O`zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi buxoro viloyat xalq ta`limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi


Download 94.71 Kb.
bet3/4
Sana18.09.2020
Hajmi94.71 Kb.
#130363
1   2   3   4
Bog'liq
Malaka ishi Xasanov1


Birinchi bosqich (I-IV) sinflarning o‘quvchilari bilan ishlash - moddiy ishlab chiqarish sohasida mehnat bo‘lgan ijtimoiy qiziqishlarni shakllantiradi, o‘quvchilarda umuman mehnatga ijobiy munosabatda bo‘lishni, eng muhimi - jismoniy mehnatga shunday munosabatda bo‘lishni, ishchi degan nomni hurmat qilishni, qo‘lidan keladigan o‘z mehnati bilan atrofdagi kishilarga quvonch bag‘ishlashga va bundan ma’naviy qoniqish olishga intilishni shakllantiradi.

Bu boradagi ishlar oldindan tuzilgan reja asosida olib boriladi. Bu rejaga muvofiq ekskursiya uyushtirish eng ommalashgan kasblar to‘g‘risida qishloq maktablarining o‘quvchilari uchun jamoa xo‘jaligida, shahar maktablarining o‘quvchilari uchun korxonalarda, ota-onalarning ishlari va ularning mehnatda erishgan muvaffaqiyatlarida suhbatlar tashkil qilish ko‘zda tutiladi.

Ekskursiyalar chog‘ida ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan odamlarning mehnatiga, xom ashyodan tayyor mahsulot olishga berayotgan mehnat qurollariga asosiy e’tibor beriladi, jamiyat va ayrim odamlar turmushida mehnatning roli o‘qtirib o‘tiladi.

Ikkinchi bosqich (V-VII) sinflarning o‘quvchilari bilan ishlash - biron ish qilishga undaydigan bosqich. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarda bilishga bo‘lgan qiziqish, odatda, kasbga bo‘lgan qiziqishdan oldin shakllanadi. Shu boisdan ushbu bosqichida kasbga yo‘naltirish sohasida olib borilayotgan ishda o‘quvchilarda ish turlari (texnika bilan ishlash, tabiat obyektlari va shu kabilar bilan ishlash) ni bilishga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish muhimdir. Kasbga yo‘naltirishning ana shu bosqichida texnikaga va mehnatga (texnika ijodkorligi va qishloq xo‘jalik tajribachiligiga) oid sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, viktorinalar, o‘yinlar katta rol o‘ynashi lozim. Bu bosqichda o‘quvchilarda ijtimoiy maqsadlarning shakllanishi davom etadi, shu bilan birga kasbga yo‘naltirish ham boshlanadi.

Uchinchi bosqich (asosan VIII-IX) sinflarning o‘quvchilarini qarab oladi - bu bosqichida o‘quvchilar o‘z kuchlarini konkret mehnatda tekshirib ko‘radilar, o‘quvchilarning kasbga bo‘lgan qiziqishlari va mayllari yanada shakllanadi. O‘quvchilar bu bosqichdao‘z kasbiy niyatlarining birmuncha umumiy kasblar bo‘yicha amaliy ko‘nikma va malakalar bilan mustahkamlaydilar. Bu bosqich konkret kasbni tanlash, uni o‘zlashtirish yo‘llarini belgilash bilan tugaydi. O‘quvchilarni qiziqishlari (predmetlar, predmet-texnika, ishlab chiqarish-texnika va shu kabilar) bo‘yicha to‘garaklarda ishlashi ushbu bosqich uchun diqqatga sazovordir.

Kasbga yo‘naltirish ishini amalga oshirishning umumiy tizimida maktab tizimi dastlabki bosqich hisoblanadi. Kasbga yo‘naltirish ishi maktab tizimining vazifalari:

- shaxsning yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlariga ega bo‘lgan fuqarolarni tarbiyalashdan;

-politexnik va boshlang‘ich kasbiy malakalarning muayyan tizimini egallagan bo‘lg‘usi malakali mutaxassisni tayyorlashdan;

- ham shaxsiy mehnat, ham jamoa mehnati muyyan tashkilotchilik malakalarini shakllantirishdan iborat.

O‘quvchilar yiliga bir marta savol varaqasini to‘ldiradi. Bundan maqsad-o‘quvchilarning hayotiy rejalarini aniqlab olishdir. Sinf rahbarlari savol varaqasini asosida o‘quv yili oxirida kasbga yo‘naltiruvchi maktab kengashiga topshirish uchun u yoki bu kasbni ongli ravishda tanlagan yoki zarur malaka darajasi bo‘yicha kasb egallagan hamda o‘qish va ish xususidagi o‘z istaklarini bildirgan o‘quvchilarning ro‘yxatlarini tuzadilar.O‘quvchilar mehnat ta’limi darslarida mehnatning har xil turlariga oid bilimlarnigina olib qolmay, shu bilan birga o‘z faoliyatlari jarayonida maxsus malakalarga ham ega bo‘ladilar, o‘z qobiliyatlarini rivojlantiradilar, mehnatda o‘z kuchlarini sinab ko‘radilar. Shu boisdan mehnat ta’lim o‘qituvchisi mehnat darsini shunday tashkil qilishi kerakki, toki har bir o‘quvchi mehnatni sevishni o‘rganib olsin, odamlarga naf keltiradigan bo‘lsin, ish jarayonidan va uning natijalaridan zavqlansin.

Mehnat o‘qituvchisi o‘z ishida bilim va malakani egallashda o‘quvchilarga eng ko‘p faollik va mustaqillikni ta’minlaydigan shakllari va metodlaridan foydalanishi lozim. Laboratoriya - amaliy, o‘quv-ishlab chiqarish ishlari, ishlab chiqarish ekskursiyalari, tajribasi shunday ish shakllari va metodari jumlasiga kiradi. bu ishlar mustaqil kuzatishlar, tajribalar, tahlillar, hisob-kitoblar, ishlab chiqarish va ijodiy vazifalarni hal qilishni hamda bevosita ijtimoiy-foydali, unumli mehnatni o‘z ichiga oladi.

Mehnat ta’limi jarayonida o‘qituvchi kasb qilib olingan mehnat to‘g‘risidagi ma’lumotlarni konkret mavzularni o‘rganish bilan mantiqiy bog‘lashi mumkin. Chunonchi, elektrotexnika fizikasi va bo‘limini o‘rgangan chog‘da o‘qituvchi xalq xo‘jaligada elektr quvvatining roli va ahamiyatini, uni ishlab chiqarish hamda iste’molchiga yetkazib berish usullarini ko‘rsatishi, shuningdek ushbu tarmoq kasblari uchta katta guruxda bo‘lishni tushuntirib berish mumkin. Birinchi guruxga elektrotexnika uskunalari, mashinalari, apparatlari va asboblarini ishlab chiqarish bilan bog‘liq kasblar (elektrotexnika mashinalarini yig‘uvchi slesar, sozlovchi slesar o‘rovni elektromontyor, izolyatsiya qiluvchi va shu kabilar); ikkinchi guruxga elektr quvvati uzatish bilan bog‘liq kasblar (podstansiyalarning elektromantyori, elektr tarmoqlarini ishlatuvchi elektromontyor va shu kabilar); uchinchi guruxga elektr quvvatidan foydalanish bilan bog‘liq kasblar(elektromontajchi slesar, ta’mirchi elektromantyor va shu kabilar) kiradi.

O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishda o‘qituvchining shaxsi juda katta rol o‘ynaydi.O‘qituvchining shaxsi - o‘qituvchining ijodiy rivojlanishini, yuksak pedagogik mahoratini, ishda doimiy novatorligini, omilkorligini, bolalarga nisbatan muhabbat va hurmatini belgilab beradigan xislatlar majmuidir. Ayni shunday o‘qituvchi o‘quvchilarda o‘ziga nisbatan hurmat-ehtirom, ishga havas tug‘diradi, o‘ziga o‘xshash bo‘lish, u bilan do‘stlashish eng ezgu istaklar, istiqbol to‘g‘risidagi, o‘z kasbi haqidagi orzularni baham ko‘rish ishtiyoqini yaratadi.

Maktabda qiziqishlar bo‘yicha o‘tkaziladigan xilma-xil mashg‘ulotlar orasida to‘garak ishi alohida ahamiyat kasb etadi. Maktabda to‘garaklarning asosiy ko‘pchiligini mehnat ta’limi o‘qituvchilari olib boradi.

Bular - ishlab chiqarish texnika to‘garaklaridir. O‘qituvchi bunday to‘garaklarda o‘quvchilarda ixtirochilik, konstruktorlik singari maxsus qobiliyatlarni ijodiy rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish imkoniyatiga ega.

Mehnat ta’lim o‘qituvchisi o‘quvchi shaxsini o‘rgangan chog‘da kasbga yo‘naltirish maqsadida quyidagi qoidalarga: shaxs kamol topadigan konkret vaziyatda konkret jamoada shaxsning xulq-atvorini kuzatish; faoliyat orqali shaxsni o‘rganish; shaxsni qandaydir qotib qolgan narsa tariqasida emas, balki taraqqiyotda ko‘rib chiqish; shaxsning vaqtincha psixologik holatini, o‘rtoqlariga munosabatini hisobga olish kabi qoidalarga amal qilishi maqsadga muvofiqdir.Mehnat ta’limi o‘qituvchisining ishida psixologik diagnostikasiga katta o‘rin ajratiladi. Psixologik diagnostika jarayonida u maktab, kasb-hunar kolleji kasb maslaxatchisi bilan birgalikda har bir o‘quvchining kelgusidagi kasbni tanlashi jarayonida shaxsiy xususiyatlarini aniqlashi mumkin.

Shunday qilib, mehnat ta’limi o‘qituvchisi ishida quyidagi yo‘nalishlarni;

- kasbga oid bilimlar - o‘quvchilarni mehnat faoliyati sohalari, xalq xo‘jaligining ayrim tarmoqlari, kasblar va mutaxassisliklar bilan tanishtirish;

- psixologik pedagogik maslahat - mehnat faoliyatining turlari to‘g‘risida, o‘quvchi xislatlari, bilimlari va mayllariga eng muvofiq bo‘lgan kasblar va mutaxassisliklar haqida o‘quvchiga gapirib berish;

- kasb tarbiyasi - o‘quvchilarda u yoki bu kasbga nisbatan barqaror qiziqishlarini shakllantirish;

- amaliy kasbiy ko‘nikish - mehnat faoliyatining turli sohalarida kuchlarni amaliy jihatdan sinab ko‘rish uchun shart-sharoitlar yaratish;

- kasbga yo‘naltirish maqsadida o‘quvchining shaxsini o‘rganish, mehnatga bo‘lgan qiziqishlarni va kasbga qiziqishlarni shakllantirish kabi yo‘nalishlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin.

Mehnat ta’limi o‘qituvchisining kasbga yo‘naltirish ishi o‘zaro bog‘liq tarkibiy qismlarning butun bir kompleksi bilan, shu jumladan kasbga yo‘naltiruvchi o‘quv-metodik kabinet faoliyati, sinf rahbarining, fan o‘qituvchilarining ishi, ota-onalar va shu kabilar bilan mahkam bog‘langandir. Mehnat o‘qituvchisi bular bilan yaqindan aloqa bog‘lamay turib samarali ishlashi mumkin emas.

Mehnat ta’limi darslarida kasbga yo‘naltirish ishini olib borgan o‘quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlashdagi boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqani ham hisobga olish lozim.

Maktabda har bir o‘quv fani o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishni amalga oshirishdagi o‘ziga xos imkoniyatlariga ega, lekin u mehnat turlari, kasblarning xilma-xilligi va shu kabilar to‘g‘risida o‘quvchilar bilimlarini shakllantirishning birdan bir manbai bo‘lishi mumkin emas. Shu sababdan ham kasbga yo‘naltirish ishida mehnat o‘qituvchisining faoliyatini sinf rahbarlari va fan o‘qituvchilari ishi bilan muvofiqlashtirish g‘oyat muhimdir.

Tajriba shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarda kasbga bo‘lgan barqaror qiziqishni shakllantirish ishlari samaradorligini oshirish uchun:

- fan asoslarini o‘qitishning, mehnat ta’limining va fakultativ mashg‘ulotlarning fanlararo aloqalarini, davomiyligini, politexnik va kasbga yo‘naltirish yo‘nalishini ro‘yobga chiqarish;

- politexnik ma’lumot, mehnat ta’limi va kasbga yo‘naltirishning o‘quvchilar ijtimoiy-foydali, unumli mehnati bilann o‘zaro aloqasini ta’minlash;

- o‘quvchilarning bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatli o‘quv-ishlab chiqarish topshiriqlarni bajarishlari;

- xalq xo‘jaligining turli sohalarida o‘quvchilarning qiziqishini rivojlantirishga shaxsiy, tabaqalashtirilgan yondashuvni amalga oshirish;

- o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish sohasida maktab o‘qituvchilari bilan ishlab chiqarish jamoalarining birgalikda ish ko‘rishi;

- sanoat qishloq xo‘jalik kasblarini targ‘ib qilish lozim.


Tabiiy - matematik turkum fanlarni o‘rgangan chog‘da o‘quvchilar konkret iqtisodiy hududdagi yetakchi kasblar bo‘yicha mehnat mazmuni bilan tanishish, ana shu kasblarni muvoffaqiyatli egallash uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni olish imkoniyatiga egadirlar.Maktab o‘quvchilari gumanitar fanlar bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda kasb tanlash masalalarida g‘oyaviy-axloqiy, dunyoqarashga oid bilim oladilar.
5. O‘rta umumta’lim maktablarida kasb-hunarga yo‘naltirish tizimida shakllantirishda qo‘llaniladigan asosiy vositalar

Kasb-hunar tanlash uchun o‘quvchi o‘z imkoniyatlarini baholay olish ko‘nikmasiga, ya’ni aqli, qiziqishi har xil kasblar bo‘yicha ma’lumotga ega bo‘lishi bu kasblarning imkoniyatlari, kelajagi haqida axborot va yangiliklardan xabardor bo‘lib borishi zarur.

O‘zbekiston Respublikasida “Ta’lim to‘g‘risida”-gi qonunini “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”ni amalga oshirish va Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 9 iyuldagi «2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 372-sonli qaroriga asosan o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish va psixologik-pedagogik tashxis samaradorligini oshirish, ularni psixologik-pedagogik tashxis qilishning ilmiy-metodik asoslarini ishlab chiqish, amalga tatbiq etish maqsadida Xalq ta’limi vazirligining 2006 yil 17 martda «O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish va psixologik-pedagogik Respublika tashxis Markazining tashkiliy va metodik asoslarini takomillashtirish to‘g‘risida»gi 60-sonli buyrug‘i asosida o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishning zamon talablari darajasida, ilmiy-metodik kengashi, o‘quv meyoriy hujjatlarini yangi tahriri ishlab chiqildi.

Shuningdek, o‘quvchi-yoshlarni kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarini samarali tashkil etishda, ushbu jarayonni ta’lim muassasalarida amalga oshiruvchi o‘qituvchilar, pedagog xodimlar hamda aholi o‘rtasida (mahalla, ota-onalar) hamkorlik ishlari amalga oshirilmoqda. Bu ishlarning zamirida, o‘quvchi yoshlarni kasbiy qobiliyati va layoqatini aniqlash asosida ta’limning keyingi turi va bosqichiga yo‘naltirish, kasbiy qarorlarini shakllantirishga qaratilgan yaxlit faoliyat jarayonida ularni to‘g‘ri kasb-hunar tanlashlarini to‘laqonli yo‘lga qo‘yish alohida ahamiyatga egadir.O‘quvchilarni kasbiy qarorlarini shakllantirish – bu o‘quvchi-yoshlarda ta’lim-tarbiya jarayonida o‘zlashtirilgan nazariy bilimlarining amaliyotda malakali mutaxassislar ko‘magida, kasbiy qiziqish va layoqatiga ishonch hosil qilish, kasbiy vazifalarni qo‘llay olish tajribasini hosil qilish, kasbiy madaniyat sifatlari (kasbiy idrok, kasbiy bilimdonlik, kasbiy tafakkur, kasbiy salohiyat va hokazo)ni tarbiyalashga yo‘naltirilgan izchil, tizimli, uzluksiz hamda maqsadga muvofiq tashkil etiladigan pedagogik faoliyat jarayonidir. Chunki, o‘quvchilarni kasb-hunarga to‘g‘ri yo‘nalganligini tashkil etish murakkab, uzoq muddatli va indevedual shug‘ullanishni talab etadigan jarayon hisoblanadi. Uning metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishi ko‘zlangan maqsadga erishish muvaffaqiyatini kafolatlaydi. Mavjud obyektiv va subyektiv omillardan unumli foydalana olish ham o‘quvchilarda kasbhunarni to‘g‘ri tanlashlarishga hissa qo‘shadi.

Kasb-hunarga yo‘naltirishni tashkil etishga nisbatan texnologik yondoshuv – bu o‘quvchi – yoshlar tomonidan o‘zlashtirilgan nazariy kasbiy bilimlarni amaliy ko‘nikma va malakaga aylantirish, ularda faol kasbiy yo‘naltirishni tashkil etish tajribasini yuzaga keltirish hamda kasbiy qobiliyat va moyilliklari asosida kasbiy qarorlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan zamonaviy pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish majmui bo‘lib xizmat qiladi. U quyidagi tarkibiy tuzilmaga asoslanadi.

Keltirilgan tuzilma mohiyatidan anglanadiki, o‘quvchilarni bo‘lajak kasbiy shakllantirishni qaro topishiga ijodiy yondoshuv asosida tashkil etish birinchi navbatda muayyan kasbiy mavzu bo‘yicha kompyuterda programmalashtirilgan dars uyushtirilishi. Nazarda tutilgan darsning o‘tkazilishidan ko‘zlangan asosiy maqsad, o‘quvchilarni ta’limni keyingi turi va bosqichiga ongli ravishda to‘g‘ri jalb etish hamda kelajagi haqida tasavvur hosil qilish, ushbu maqsadga erishish imkoniyatini berish uchun ijobiy hal etilishi lozim bo‘lgan vazifalarning qat’iy, aniq va ravshan belgilab olinishi, dars mazmuni (ssenariysi)ning puxta ishlab chiqilishi, shakllantirilgan mazmun-mohiyatini to‘laqonli ochib berishga xizmat qiluvchi maqbul shakl, metod va vositalarning to‘g‘ri tanlanishini taqazo etadi. Ikkinchidan, dars jarayonining asosiy subyekti sifati kasb-hunarga yo‘naluvchining shaxsi namoyon bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. O‘tkazilayotgan darsning umumiy natijasiga mas’ullik kasbga yo‘naluvchi va amaliyotchi psixologlar zimmasiga yuklanishi darkor.

Shunday sharoitdagina ular shaxsiy imkoniyatlarini namoyon etish, o‘z fikrini erkin ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Zero, kasbiy pedagogik texnologiya (kasblarni kompyuterda programmalashtirilgan versiya)larining afzalligi o‘sib kelayotgan yosh avlodning mustaqil fikr egasi, erkin, shuningdek kelajagi haqida aniq tasavvurga ega shaxs bo‘lib tarbiyalanishlarini ta’minlashga yo‘naltirilganligidadir.

Kasb-hunarga yo‘naltiruvchi (o‘quvchi)ning roli ushbu sharoitda o‘quvchilar faoliyati bo‘lajak kasbiy shakllantirishini qaror toptirishi, ma’lum yo‘nalishga solishi ularning kasbiy yo‘nalishi, qobiliyat va moyilliklarini to‘g‘ri boshqarish, zarur o‘rinlarda maslahat berishdan iborat bo‘lib, u eng avvalo, o‘quvchilarni kelajakda tanlagan kasblarini fidoiylari, ta’limning keyingi turi va bosqichiga to‘g‘ri, to‘liq qamrab olish ishiga mas’uldir.


6. Ta’lim oluvchilarni kasbga yo‘naltirishga ta’sir qiladigan omillar

O‘zbekistonda zamonaviy bozor iqdisodiyotini shakllantirish borasida xalq xo‘jaligining barcha sohalari va bo‘g‘inlarining korxonalari o‘rtasidagi raqobat asosida jadal rivojlanishi kuzatilmoqda. Bu korxonalardagi raqobatlar fan-texnika, texnologiya rivoji jadallashishiga, ya’ni fan va texnika taraqqiyoti tezlashuviga olib kelmoqda. Shubu vazifani to‘laqonli amalga oshirish uchun esa albatta ta’limi tizimida raqobatga bardosh bera oladigan mutaxassis kadrlar tayyorlash vazifasi turadi.

Mazkur vazifalarni to‘la-to‘kis hal etish maqsadida mamlakatimizda 1997 yil 29 avgustda “Ta’lim to‘g‘risidagi” qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuqori malakali, yuksak ma’naviy va axloqiy talabalarga javob bera oladigan kadrlar tayyorlashning milliy tizimini yaratishga qaratildi.

Yangi milliy dasturga o‘tish, tayanch ta’limi bosqichini tamomlagan o‘quvchiga o‘z xohish va intilishlariga ko‘ra ikki tipdagi ixtisoslashgan ta’lim muassasalarida majburiy-ixtiyoriy tartibda ta’limni davom ettirish imkonini yaratdi.

Mazkur ta’lim muassasalari o‘quvchilarga o‘z qobiliyatlari, qiziqishlaridan kelib chiqib, kasb-hunar tanlash yo‘nalishida olib boriladigan maxsus ta’lim yo‘nalishini erkin tanlash imkoniyatini beradi.

Bugungi kunda aynan mazkur ta’lim muassasalari orqali yoshlarni kasb-hunarga yo‘naltirish tizimini to‘g‘ri tashkil etish, uni aniq mexanizmini yaratish va faoliyatini yuritishga ehtiyoj sezilmoqda.

Kasb-hunarga yo‘naltirish deganda yoshlarni qiziqishlari, moyilliklari va shakllangan qobiliyatlariga ko‘ra va xalq xo‘jaligi, umuman, jamiyatning mutaxassislarga ehtiyojini hisobga olib ishga joylashtirishni optimallashtirishga qaratilgan psixologik-pedagogik va tibbiy tadbirlar majmui tushuniladi. Kasb-hunarga yo‘naltirish ta’lim muassasalari tarbiyaviy ishining uzviy bir qismi sanaladi, zero kasb-hunar tanlash o‘zining ijtimoiy foydali mehnatda ishtiroki zaruriyatini anglash sifatida shaxs shakllanishining muhim shartidir.

Mazkur mavzuni tahlil etishda o‘zining kasbiy kelajagini belgilashni shaxsning o‘z hayot yo‘lini faol qidirish jarayoni sifatida tushunishga alohida e’tibor qaratish zarur.

Psixologik-pedagogik nuqtai nazardan qaralganda kasbiy o‘z-o‘zini belgilash jarayoniga ta’sir etuvchi omillarning 4 ta guruhi farqlanadi.



Birinchidan,ijtimoiy-iqdisodiy omillar. O‘z rivojlanishining turli bosqichlarida hayotga kirib kelayotgan jamiyat yoshlariga o‘z kuchini sarf etish uchun turli sohalarni taklif etadi. Bu birinchi galda, kasb-hunarlar spektri, ularning o‘zgarishi va rivojlanishi istiqbollari, jamiyatning u yoki bu mutaxassislarga ehtiyojiga taalluqli.

Ikkinchi guruhga ijtimoiy-psixologik omillarni kiritish mumkin. Bu, eng avvalo, insonning maktab ta’limigacha va undan so‘ng o‘sadigan va tarbiyalanadigan ijtimoiy muhitdan iboratdir. Ijtimoiy muhit ta’sirida shaxsning qadriyatlarni anglash kasblarning turli guruhlarga nisbatan ma’lum munosabati, o‘ziga xos maqsadlar, stereotiplar va ustanovkalari shakllanadi.

Uchinchi guruhini asl psixologik omillar tashkil etadi. Bu shaxsiy qiziqishlar va moyilliklar, umumiy va maxsus qobiliyatlar, aqliy va shaxsiy rivojlanish darajasi, xotira, diqqat, motorika va shu kabi xususiyatlari.

To‘rtinchi guruh ham o‘quvchining individual–psixofiziologik xususiyatlaridan iborat. Ular psixik jarayonlar kechishning dinamik- tavsiflarini belgilaydi va faoliyatning ma’lum ko‘rinishlarini bajarishga ko‘ra moslashuvchi, yo uni qiyinlashtiruvchi turli temperamentlar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.

Shunday qilib, kasb-hunarga yo‘naltirishni ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik-pedagogik va tibbiy–fiziologik vazifalar majmui deb tushunmoq lozim, ularning maqsadi esa, har bir shaxsning individual xususiyatlari va jamiyatning kadrlar talablariga muvofiq keladigan kasbiy o‘z-o‘zini anglashni shakllantirishdir. Psixologik-pedagogik vazifalar ichida birinchi galda professional axborot berish va kasbiy maslahat tilga olinadi. Kasb-hunarga yo‘naltirish maqsadini olib borishda ikki bosqich:

 Dastlabki;

 Chuqurlashtirilgan individual kasbiy maslahat bilan farqlanadi.


Dastlabki kasbiy maslahat – guruhda olib boriladigan maslahat, uning jarayonida kasb tanlash qoidalariga o‘rgatish, kasb-hunarlar xilma – xilligi, qiziqishlar, moyilliklar haqida axborot berish amalga oshiriladi. Dastlabki kasbiy maslahat natijasi kasbiy reja shakllanishida yordam ko‘rsatish, tanlovning ongliligi va mas’uliyatliligi darajasini oshirish sanaladi.

Kasbiy maslahatning maqsadi o‘quvchilarni kasbiy o‘z-o‘zini belgilash tahlili asosida u yoki bu ta’lim muassasasida o‘qishni davom ettirish emas, balki, bir tomondan, o‘quvchining qiziqishlari, moyilliklari va imkoniyatlariga mos keladigan, boshqa tomondan respublika xalq xo‘jaligi tizimi uchun kerakli mehnat faoliyatini tanlashga yo‘naltirishdan iborat.

Chuqurlashtirilgan individual kasbiy maslahat insonni har tomonlama: uning moyilliklari, qiziqishlari, sog‘ligi va jismonan rivojlanishi, diqqat, tafakkuri darajasi va strukturasi, qo‘l mohirligi va harakatlari koordinatsiyasi, xarakter xususiyatlarini chuqur o‘rganishga asoslanadi. Bunda o‘qituvchilar va ota-onalarning fikri, ta’limning muvaffaqiyatliligi va referent guruhi xususiyatlari hisobga olinadi. Mazkur ma’lumotlarni umumlashtirishga nafaqat kasb-hunarga yo‘naltirish maqsadida, balki yoshlarni shaxs sifatida shakllanishiga ta’sir etuvchi omillardan biri deb qarash mumkin. Qiziqish va mayllar -qiziqish deganda odamning u yoki bu predmetga qaratilgan faol bilish faoliyati tushuniladi. Kasb tanlashga nisbatan olganda qiziqishlar bu odamning muayyan mehnat sohasiga ijobiy munosabati, uning bilishga va faoliyat ko‘rsatishga bo‘lgan intilishidir.

Qiziqishlar o‘zining mazmuni, ko‘lami, uzoq davom etishi va teranligiga qarab bir-biridan farq qiladi. Qiziqishlarning mazmuni va ko‘lami odamning bilim darajasini hamda har narsaga qiziquvchanligini aks ettiradi. Qiziqishlarning teranligi va uzoq vaqt davom etishi ularning barqarorligini ko‘rsatadi.

Qiziqishlar o‘z taraqqiyoti mobaynida bir nechta bosqichdan o‘tadi. Dastlab ular vaqtincha, epizodik xarakterda bo‘ladi hamda muayyan bir predmetga nisbatan ijobiy munosabatda namoyon bo‘ladi. Bunday qiziqishlar rivojlantirib borilmasa, ular tez orada susayib ketadi yoki mutlaqo so‘nadi. U yoki bu predmetning chuqur va muntazam ravishda o‘rganib borilishiga, mehnat faoliyatining qiziqilgan sohasiga sinchkovlik bilan kirishib ketilishiga qarab qiziqishlar mustahkamlanib, kuchayib borishi va asta-sekin barqaror qiziqishga aylanib qolishi mumkin. Bunday qiziqishlar ko‘pincha o‘sib, ulg‘aya borib, maylga — kishining muayan faoliyat bilan shug‘ullanishga bo‘lgan intilishiga hamda mazkur faoliyat turiga muvofiq keladigan mahorat va malakalarni takomillashtirib, doimiy ravishda o‘z bilimini oshirib borish uchun intilishiga aylanadi.

Agar qiziqishlar “bilishni istayman” degan formula bilan ifodalanadigan bo‘lsa, mayllar “bajarishni istayman” degan formula bilan ifodalanadi. hayvonlar to‘g‘risidagi kitoblarni o‘qishga bo‘lgan qiziqish hayvonot bog‘iga borib turishni yaxshi ko‘rish, “hayvonot olamida” deb ataladigan televizion ko‘rsatuvning birortasini qo‘ymay ko‘rib borish boshqayu, hakiqiy jonivorlarni har kuni parvarish qilish natijasida xosil qilinadigan bir olam quvonch boshqadir. Biz buni quyidagi oddiy sxemada ko‘rishimiz mumkin.

Faoliyat ko‘rsatish mobaynida kishining mayllari faqat namoyon bo‘libgina qolmasdan, shu bilan birga uning mayllari shakllanib ham boradi. Shuning uchun mehnatning har xil turi tasodifan duch kelishini kutib o‘tirmay, u ishlarga ongli ravishda kirishib ketaverish kerak. Faqat turli yo‘nalishda olib borilgan faol faoliyatgina sizga o‘z mayllaringizni bilib olish va sinab ko‘rish imkonini beradi.

Shunday qilib, kasbni barqaror qiziqish, maylga muvofiq tanlash kerak ekan. O‘quvchilarni kasb-hunarga qiziqishlari,moyilligi, sog‘ligi va jismoniy rivojlanish kabi bir qator ko‘rsatgichlarini hisobga olib quyidagi anketa so‘rovnomasi (Kasb-hunar tanlash varaqasi) o‘tkazish orqali ularni o‘z yo‘nalshilarini tanlash imkoniyatini aniqlash mumkin bo‘ladi.


7. O‘rta umumta’lim maktablarida kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish metodik ta’minoti

Uzluksiz ta’lim tizimi rivojlanishining xozirgi sharoitida o‘quvchilar bilan olib boriladigan kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarini takomillashtirish, ularni ongli kasb tanlashga, kelgusidagi kasbini o‘zi belgilashga tayyorlash umumta’lim muassasalarining muhim vazifalaridan sanaladi. Ushbu vazifalarni hal etish, maktabda o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishni ilmiy-metodik va dasturiy ta’minlash yuzasidan O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish, psixologik-pedagogik Respublika tashxis markazi tomonidan quyidagi yo‘nalishlarda ish olib borilmoqda:

- Kasb-hunarga yo‘naltirishning nazariy va uslubiy asoslarini yaratish;

- Uzluksiz kasb-hunarga yo‘naltirish dasturi;

- Maktabda kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarining meyoriy asoslarimeyoriy hujjatlar, nizomlarni ishlab chiqish;

- O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish va psixologik-pedagogik tashxis markazlari va maktablar uchun axborot, uslubiy, dasturiy materiallarni tayyorlash;

- O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish va psixologik - pedagogik tashxis metodikalari (anketalar, so‘rovnomalar, testlar) ni tayyorlash, ularni o‘tkazish, natijalarini umumlashtirish va tahlil qilish;

- Turli yoshdagi o‘quvchilar uchun kasb-hunarga yo‘naltiruvchi o‘quv - ko‘rgazmali vositalar, rivojlantiruvchi o‘yinlarni tayyorlash;

- Maktablarning rahbarlari, psixologlari va o‘qituvchilari uchun kasbhunarga yo‘naltirish ishlarini tashkil etish yuzasidan uslubiy tavsiyalar va qo‘llanmalar yaratish.

2006-2007 o‘quv yilida Respublika tashxis markazi tomonidan o‘quvchilarni uzluksiz kasb-hunarga yo‘naltirish Dasturi ishlab chiqildi, Xalq ta’limi vazirligi tomonidan (2007 yil 5 fevraldagi 35-sonli buyruq) tasdiqlanib, amaliyotga kiritildi.

Ushbu dasturda kasb-hunarga yo‘naltirishning aniq maqsadlari, vazifa va yo‘nalishlari, maktab o‘quvchilari bilan olib boriladigan kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarining quyidagi bosqichlari belgilab berilgan:


Download 94.71 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling