O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Giyohvandlarning o’limiga nimalar sabab bo’ladi?
Download 477.51 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mustahkamlash uchun savollar.
Giyohvandlarning o’limiga nimalar sabab bo’ladi? Jarohatlar-ehtiyotsizlik tufayli, yo’l hodisalarida; giyohvandlar ko’p uchraydigan “razborkalar” da qon yo’qotish tufayli halok bo’lish-agar giyohvand qon tomiriga preparat yuborish paytida uni kesib yuborgan bo’lsa. Giyohvand o’z organizmi bardosh bera oladiganidan ko’proq dozadagi giyohvand moddani qabul qilsa. Sifatsiz giyohvand moddalardan zaharlanish. Kasalliklar-qonning yiringli zaharlanini; zotiljam; surunkali jigar etishmovchiligiga. Jigar faqat alkogolli ichimliklar iste`mol qilish natijasidagina emas, organizmning har qanday zaharlanishi tufayli ham qattiq zararlanishi mumkin. Jinoyatkorona munosabatlarga jalb qilinganlik yuqori darajasi Mastlik holatidagi e`tiborsizlik va engiltaklik. In`ektsiya vaqtida ozodalik va sterillik qoidalariga rioya qilmaslik.
O’smir yoshida, shaxs shakllanib kelayotgan davrda bola o’z imkoniyatlarini sinab ko’radi. U hamma narsani o’zi his qilib, boshidan o’tkazishi kerak. Bu davr o’smirning ma`naviy hamda jismoniy kuch- quvvatiga katta talablar qo’yadi. Shuning uchun ham, agar o’smirning giyohvand modda topish imkoniyati bo’lsa, uning ta`sirini o’zida sinab ko’rish ehtimoli katta. Agar o’smir ma`naviy jihatdan etilmagan, bo’ysinuvchan bo’lsa (giyohvandlikka olib keladigan, boshqa sabablarni biz quyida sanab o’tamiz), u giyohvand moddani biror obro’liroq yoki xatto o’zi hayiqadigan kuchliroq do’stining qistovi bilan takroran qabul qilishi mumkin. Giyohvandlikka o’xshash boshqa kasalliklar ham bor-bu alkogolizm kabi dahshatli kasallikni keltirib chiqaruvchi alkogol-etil` spirtiga o’xshash moddalarni, nikatinga o’rganishni paydo qiluvchi tamakini, rasman giyohvand moddalar ro’yxatiga kiritilmagan, ammo jismoniy hamda rushiy bog’lanib qolishga-toksikomaniyaga olib keladigan moddalarni suiste`mol qilishdir. Narkolog shifokor giyohvandlik kasalligiga yo’liqqan kishini davolashga kirishishdan avval, birinchi navbatda, uning tarjimai holi va kasalligining rivojlanish tarixi (anamnezi)
giyohvandlikka uchramagan kishilarning tarixidan nimasi bilan farqlanishini aniqlashga harakat qiladi. Odatda, quyidagi xususiyatlardan biri yoki bir nechtasining mavjudligi ma`lum bo’ladi: Bosh miyasining chayqalishi, ayniqsa, bir necha marta. Homiladorlik vaqtidagi o’zgarishlar, ya`ni yaqqol ko’zga tashlanadigan bosh qorong’ilik- toksikoz belgilari, onaning homiladorlik vaqtida boshidan kechirgan yuqumli yoki og’ir surunkali kasalliklari. Onaning homiladorlik vaqtida alkogol` iste`mol qilishi. Bolalikda og’ir o’tgan yoki surunkali kasalliklar, jumladan, shamollashlar. Tez-tez angina bo’lish. Ruhiy kasalliklar. Bemorning yaqin kishilaridan yomon fe`l atvori yoki umum qabul qilingan axloq qoidalarini tez-tez buzishi. Bemorning yaqin qarindoshlaridan birortasining alkogolizm bilan kasallanganligi (tinimsiz ichib mast bo’lish) yoki giyohvandligi. Bemorning bolalikdan (12-13 yoshdan) alkogol` iste`mol qila boshlanganligi. Bemorning uchuvchan, giyohvand moddalar kabi ta`sir qiluvchi moddalar-benzin, erituvchilar, “Moment” elimi va bosh qalarni suiste`mol qilishi. Bemor fe`lini tug’ma beqarorligi. Yuqorida sanab o’tilgan xususiyatlardan birortasiga ega bo’lmagan kishilar ham giyohvandlik moddalariga ruju qo’yishi mumkin. Bunga turli ijtimoiy –ruhiy omillar sabab bo’la oladi:
-o’qishda va ishda o’zini ko’rsata olmaslik, ya`ni jamiyatda o’z o’rnini topishga intilishning muvaffaqiyatsizlikka uchrashi. Otaning alkogolizmi o’smirga oilada o’ta qattiqqo’l munosabatda bo’lish o’z kelajagiga nisbatan qo’yilgan xaddan ortiq yuqori talablarning bajarish imkoniyatining yo’qligi. Ota-onaning doimiy o’zaro ziddiyatlari. Ona tomonidan kuchli hissiyot bilan o’smirning rad etilishi. Bu onaning ruhiy yoki asab kasalliklari bilan bog’liq ravishda haqiqiy rad etish bo’lishi hm mumkin. Agar onaning “dildan” suhat qilishga vaqti bo’lmasa, yoki oilada bunday suhatlashish qabul qilinmagan bo’lsa, o’smirga bu rad etish bo’lib tuyulishi ham mumkin. O’smirning ijtimoiy maqomini keskin o’zgartirib yuborgan “oilaviy inqiroz”. Onaning alkogolizmi. Ota-ona yoki oilaning boshqa a`zolari tomonidan ortiqcha g’amxo’rlik ko’rsatilishiga qarshi isyon. “qiyin” o’smirlar uchun mo’ljallangan maxsus internatga joylashtirish. Jismoniy nuqson tufayli tengdoshlar tomonidan rad etilishi. Kuchli hissiyot orqali qattiq bog’lanib qolgan kishisidan ayrilish. Oila tarkibidagi o’zgarishlar. Oila uchun namuna rolidan ajralish. Oiladan turli fojeali voqealar (ota-onalardan birining xiyonatkorligi, opa-singlisi yohud aka-ukasining nomusiga tegilishi). Boqib olinganlik sirining oshkor bo’lishi. Jinsiy xastaliklar tufayli (jinsiy zaiflik, gomuseksualizm) iztirobga tushish. Oila a`zolari orasida giyohvandlarning mavjudligi. Zerikish, bekorchilik, hech qanday mashg’ulotning yo’ qligi. Nima uchun aynan yoshlar ko’proq giyohvandlarga aylanadilar? Bunga o’sayotgan organizmning fiziologik va ruhiy xususiyatlari sabab bo’lishi mumkin. Shuningdek, o’smirlik yoshining ijtimoiy ruhiy xususiyatlari. Jismoniy etilish, jinsiy rivojlanish, pubertatlik davri tufayli organizmda neyroendokrin o’zgarishlarning keskinlashuvi o’smirlarda erta giyohvandlik, alkogolizm va toksikomaniyaga olib keluvchi turli tajribalarni o’tkazib ko’rish istagini paydo qiladi. O’smirlik davrida, jinsiy etilish paytida xulq-atvor hayotning shu bosqichiga xos erkinlik va jinsiy maylning tezkor shakllanishi bilan belgilanadi. Bunday o’smirlarga tabiiy tarzda xos bo’lgan o’zgarishlar giyohvandlikning yuzaga kelishiga yordam beruvchi omil bo’lib qolishi mumkin. Ammo o’smirlik davrining xobbi kabi omillari ham borki, ular bola atrofidagi kattalar va jamoatchilikning aql bilan ish tutishi oqibatida yomon odatlarga barqarorlikni oshiradi. Zamonaviy o’smirlar madaniyati giyohvandlikka qiziqishni kuchaytirib qo’ya oladimi? Albatta, faqat o’smir (muhitiga xos, alohida madaniyati mavjud). O’smirlar madaniyatiga ergashish o’z-o’zidan giyohvand moddalarni suiste`mol qilishga olib kelmaydi. Insoniyatning taraqqiyoti qat`iy qabul qilingan, asrlar davomida saralangan qoidlar va an`analarni engi yana ham ildamroq qoida va an`analar foydasiga inkor etib kelishidan iborat. To’la shakllangan katta yoshli kishi odatda an`anani inkor qilib, qandaydir, engillikni sinab ko’rishga urinmaydi. Aynan yoshlar madaniyatini yangilovchidir. Ko’pincha, kattalar omonidan o’smirlar madaniyati- qadriyatlarning alohida tizimi va shartlari, kiyimlari, musiqa va raqslari alohida, o’ziga xos tili, o’zini tutish yo’sini va imo-ishoralarining qabul qilinmasligi, ularning keskin va qo’pollik bilan tan qid ostiga olinishi erkinlik reaktsiyasining paydo bo’lishiga olib keladi. Ehtimol, ota-onalar farzandlari uchun tashvishlanib, aynan so’zlashish va kiyinish yoki boshqacha musiqa tinglash istagida giyohvandlikka qiziqish sabablarini ilg’ab olsalar kerak. Lekin bu mutlaqo noto’g’ri. O’smirning o’z g’oyasini amalga oshirish uchun ijtimoiy imkoniyatlarga ega emasligi (kasbi, hayotdagi muayyan o’rning yo’qligi) erkinlik reaktsiyasini yaqin tevarakdagi kishilar-bevosita ota-ona, tarbiyachi va ustozlar tomonga yo’naltiradi, umuman katta avlodga, nihoyat tarqatadi. Bu holatda, ya`ni erkinlik reaktsiyasi tengdoshlar bilan guruhlarga birlashish reaktsiyasi bilan uyg’unlashganda, axloq yoshlar isyoni darajasiga etib, jamiyatga qarshi tus olishi mumkin. “Erkinlik bilan zaharlanish” deb atalgan alohida axloq shakli erkinlik reaktsiyasining keskinlashgan tarzda namoyon bo’lishi sanaladi. O’smirning qat`iy tartibga solingan hayoti birdan to’la erkinlik bilan, doimiy g’amxo’rlik ostidagi hayot esa mustaqillik bilan almashinsa, bu haqiqiy “erkinlik bilan zaharlanish” bo’ladi. Bunday vaziyat ota-ona ajrashganda, ulardan biri safarga ketganda, ikkinchisi uzzu-kun ishda bo’lsa, maktabni tugatgach yuzaga keladi. Bunda aynan ilgari ruxsat etilmagan narsalar o’ziga jalb qiladi. Chekish, ichish, giyohvand moddalar iste`mol qilish boshlanadi. “Erkinlik bilan zaharlanish”, ayniqsa, “dastlabki qidiruv giyohvandligi” uchun qulay sharoit hisoblanadi. Ko’pincha avval alkologol` va tamaki tanlanadi. Lekin giyohvand moddani topish oson bo’lgan jamiyatda birinchi bo’lib shunday moddalarni tanlab oladilar. Siz e`tiroz bildirib, “ekstazi”ni faqat diskotekalarda iste`mol qilishlarini, bu preparat diskotekalar tufayligina paydo bo’lganligini eslatishingiz mumkin. Biroq bunda ham siz xato qilasiz. O’smirlarning raqs tushish istagi aybdor emas, o’z dahshatli moli uchun bozor qidirgan giyohvandlik moddalarining savdogarlari o’smirlar ruhiyati va madaniyatidan foydalanib, giyohvand moddalarini yosh muhitiga olib kiradilar. Aytish kerakki, bu savdogarlarning o’zlari kamdan-kam hollarda giyohvandlikka mubtalo bo’ladilar. Ular bu moddalar qanday mudhish oqibatlarga olib kelishini yaxshi biladilar, shuning uchun bu balodan o’zlarini tortib, o’zgalar salomatligidan pul yasashda davom etadilar. o’smir ruhiyatiga xos bo’lgan guruhlashish reaktsiyasi va erkinlik reaktsiyasi kuchli hissiyotlarni faollik bilan izlashga yordam beradi. Giyoxvandlik moddalarini sotish ilinjida yurganlar yaqin atrofda bo’lsa, bu reaktsiya ularni tatib ko’rishga majbur etadi. Ayniqsa, agar o’smir mexanik mashinacha singari maktab-ko’cha-televizor doirasida yashayotgan bo’lsa, bunday yakun muqarrar. Boshqa mashg’ulot bo’lmaganligi uchun televizorda ko’rsatiladigan “Yoshlarning chiroyli hayotiga” taqlid qilish istagi paydo bo’ladi. Darslar jonga tekkan, o’qish yomon bo’lsa, ular hatto og’irlik ham qila boshlagan. Yoningda esa mexanik mashinachaga aylanmaslik uchun nima qilish kerakligini o’z misolida ko’rsata oladigan hech kim ham yo’q. Kattalarning o’zi mashinkaday yashaydi- yomon ko’rgan yoki kam maosh to’lanadigan ishi seriallar. O’zaro suhbatlashish uchun qachon vaqt topish mumkin? Nima uchun uzluksiz televizor ko’rib o’tirish istagini ishdan charchab kelganlikka yo’yadilar? Tirik, haqiqiy, begona emas, jondan bo’lgan farzand esa qiziqtirmaydi. Har qanday inson- yonimizda yashayotgan butun bir dunyo. Bir vaqtlar insoniyat osmonning ko’k gumbazi ortida cheksizlik mavjudligini bilmas edi. Xuddi shunday bolasiga: “Bor, halaqit berma!” deyayotgan ota-onalar nimani yo’qotganliklaridan boxabarlar. Bola shunchaki sayr qilib kelishga ketmaydi. U o’z savollariga javob izlash uchun ketadi. Bu javobni giyohvandlar orasidan topsa ne ajab?!
Adabiyotlar: 1. «Jismoniy tarbiya va sport haqida»gi Qonun. «Xalq suzi», 2000 yil 26, 16. 2. Abu Ali ibn Sino. Tib Qonunlari. T.: Fan, 1980. 3. I.I.Brexman. Vvedenie v valeologiyu - nauku o zdorov`e. F i S., 1990. 4. I.I.Brexman. Valeologiya - nauka o zdorov`e. F i S., 1990. 5. E.N.Vayner. Uchebnik dlya vuzov. M.: Flinta: Nauka, 2001. 6. T.I.Iskanderov, B.I.Isxakov. Zdoroviy obraz jizni: vostochnie traditsii i sovremennost`. 7. V.R.Kaznacheev. Teoreticheskie osnovi valeologii. Novo-sibirsk, 1993. 8. I.A.Koshbaxtiev. Valeologiya studencheskoy molodeji. T., 2000, 147 b. Download 477.51 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling