlib yuborgan, balandligi 200 - 400m bwlgan tekisliklan iborat. Mesopotamiyaning sohili juda yosh va unda yaqinda bwlib wtgan tektonik harakatlar izlari saqlanib kolgan. Yozda Mesopotamiyada tropik xavo massalari ustunlik qiladi. Ulka shimoliga qishda Atlantika tsiklonlari kirib kelsa, Janubida kontinental tropik xavo xukmron bwladi. Yillik yog`in mikdori ZOOmm ga etadi. Butun wlka uchun haroratning yillik va keskin sutkalik amplitudalari xos bwlgan kontinental wzgarishi xarakterlidir. Yoz juda issiq, iyulning wrtacha xarorati 45 - 55°Sgacha chiqadi. Eng salqin oylarnnng xarorati shimoldan janubga +7° dan YuSgacha wzgaradi. Mesopotamiyani shimoliy-g`arbidan janubi - sharqqa tomon Frot va Dajla daryolari kesib wtadi va kuyilish joyidan 195km masofada kwshilib, bir daryo bwlib oqadi. Wlkada bu ikki daryoning doimiy okib turishiga sabab, daryolar boshlanadigan Arabiston tog`ligida qorlarni erib turishi sabab bwladi. Savol: 1. Wrta devgiz bwyiga kiruvchi wlkalarning wziga xos xususiyatlari nimada? 2. Janubiy - g`arbiy Osiyo iqlimining boshqa wlkalar iqlimidan farkini ajrating.
oooo
ÀÑ ÀÑ ÀÑ ÀÑÈÈÈÈY Y Y YÎÍÛ ÎÍÛ
ÎÍÛ ÎÍÛ;
; ; ;Ã Ã Ã Ã Ò Ò Ò Ò! ! ! !ÁÈÈÉ ÁÈÈÉ ÁÈÈÉ
ÁÈÈÉ ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÐÅÃÈÎÍËÀÐÈÃÀ ÒÀÐÈÔ ÐÅÃÈÎÍËÀÐÈÃÀ ÒÀÐÈÔ ÐÅÃÈÎÍËÀÐÈÃÀ ÒÀÐÈÔ ÐÅÃÈÎÍËÀÐÈÃÀ ÒÀÐÈÔ
8-Mavzu: Old Osiyo tog`ligi, Kavkaz va Markaziy Osiyo tabiiy geografik regioni tabiiy geografik rayonlashtirish. (2 soat) Reja: 1. Old Osiyo tog`ligi va Kavkaz tabiiy geografik regioni tabiiy geografik rayonlashtirish. 2. Markaziy Osiyo tabiiy geografik regioni tabiiy geografik rayonlashtirish.
1. T.V.Vlasova.«Materiklar tabiiy geografiyasi». Toshkent, «Uqituvchi» nashriyoti, 1991 y. (125- 357 betlar). 1 TOM. 2. A.Qozoqov, X.Ma`sudov. "Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursidan amaliy mashg`ulotlar va mustaqil ishlar", Toshkent, "Uqituvchi". 1992 yil.
Bu tabiiy geografik wlka Urta dengizning sharqiy soxili bwylab nisbatan kambar polasa shaklida shimoldan janubga tomon qismi Turkiya xududida joylashgan swngra unga Suriyaning garbiy tog`li chekka qismi kiradi. Janubiy g`arbiy chegarasi Dunay yarim orolining sharqiy chekkasi bwylab wtadi. Sharqda va janubi-sharqda Suriya chwli va Arabiston yarim oroli bilan aniq tabiiy chegara ywq, tektonik jihatdan Arabiston - Suriya palasasining chekkasi bwlib, yosh tektonik harakatlar uni kwtargan. parchalangan va burmalar hosil kilgan. Wlkaning sharqiy chekkasi bwylab tog` tizmalari va massivlarining yana bir mintaqasi - Atilivan tog`lari kwtarilgan bwlib, bular sharqda qwshni Suriya Iordaniya qirlari bilan asta - sekin tutashib ketgan. Bu tog`lar hamma qismida ham Devan toglaridan past turadi. Antilivanning faqat wrta qismida balandligi 2659m ga etadi, Xermon massivi esa 2800m gacha kwtarilgan. Ulkaning foydali kazilmalari yaxshi tekshirilmagan. Ulik dengiz suvidagi tuz zaxirasi eng katta axamiyatga ega. Kamroq miqdorda asfal`t, gips, fosforit qazib chiqariladi. Ba`zi bir metall konlari hali deyarli tekshirilmagan. Kichik Osie tog`ligi-Wrta dengiz va Marmar dengizi wrab turgan kichik Osiyo yarim orolida joylashgan. Bu dengizlar va ularni tutashtirib turgan Dardanel hamda Bosfor bwg`ozlari orkali Evropa bilan Osiyo wrtasidagi shartli chegarasi wtadi. Kichik Osiyo togligi sharqda Armaniston tog`ligi bilan kwshilib ketgan. Janubda uning chegarasi Wrta dengiz qirg`og`i bilan borib, Ispadaron qwltigidan janubroqdan wtadi, swngra 40° sharqiy uzunlik bilan Van kwli oralig`iga boradi, shimolda asa, Choxor daryosining kuyi oqimiga taxminan twg`ri keladi. 21
Kichik Osiyo tog`ligining janubiy chekka tog`lari sistemasi umumiy nom bilan Tavr (armancha Torpos) tog`lari deb ataladi. Tavr tog`lari xam shimoliy tizimlar singari dengiz tomonidan er pwstining er yoriqlari bilan chegaralangan va kam wyilgan bwylama tektonik qirg`oq hosil qilgan. Armaniston tog`ligi - G`arbda kichik Osiyo tog`ligi bilan tutashgan va bular wrtasida aniq ifodalangan tabiiy geografik chegara ywq, wlka janubi - Sharqda Eron tog`ligi bilan ham shunday asta-sekin tutashib ketadi, shimolda Kichik Kavkaz bilan chegaralanadi, janubda esa tog`lik etagida Mesopotamiya pasttekisligi joylashgan. Eron tog`ligi - Old Osiyo tog`liklari orasida maydoni jihatidan eng kattasidir. Eron tog`ligi tabiiy sharoiti uchun tog tizimlarining keng yassi tog`liklari va botiqlar bilan almashib kelishi, qurgoqchil iqlimining xukmronligi xamda chala chwl landshaftlarining ustun turishi xosdir. Markaziy Osiyo Osiyoning Oltoy tog`lari bilan Ximolay toglari oralig`ida joylashgan bu qismi tabiiy sharoitining wziga xosligi bilan ajralib turadi. Markaziy Osiyo tushunchasi baland tog`lar bilan wralgan, okeanlardan uzoqda joylashgan va chwl landshaftlari xukmron bwlgan wlka sifatida qaraladi. Region rel`efining umumiy xususiyatlari yangi tektonik jarayonlarning kuchsiz rivojlanganligiga, struktura shakllarining keskin ifodalanganligi va tekislangan yuzalarining kwp tarqalganligiga bog`likdir. Okeanlardan uzokda joylashganligi va hamma tomondan tog`lar bilan twsilganligi iqlimning kontinental va quruk bwlishiga, er usti suvlarining tartibsiz §wlganligiga hamda chwl, chala chwl va dasht landshaftlarining rivojlanishiga sabab bwladi. Shimoliy Mongoliya - MXRning shimoliy, shimoliy - g`arbiy qismini egallagan bwlib, tabiiy sharoitiga kwra Janubiy Sibirning tog` tayga xududi bilan Markaziy Osiyoning okeanlariga suvi okib bormaydigan qurg`oqchil yassi togliklari wrtasidagi oraliq wlkadir. Shimoliy Mongoliya rel`efi uchun katta absalyut balandlikdagi soyliklar hamda tekisliklar bilan almashinib keladigan tog` tizmalarining kwpligi xosdir. Tog` tizmalari 3 ta asosiy sistemaga kiritiladi. Ular Antey, Xangay va Mongoliya xamda Gobi Oltoyi sistemasiga kiritiladi. Ularning umumiy xususiyati uzok davom etgan tekislanish jarayonlari izlari yaxshi ifodalangan silliqlangan rel`efi hamda wrtacha balandliklarning kwpligidir. Mongoliyadagi eng baland tog` massivi Tabin - Bog`do-Ola 4362m bwlib, Mongoliya Oltoyida joylashgan. Shimoliy Mongoliya tog`larida tektonik soyliklar kwp, ba`zilarida kwllar mavjud. Wlka er bag`rida zaminning asosan proterozoy va kuyi polezoy kristall jinslari bog`liq foydali kazilmalar keng tarkalgan. Wrta Osiyoning qishki yukori bosim oblastida joylashgan bwlib, yozda wlka xududida g`arbiy shamollar esadi. Ulkaning asosiy iqlim xususiyatlari ana shularga bog`liq ravishda rivojlanadi. Bular yoz va qish oylari orasida va sutka davomida xaroratning er shari bwyicha keskin eng katta wzgarishi; yog`inning kam yog`ishi va eng kwp yog`inning yoz oylariga twg`ri kelishi; qishning uzoq davom etishi va barqaror ekanligi, juda sovuk bwlishi va ilik davrning bwlmasligi hamda yozning kelishi xarakterlidir. Ulkada soyliklar ayniqsa soviydi, yanvarning wrtacha xarorati -27S ga teng absalyut minimum xarorat - 50ga etadi. Yozgi wrtacha xarorat + 18° +19°ga maksimum xarorat -+40ga etadi. Ulkada daryo shaxobchalari rivojlangan. Eng yirik daryolar Shimoliy Muz okeaniga qarashlidir. Daryolar rejimida iqlim xususiyatlari alohida rol wynaydi. Janubiy Mongoliya va Shimoliy Xitoy - MXR va ichki Mongoliyada joylashgan Goba yassi tog`ligi, Ordos yassi tog`ligi, Alashan chwli Beyshan yassi togligi va ularni wrab turgan tog`larning tabiiy sharoiti kwpgina belgilarga egadir. Bunda landshaft tipi, chwl va dashtlar bwlib, landshaftlar bir biriga wxshaydi. Bu wlkani janubda Tibet tog`ligining chekka tizimlari wrab turadi, g`arbda esa wlka Shimoliy-g`arbiy Xitoy chwllari bilan tutashib ketgan. Rel`efida peneplenlashgan keng va baland, kristall jinslardan tuzilgan yassi tog`liklar kwpchilikni tashkil etadi. Yassi tog`liklar balandligi 800 - 1500m, tog tizmalarining balandligi esa 2500-ZOOOm ga etadi. Ulkaning sharqiy chekkasidan tashqari. hamma qismida yog`in mikdori 200mm. dan oshmaydi. Yillik yog`inning deyarli hammasi yoz oylariga twg`ri keladi. Gobo chwlida ez qiska va quruq keladi. Sutkalik xarorat farklari katta bwladi. Iyul oyining wrtacha xarorati +22° +24S, maksimum xarorat +45ga, tuproqda esa +70ga etishi mumkin. Qish sovuq, yanvarning wrtacha xarorati -10ga etmaydi, eng past xarorat - 70°gacha tushishi mumkin. Wlkada doimiy okar suvlar deyarli ywq. Sharqiy Tibet tog`ligidan boshlanib, ulkada okib utib ketadigan Xuanxe daryosi ulkaning asosiy daryo tizimi xisoblanadi. chekka tizmalari
22
wrab turadi, g`arbda esa wlka Shimoliy-g`arbiy Xitoy chwllari bilan tutashib ketgan. Ulkada ayniksa Gobida kwllar kwp, lekin ularning deyarli xammasi shwr. Sayoz kwllar va kwpchiligi yilning kwp vaktida kurib ketadi. Shimoliy-g`arbiy Xitoy - bu wlka janubiy Mongoliya va Shimoliy Xitoy wlkasidan g`arb va janubi - g`arbida joylashgan bwlib, shimoli-g`arbda Qirg`iziston bilan, janubda esa Tibetning shimolidagi chekka tog` tizimlariga borib taqaladi. Bu erda asosiy maydonni tog` va tekislik chwllari egallagan bwlib, landshaftlar turli tumanligi bilan ajralib turadi. Shimoliy - g`arbiy Xitoyga Sharqiy Tyanshan tog sistemasi va unga shimol va janubdan tutashib turgan ikkita soylik Jungoriya va Qashqar (Torim) soyliklari kiradi. Sharkiy Tyanshan geografik kenglikka yaqin ywnalishda chwzilgan bir kancha tog` tizmalari va soyliklardan iborat, Asosiy tizmalar katta balandlikka ega bwlsa ham ularning rel`efida yassi shakllar kwpchilikni tashkil etadi. Butun Tyanshan Qirg`iziston bilan Xitoy chegarasida zng katta balandlikka kwgariladi, u erdagi G`alaba chwqqisi 7439m ga, Xontagri massivi 6995m ga etadi. Wlkada tog` tizmalari juda murakkab tuzilishi bilan xarakterlanadi. Butun wlka uchun, shuningdek Tyanshan tog` oraliq soyliklari va Torim botig`i uchun yozgi xaroratning juda yuqori bwlishi ahamiyatlidir. Ulkaning iqlimi keskin kontinental, kuruk iqlimdir. Hamma joyda nam etarli emas, ba`zi joylarda (turfon botig`ida) ZOmm gacha yog`in tushadi. Daryo tarmoqlari shimoli-g`arbiy Xitoyning ajoyib tabiiy komponentlaridan biri hisoblanadi. Eng katta daryo tizimi Qoraqurum muzliklardan boshlanadigan Torim daryosi hisoblanadi.
Download 1 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|