O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 440.43 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mundarija 1- mavzu. Kadrlar tayyorlash milliy modeli. O`qituvchi va uning jamiyatdagi o`rni………………………………………………….
- 4- mavzu. Zamonaviy dasturiy ta`lim………………………………………. 5- mavzu. Pedagogik jarayonda shaxsga yunaltirilgan pedagogik
- 1. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi va uning mohiyati. 2. Kadrlar tayerlashning Milliy modeli va uning o`ziga hos hususiyatlari. Kadrlar
- 4. O`qituvchi va uning shaxsiga qo`yiladigan talablar.
- 4. Shaxs shakllanishining yosh davrlari va ularning o`ziga hos xususiyatlari. TAYANCh TUShUNChALARI
O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Tabiatshunoslik fakul`teti Geografiya kafedrasi Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent R.T.Gaipova
«PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA» FANI B O`YICHA O`QUV METODIK MAJMUA (bakalavriat bosqichi talabalari uchun) NUKUS - 2013 Mundarija 1- mavzu. Kadrlar tayyorlash milliy modeli. O`qituvchi va uning jamiyatdagi o`rni………………………………………………….
Ta`lim jarayonida ukuvchi shaxsi………………………………
Pedagogik texnologiyaning ilmiy asoslari………………………..
Zamonaviy dasturiy ta`lim……………………………………….
Pedagogik jarayonda shaxsga yunaltirilgan pedagogik texnologiya…………………………………………………………
O`quvchi faoliyatini faollashtirish va intensifikatsiyalash asosida pedagogik texnologiyalar………………………………………….
O`quv jarayonini rejalashtirish va boshqarishning samaradorligini oshirish buyicha pedagogik texnologiyalar……
Ilgor ta`lim texnologiyalari……………………………………….
1 Kadrlar tayyorlash milliy modeli. O`qituvchi va uning jamiyatdagi o`rni (2-saat)
ReJA: 1. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi va uning mohiyati. 2. Kadrlar tayerlashning Milliy modeli va uning o`ziga hos hususiyatlari. Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari. 3. Kadrlar tayyorlash milliy modelini hayotga tadbiq etish ishining ahamiyati. 4. O`qituvchi va uning shaxsiga qo`yiladigan talablar.
Tayanch tushunchalari: «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», kadrlar tayyorlash milliy modeli, kadrlar tayerlash milliy modelining tarkibiy qismlari» portlash effekti», o`qituvchi, o`quvchi shaxsiga qo`yilayotgan talablar. 1. O`zbekiston Respublikasi siyosiy mustaqillikni qo`lga kiritgach ijtimoiy haetimizning barcha sohalarida islohatlar amalga oshirila boshladi. Totolitar boshqaruv usuli asosida ish yuritilaetgan xalq ta`limi tizimida ham so`ngi o`n yilliklar davomida yuzaga kelgan muammolarni hal etish vazifasi respublika hukimati hamda mutasaddi tashkilotlarni ta`lim tizimida ham jiddiy o`zgarishlarni amalga oshirishga undadi. Bu boradagi sa`iy- xarakatlarimizning samarasi sifatida 1992-yil iyul` oyida Mustaqil O`zbekistonning ilk «Ta`lim to`g`risida»gi qonun qabul qilindi. Mazkur qonun mazmunida respublika ta`lim tizimi, uning asosiy yo`nalishlari, maqsad, vazifalar, ta`lim boshqichlari va ularning mohiyati kabi masalalar o`z ifodasini topdi. O`zbekiston Respublikasi istiqlolini ta`lim muassasalari halq ho`jaligini turli sohalari uchun tayyorlayotgan kadrining kasbiy tayergarlik, aqli salohiyati hamda ijodiy qobiliyati belgilaydi degan g`oya «Kadrlar tayerlash milliy dasturi»nin yaratilishi uchun asos bo`ldi. Mazkur hujjat Respublika ta`lim tizimida amalga oshirilaetgan islohotlar mazmunini ochib beruvchi muhim hujjatdir. Unda ta`limiy islohotlarning asosiy maqsadi «inson uchun har tamonlama o`yg`un kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ruebga chiqarishning sharoitini va ta`sirchan mexanizmini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq atvorning andozalarni o`zgartirish» dan iborat ekanligi qayd etib o`tildi. Dastur kadrlar tayerlash milliy modelini ruebga chiqarishni har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta`lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o`zlashtirish uchun ijtimoiy- siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamiyat, davlat va oila oldida o`z javobgarligini xis etadigan fuqarolarni nazarda tutadi. «Kadrlar tayerlash milliy dasturi» ning maqsadi- ta`lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o`tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to`la holos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma`naviy va ahloqiy talabalarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayerlash milliy tizimini yaratishdan iboratdir. Ushbu maqsadni ruebga chiqarish qo`yidagi vazifalar hal etilishini talab etiladi: -ta`lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirayotgan yangilanish, rivojlangan demokratik huquqiy davlat qurulishi jaraenlariga moslashish. -Kadrlar tayerlash tizimi muassaslarini yuqori malakali mutaxassiislar bilan ta`minlash, pedagogik faoliyatining nufuzi va ijtimoiy maqomini ko`tarish: -Ta`lim oluvchilarni ma`naviy axloqiy tarbiyalashning va ma`rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish: - Ta`lim va kadrlar tayerlash, ta`lim mutaxassislarini attestatsiyadan o`tkazish va akkreditatsiya qilish sifatida baho berishning holis tizimini joriy etish: - kadrlar tayyorlash sohasida o`zaro manfaatli halqaro hamkorlikni rivojlantirish va hokazolar. Milliy dasturning maqsad va vazifalari bosqichma-bosqich amalga oshirilib boradi. Har bir bosqich muayyan vazifalarni hal etishni nazarda tutadi. Vazifalar qo`ydagilardan iboratdir. Birrinchi bosqich (1997-2001)-mavzud kadrlar tayyorlash tizimining ijodiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimi isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy, kadrlar jihatidan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy moddiy shart- sharoiytlar yaratish. Ikkinchi bosqich (2001-2005) milliy dasturni to`liq ruebga chiqarish, mehnat bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda o`rta aniqliklar kiritish. Uchinchi bosqich (2005va undan keyingi yillar) to`plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish. Kadrlar tayyorlash milliy modeli faqat ta`lim tarbiyadan gina iborat bo`lib qolmay, bir- biriga bog`liq ko`pgina haetiy bosqichlarni ham o`z ichiga oladi. Milliy model- bu shaxs, davlat va jamiyat, uzliksiz ta`lim, fan va ishlab chiqarishning o`zaro hamkorligi, ularning bir-biriga aloqasini aks ettiradi. Kadrlar tayerlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari qo`ydagilardan iboratdir: 1) Shaxs-kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub`ekti va ob`ekti, ta`lim sohasidagi xizmatlarning iste`molchisi va ularni amalga oshiruvchi: Shaxs uzluksiz ta`lim jarayonida duneviy, ilmiy bilimlarni o`zlashtirib, fan asoslarini puxta egallab ishlab chiqarish sohalari bilan tanishib, shunungdek, ijtimoiy-gumanitar fanlarni o`rgatish hamda izchil uzliksiz ravishda tashkil etuvchi tarbiyaviy tadbirlar asosida insoniy sifatlarni o`zlashtirib borar ekan yillar davomida undan yuksak ma`naviy saolohiyat va muayyan
yo`nalish bo`yicha kasbiyts mahorat shakllanib boradi. Shaxs eng avvalo o`z oldiga muayyan maqsadni qo`ya olishi hamda unga erishish yo`lida tinimsiz izlanishi, o`qib o`rganishi lozim. Shu tariqatina o` ijtimoiy raqobatga chidamli kadr (mutaxassis) sifatida kamolga etadi. 2) Davlat va jamiyat- ta`lim va kadrlar tayerlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlar tayerlash va ularni qabul qilib olishning kafillari: Shaxs kamolati nafaqat o`zi uchun, balki davlat va jamiyat taraqqietining, ravnaqi uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Fuqarolari komil insonlar bo`lgan mamlakat istiqboli porloq bo`ladi. Shaxs davlat (jamiyat) o`rtasidagi aloqa ikki tamonlama hususiyatga ega. Shu bois har qanday davlat o`z fuqoralarining yashash, mehnat qilish, shuningdek, iqtidorli va salohiyatini ruebga chiqarishi, uni nomayon eta olishi uchun etarli darajada shart-sharoit yaratib bera olishi lozim.
3) Uzliksiz ta`lim-malakali raqobatbardosh kadrlar tayerlashning asosi bo`lib, ta`limning barcha turlari davlat ta`lim standartlarini, kadrlar tayerlash tizimini tuzilmasi va uning faoliyat ko`rsatish muhitini o`z ichiga olshadi. Uzliksiz ta`lim jaraeni shaxsning har tomonlama qaror topishi uchun eng qulay davr sanaladi. Mazkur davrda shaxs fan asoslari hamda kasb-hunar ma`lumotlarini o`zlashtiradi, komil inson va malakali mutaxassis qiyofasida aks etishi lozim bo`lgan sifatlariga ega bo`lib bora, unda muyayan duneqarash shakllanadi. Bu esa shaxs kamolotida muhim ahamiyatga egadir. Demak, uzluksiz ta`lim-milliy modulning asosiy tarkibiy qismlaridan biridir. Unga ko`ra mamlakatimizda uzluksiz ta`lim tizimining faoliyat olib borishining Davlat ta`lim standartlari, turli darajalariga ta`lim dasturlarining izchilligini asosida ta`minlanadi. Uzluksiz ta`lim quyidagi ta`lim turlarini o`z ichiga oladi. - maktabgacha ta`lim. - umumiy o`rta ta`lim. - o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi. - oliy ta`lim. - oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim. - kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash. - maktabdan tashqari ta`lim. Uzluksiz ta`lim tizimi hususiyati, maqsad va vazifasi nimada. Oliy ta`lim. Oliy ta`limga akademik litsey va kasb-hunar kollejini tugatgan shaxslargina qaqbul qilinadi. Oliy ta`lim ikkinchi bosqichida, ya`ni bakalavriyat hamda magistratura yo`nalishida amalga oshiriladi.
Bakalavriyat mutaxassisliklari yo`nalishi buyicha fundamental` va amaliy bilim beradigan, ta`lim olish muddati kamida turt yil davom etadigan tayanch oliy ta`lim. Bakalavr darajasiga ega bo`lgan shaxs oliy ta`lim tizimi yo`nalishdagi o`zi tanlagan soha buyicha oliy ma`lumotli mutaxassis hisoblanadi va davlat Klassifikatorida belgilangan lavozimda ishlash huquqiga ega bo`ladi. Magistratura-aniq mutaxassislik buyicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriyat negizida ta`lim muddati kamida ikki yil davom etadigan oliy ta`limdir. Undagi tahsil yakuniy klassifikatsion davlat attestatsiyasi va etkaziladi. Magistr-darajasidan farqli ma`lum ixtisoslik buyicha yuqori malakali mutaxassis hisoblanib, u ilm-fan sohasida, ishlab chiqarishning ma`suliyatli lavozimlaridan faoliyat ko`rsatadi. U aspiranturaga kirish huquqiga ega.
Oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim. Ta`limning bu turi ikkinchi darajada amalga oshiriladi. Birinchi darajada aspirantura bo`lib, magistrlik negzida uch yil (to`rt yil sirtqi) davom etadi.
Ikkinchi daraja doktorantura ham 3 yil davom etadi. Ikkala darajaning ham maqsadi-muayyyan mutahassisliklar buyicha oliy toifali ilmiy pedagogik kadrlar shakllantirishdan iboratdir. 4) Fan-yuqori malakali mutaxassislik tayyorlovchi va uladan foydalanuvchi, ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi. Fan-milliy modelimizning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo`lib u barkamol inson va etuk mutaxassisni shakllantirining ilmiy-pedagogik asoslarini yaratishni, shuningdek fan hamda mutaxassislik yo`nalishlari va tarmoqlari buyicha ta`lim konstitutsiyalari, o`quv darslari reja va darsliklar, (qo`llanmalar)ni yaratish ta`lim jarayonini tashkil etishini moddiy va ma`naviy jihatdan qo`llab-qo`vvatlashni o`z zimmasiga olishi lozim. 5) Ishlab chiqarish-kadrlarga bo`lish ehtiyojini shuningdek ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo`yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorrlash tizimini moliya moddiy-texnika jihatdan ta`minlash jarayonining qatnashchisi. Avallari ishlab chiqarish tayyor kadrlar kuchi salohiyatidan foydalanuvchi iste`molchi sifatidagina faoliyat olib borgan bo`lsa, bugungi kunda ushbu faoliyatning mazmuni tubdan o`zgardi. Endilikda ishlab chiqarish kadrlarni tayyorlash sifati va saviyasiga nisbatan o`z talablarini qo`ya oladi. Shu bilan bir qatorda sifatli hamda yuksak saviyadagi mutaxassisning tayerlab etishtirish yo`lida uzluksiz ta`lim hamda fan tarmoqlarini moliyaviy moddiy-texnik jihatdan qo`llab-qo`vvatlash majburiyatini o`z zimmasiga oladi. Bizning nazarimizda zamonaviy o`qituvchi qiefasida qo`yidagi fazilatlar namaen bo`la olishi kerak. 1. O`qituvchi jamiyat ijtimoiy haetda ruy beraetgan o`zgarishla olib borilaetgan ijtimoiy islohatlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada o`quvchilarga to`g`ri, asosli ma`lumotlarni berib borishi lozim. 2. Zamonaviy o`qituvchi ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo`lishi talab etiladi. 3. O`qituvchi o`z mutaxassisligi buyicha chuqur, puxta bilimga ega bo`lishi, o`z o`stida tinimsiz izlanishi lozim. 4. O`qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta`lim-tarbiya jarayonida o`quvchilarning yosh va psixologik hususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi kerak. 5. O`qituvchi ta`lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo`lmog`i lozim. 6. O`qituvchi ijodkor tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo`lishi shart. 7. O`qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahoratga, chunonchi kommunikativlik laeqatiga, ega bo`lishi pedagogik texnika (nutq, yuz, qo`l-oyoq, va gavda harakatlari mimika, jism, patolimika) qonuniyatlarini chuqur o`zlashtirib olishga erishishi lozim. 1. O`qituvchi nutq madaniyatiga ega bo`lishi uning nutqi qo`yidagi hususiyatlarni o`zida aks ettira olishi kerak. a) nutqning to`g`riligi. b) nutqning aniqligi. v) nutqning ifodaviyligi g) nutqning sofligi (uning turli sheva so`zlaridan holi bo`lib, faqat adabiy tilda ifoda etilishi) jarayon (muyayan kasb eki soha mutaxassislikka hos so`zlar), vorvarizm (muayyan millat tilida bayon etilgan nutqda o`zga millatlarga hos so`zlarga o`rinsiz qo`llanishi), vul`garizm (haqorat qilish, so`kishda qo`llaniladigan so`zlar) hamda komtsilyarizm (o`rni bo`lmagan vaziyatlarda rasmiy nutqlarda) so`zlardan holi bo`lishi, o`qituvchi nutqi sodda, ravon va tushunarli bo`lishi kerak. d) nutqning ravonligi. j) nutqning boyligi (so`zlar, maqolalar,matallar hamda ko`chirma gaplardan foydalana olish).
9. O`qituvchi kiyinishi madaniyatiga (sodda, ozoda, bejirim, kiyinishi), ta`lim tarbiya jarayonida o`qituvchining turli hil diqqatni tez jalb etuvchi bezaklar (oltin, kumush taqinchoqlardan foydalanmasligi, fasl, esh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi, hatto soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishi o`zlashtirishga erishish) ega bo`lishi. 10. O`qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o`rnak bo`la olishi lozim. O`qituvchi shaxsining mazkur talablarini o`zida aks ettira olgan qiyofasi uning o`quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o`rtasida obro` e`tibor qozonishini ta`minlaydi. Yuqorida baen etilgan fikrlarga tayanib qo`yidagi hulosaga kelishimiz mumkin. 1. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» O`zbekiston Respublikasida ta`lim tizimida amalga oshirilaetgan islohatlar mazmunini o`zida aks ettirgan muhim me`oriy hujjat bo`lib, istiqbol uchun yo`llanmadir. 2. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» da alohida takidlangan Milliy modul- Respublikamizning Milliy-hududiy xususiyatlarini inobatga olish hamda ilg`or fan, texnika va texnologiya yutuqlari vositalarida tayyorlangan kadr (mutaxassis)-komil inson va etuk mutaxassis qiefasini o`ziga aks ettiruvchi me`yordir. 3. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» g`oyalarning amaliyotga tadbiq etilishi Respublika ijtimoiy hayoti uchun muhim sanalgan bir qator holatlarning qaror topishiga olib keladi. 4. O`zbekiston Respublikasida «Ta`lim to`g`risida» gi qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g`oyalarini amalga oshirish jarayonida o`qituvchi kadrlar o`ziga xos muhim rolni bajaradilar. Barkamol inson va etuk mutaxassis o`qituvchi (murakkab tarbiyachi) lar qo`lida kamolga etar ekan, eng avvalo ularning shaxsi ham bir qator ijodiy sifatlarni o`zida aks ettira olshi lozim. Shundagina biz o`zimiz orzu qilaetgan shaxsni (mutaxassisni) tarbiyalay olishga muyassar bo`lamiz. SAVOLLAR. 1. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ning bosh g`oyasi nimadan iborat. 2. Milliy modul nima. 3. Kadrlar tayyorlash milliy modulining asosiy tarkibiy qismlari nimalardan iborat 4. Uzluksiz ta`lim tizimining mohiyatini aytib bering. 5. Oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim. 6. Pedagogika kasbi qanday kasb va bunga sizning munosabatingiz. 2 Ta`lim jarayonida o`quvchi shaxsi (2-saat) ReJA: 1. Shaxs va uning rivojlanishi haqidagi tushuncha. 2. Shaxsning rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar. 3. Shaxs shakllanishi faoliyatining ahamiyati. 4. Shaxs shakllanishining yosh davrlari va ularning o`ziga hos xususiyatlari. TAYANCh TUShUNChALARI Individual, shaxs, rivojlanish, muxid, faoliyat, irsiyat, yosh husuiyatlar gudaklik davri, maktabgacha tarbiya davri, kichik maktab yoshi davri, o`simlik davri, o`spirimlik davri. 1. Du`nyoga kelgan gudak ma`lum yoshka qadar individ sanaladi. «Individ»-lotincha individuum so`zidan kelib chiqqan bo`lib, (bo`linmas), «ayrim shaxs», «yagona» ma`nolarni anglatadi. Individ biologik turga kiruvchi alohida tirik mavjudotdir. Shaxsning shakllanishida harakat o`ziga hos omil sanaladi. Go`dak (chaqaloq) ham turli harakatlarni tashkil etadi. Biroq bu harakatlarsiz keyinchalik shartli reflekslar bo`lib, ongli ravishda emas, balki shartsiz va shartli qo`zg`otuvchilarga javob tarzida yuz beradi. Gudakda nutq bo`lishi, shuningdek u tomonidan tashqil etilayotgan harakatlar ongli ravishda sodir bo`la boshlashi va olbatda, ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ishtirokning ro`y berishi shaxs shakllanishning dastlabki bosqichi sanaladi. Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo`ladi. U o`zining xarakteri, qiziqishi, qobiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji va mehnat faoliyatiga nisbatan shaxsiy munosabati bilan boshqalardan farqlanadi. Odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishi, uning har tomonlama kamolga etishining samarali bo`lishini ta`minlash uchun pedagogika fani shaxs rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini, unga ta`sir etadigan omillarni, rivojlanish jarayonida alo qadar bosqichlarni aniqlashi kerak. Shuningdek, bola shaxsning faoligining o`rni va rolini ham o`rganishi lozim. Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo`ladi. U o`zining xarakteri, qiziqishi, qobiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji va mehnat faoliyatiga nisbatan shaxsiy munosabati bilan boshqalardan farqlanadi. Ular shaxsning o`ziga hos hususiyatlari bo`lib, mazkur hususiyatlar rivojlanib ma`lum bir bosqichga etsakgina u kamol topgan shaxs sifatida namoyon bo`ladi. Shaxs ijtimoiyi munosabatlar jarayonida qaror topadi. Shaxs- Biologik omillar (irsiyat)- ijtimoiy olimlar (muhit)-Tarbiya. Odam biologik mavjudod sanaladi, uning rivojlanishiga tabiiy qonunlar, biologik va ijtimoiyi qonuniyatlar ta`sir etadi, insonning kamol topishga zamin yaratadi. Anatomik va fiologik xarakterdagi o`zgarishlar jismoniy rivojlanishiga taalluqlidir. Odam buyining o`sishi, gavda og`irligining ortib borishi, gavda tuzilishining o`zgarishi, qon bosimi, o`pka mig`ishi, tayanch-xarakat apparatning holati va boshqalar jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlaridir. Shaxs rivojlanishida u eki bu faoliyat turlari (o`yin, o`qish, mehnat va boshqalar) ning, turli yoshdagi faoliyat mazmuni (maqsadga yo`naltirilganlik, harakatning ongli, rejali bo`lishi, ularning samaradorligini va h.k) shuningdek, (muomalar hamda kishilar o`rtasidagi ijtimoiy- ahloqiy me`erlarga bo`ysunish, ijtimoiy burchini anglash, unga nisbatan mas`ullik kabi xususiyatlar ham muhim ahamiyatga ega bo`ladi.) Irsiyat-bu ota qoni yoki ajdodlarga hos bo`lgan biologik hususiyat va o`xshashliklarning naslga (bolaga) o`tish jarayonidir. Nasldan-naslga o`tadigan hususiyatlarga quyidagilar kiradi: anatomik-fiziologik tuzumi (misol uchun. yuz tuzilishi), organlar holati, qaddi-qomat, asab tuzimi xususiyatlari, teri, soch hamda kuzlarning rangi. Shuningdek, nutq, tafakkur. Muhit deganda shaxsning shakllanishiga ta`sir etuvchi tashqi olam majmui tushuniladi. «Muhit» tushunchasi o`zida geografik-hududiy, ijtimoiy va mikromuhit (oila) hususiyatlarini ifoda etadi. Mikromuhit izida qisman ijtimoiy muhitning qiyofasini aks ettiradi. Ayni chog`da u nisbatan mustaqillikka ega. Mikromuhit bu ijtimoyi muhitning bir qismi bo`lib, oila, maktab, do`stlar, tengqurlar, yaqin kishilar va ush kabi unsurlari o`z ichiga oladi. Tarbiya- biror maqsadga yo`naltirilgan jarayon bo`lib, u muayyan reja, dastur g`oyalari asosida maxsus kasbiy tayyorgarlikka ega bo`lgan kishilar tomonda tashkil etadi. Tarbiya ijtimoiy muhit orqali keladigan tarbiyaviy ta`sirlarning barchasi bilan bog`liq holda ta`sir qiladi. Bunda qulay, samarali omillardan foydalanadi, salbiy ta`sirlarning kuchini ma`lum darajada kamaytiradi. Tarbiya jarayonidagi qo`yidagi holatlar yuzaga keladi. 1. Tarbiya jarayonida kishi organizmning o`sishi sodir bo`ladi, muhitni stixiyali ta`siri beraolmaydigan narsalarni o`rniladi. Masalan: Bola, o`z ona tilini atrofni o`rab turgan muhitning ta`sirida o`rganib olishi mumkin. Lekin o`qish va yozishni mahsus ta`lim yo`li bilangina o`rganadi. Ma`lum bilim, ko`nikma va malakalar faqat tarbiya jaraenida egallanadi. 2. Tarbiya yordamida hato kishining ba`zi to`g`ma kamchiliklarini ham kerakli tomonga o`zgartirish mumkin. Chunonchi, ba`zi bir bolalar ayirim kamchiliklar bilan tug`iladi (kar, ko`r, soqov va hokazo) lekin maxsus tashkil etilgan tarbiya yordamida ularning aqli to`l taraqqiy qiladi, tug`ma kamchiligi bo`lmagan kishilar bilan barobar faoliyatda bo`lishi mumkin.
3. Tarbiya yordamida muxitning salbiy ta`siri natijasida yuz bergan kamchiliklarni ham tugatish mumkin (bolalarni karta o`ynashi, so`kishi,) 4. Tarbiya istiqbol maqsadini belgilaydi. Shu bois u shaxs kamolotini ta`minlashda ilg`or rol o`ynaydi. Tarbiyaning muaffaqiyati ko`p jihatdan bola shaxsining o`ziga xos xusisiyatlari, u yashayotgan muxitning ta`sirini hisobga olishga bog`liqdir. Bola va kattalar o`rtasidagi aloqa faol jarayondir. Mazkur jarayonda kattalar faqatgina o`rgatuvchi bo`lib qolmasliklari lozim. Bolaning bu jarayondagi faol ishtirokini ta`minlashga alohida ahamiyat berish lozim. Shundagina u o`z harakatlarini o`zi iroda qilishga, o`z faoliyati mazmunini tahlil qilishga o`rganadi. Bola fikr qilar, o`ylar ekan, uning ongi o`sadi. Ijtimoiy munosoblar jarayonida nutq rivojlanadi. Chunki mana shu vaziyatda bola savollar beradi, kuzatadi, muloxaza yuritadi. Hayotiy voqea-hodisalarni tushunishga, yaxshi emidan ajratib olishga o`z harakatlarini davr talabiga moslashtiriishga urinadi. Har bir ijtimoiy jamiyatda tarbiyaning maqsad va vazifalari, ahloq me`erlari, madaniy boyliklar, jamiyat a`zolarining didi, ahloqiy qarashlari, dunyoqarashlari, e`tiqodlari o`zgarib boradi va ular tarbiya vositasida bolalar ongiga singdirib boriladi. Bola shaxsning rivojlanishi uchun faol kundalik. Faoliyat zarur. Faoliyat erdamidagina bola atrof-muhit bilan munosabatni tashkil etadi, shu orqali uning bilish qobiliyati rivojlanadi, xarakter sifatlari takomillashib, kamol topadi. 3. Insonning kamol topishning takomillashning jarayonini faqat irsiyat, ijtimoiy muhit va ta`lim-tarbiyaga bog`lab o`rganish, talqin kishi ham haqiqatga unchalik to`g`ri kelmaydi. Chunki ijtimoiy taraqqiyotda shaxsning o`zi ham ishtiroq etadi. Qobiliyat va iste`dodning ruyobga chiqishida insonning muayyan faoliyatiga qiziqishi bilan bir qatorda uning o`z ustida ishlashi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Iste`dodli kishilar o`z iste`dodlari-iqdor kuchini to`la ruebga chiqarish uchun o`z ustalarida tinmay ishlashlari, mehnat qilishlari shart. 4. Shaxsning shakllanishida uniga berilaetgan ta`lim tarbiyaning mazmuni, metodlari va vositalari bolaning yosh xusisiyatlariga muvofiq qilishi muhim sanaladi. O`qituvchi o`quvchilarning ruhiy hususiyatlari bilan birga yosh ham bilishi mal`um yoshdagi o`qituvchilarning diqqat, xotira, tafakkur layoqatlirini inobatga olish asosida faoliyat tashkil etish lozim. Shaxsning aqliy va jismoniy kamoloti qaror topib borar ekan, bir qancha bosqichlarni bosib utadi. Tibbiyot, odam anatomiyasi esh fizioligiyasi va maktab gigenasi, psixologiya hamda pedogogika fanlari asoslariga kura bolaning esh davrlarini quyidagicha ta`riflashimiz mumkin. Mal`um bir esh davrdagi hos bo`lgan anatomik. fiziologik (jismoniy) va psixologik hususiyalar yosh hususiyatlari deb ataladi. Yosh davrlari shartli ravishda guruhlanadi. Chunki muayyan davrning boshqasidan ajratadigan chegara yo`q. Yosh davrlarining guruhlanishi bolaning rivojlanish hususiyatlarini inobatga olish-bu bola hususiyatlariga moslashishi degani emas, balki, mazkur yosh davrida bola imkoniyatlarini hisobga olgan ta`lim va tarbiya ishini tashkil etish demakdir. Quyidagi yosh davrlariga qisqacha ta`rif berib o`tamiz. Gudaklik davri. Yangi tug`ilgan bolada barcha sezgi turlari mavjud boladi, ushbu sezgilar murakkab bolmay, oddiy holatdadir. Chaqaloq bir qatar faol bulib, bu faollik avvalo, qul ayoqlarining refleks yuli bilan harakatlanib turishida kurinadi. Huddi shunday reflektor harakatchanlik bolaning chinqiriqlarida ham namayon bo`ladi. Bolada vujudga kelgan shartli reflekslar 5-6 haftalarda yaqqol namayon bo`la boshlaydi. Gudaklik davrida bola bir muncha tajriba to`plashi bilan uning idrok va tasavvurlari tarkib topa boshlaydi. Odatda, besh olti oylik bola o`tiradigan bo`ladi, so`ng emaklab, tik yurishiga harakat qila boshlaydi, bir yoshiga to`lgach yoki ikki yoshga qadam qo`ygach yura boshlaydi. So`z yuritilaetgan davrida bolaning hissiy kechinmalari yuzaga kela boshlaydi. Dastlab ta`m bilish hamda teri sezgilar orqali qabullarga nisbatan organik hislar namoyon bo`ladi. Maktabgacha tarbiya davri. Ushbu yoshdagi bolaning emotsionalligi (hissiyotga beriluvchanligi) uning faolligida, harakatchanligida ko`rinadi. Bu yosh davri bolalari hayotida o`yin tutadi, o`yinlar, asosan, katta yoshdagi kishilar eki bolalarning harakatlariga nisbatan taqdiddan iborat bo`ladi. Bolaning o`yinning mazmunidan ko`ra o`ynaliyotgan buyumlar (o`yinchoq va qug`irochoqlar) hamda o`zining harakatlarini ko`proq zavqlantiradi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolaning tafakkuri-aniq taffakur bo`lib, u nimalar idrok etsa eki tasavvur qilsa, o`sha narsalar haqida fikr yuritadi. Shu bois bola ularning u avval o`zlashtirishga muvaffaq bo`lgan voqea-hodisalarga nisbatan qiyoslab tushuntirish maqsadga muvofiqdir. Kichik maktab o`quvchilarida ehtiyoriy diqqat, xotira va idrok, tafakkurli ehtiyoriy idora qilish, nutq, his-to`yg`u, iroda kabi ruhiy jarayonlar, rivojlanadi. Shu bois ular bilim olishga, o`rganishga intiluvchan bo`ladilar. O`spirimlarning barcha intilishlari muayyan maqsad bilan bog`lanadi. Ularning ko`pchiligi yaxshi xulqi inson bo`lish vatanga, xalqqa xizmat qilishga intiladilar. Ammo ayirim o`spirimlar nosog`lom muhit ta`siriga tushib qoladilar, natijada ular shaxsiy manfaatlarini hamma narsadan ustun qo`ya boshlaydilar. O`spirim shaxsning rivojlanishida jamoa muhim o`rin tutadi. Jamoa o`spirimnni o`ziga jalb etar ekan, uning fikri, o`spiringa nisbatan ko`rsatayotgan munasobati katta ahamiyattga ega. Shu sababli sinfdan
tashqari sharoitda tashkil etilaetgan ijtimoiy mazmundagi tarbiyaviy tadbirlarni jamoa ishtirokida tashkil etish, o`quvchilarning birgalikdagi harakatlari kuchiga tayanib, o`spirimga ta`sir ko`rsatish yaxshi natijalar beradi. O`spirin o`quvchilar o`rtasida ijtimoiy bilimlarni targ`ib etishda erkin muloqot, baxs tashqil etish maqsadga muvofiqdir. Chunki ular o`z fikrlarini ilg`ori surish, uni himoya qilish layoqatlarini namoyon etishga intiladilar. 1. Shaxs ongli faoliyat bilan shug`ullanuvchi ijtimoiy mavjudod bo`lib, ijtimoiy munosabotlar mahsuli sanaladi. 2. Shaxsning, shakllanishi biologik (irsiy) ijtimoiy omillar hamda tarbiyaga bog`liqdir. 3. Shaxsning shakllanishida faoliyat o`ziga xos, muhim hususiyatga egadir. Zero, shaxs faoliyat erdasidagina ijtimoiy borliq bilan bo`ladigan munasabatni yo`lga qo`yadi, shu asosda uni bilish qobiliyati rivojlanadi. 4. Shaxs jismoniy va psixologik jihatdan kamol topib boror ekan, fiziologiya. Pedagogika va psixologiya fanlarida «yosh davrlari» deb nomlangan bosqichlarni bosib o`tadi. Yosh davrlari shaxsning yosh va psixologik hususiyatlariga ko`ra qo`ydagicha guruhlanadi: gudaklik davri, maktabgacha tarbiya yoshi, kichik maktab yoshi, o`smirlik davri va o`spirinlik davri.
Download 440.43 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling