O’zbekistonning eng yangi tarixi

O’ZBEKISTONNING ENG YANGI TARIXI

1- mavzu. Mustaqillikka erishish arafasida. O’zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati.

1. XX asr 80-yillari o'rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy hayotidagi inqirozli holat. Markazning O'zbekistonda amalga oshirgan qatag'on siyosati. "Paxta ishi" "O'zbek ishi" nomli kompaniyalar.

2.1989 yil o'rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o'zgarishlar. Milliy manfaatlar ustuvorligining o'sib borishi. O'zbekistonda Prezidentlik joriy etilishi. Mustaqillik deklaratsiyasi va uning tarixiy ahamiyati. 1991 yil avgust voqealari.

3.O‘zbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi. Davlat suverenitetini mustahkamlash, davlat ramzlari to‘g‘risidagi qonunning qabul qilinishi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – mustaqillikning huquqiy asosi.

4.Davlat hokimiyati va boshqaruvni demokratlashtirilishi, ikki palatali parlament joriy etilishi. O`zbekistonning MDH va Markaziy Osiyo davlatlari bilan o`zaro aloqasining dastlabki ququqiy asoslari.

• 
  Masala. XX asr 80-yillari o'rtalarida respublika ijtimoiy siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy hayotidagi inqirozli holatlar.
  

1980-yillarning boshlarida sovet siyosiy tizimi, xo'jalik yuritish usuli o'zining rivojlanish imkoniyatlarini batamom tugatdi.

Ma'muriy-siyosiy biqiqlik kuchaydi, jamiyat a'zolari mehnat intizomi pasaydi, loqaydlik, befarqlik avj oldi. Sovet ittifoqida kuchaygan tanglik holati mamlakat hayotining barcha sohalarini qamrab oldi. KPSSning kutilayotgan natijalarni bermayotgan iqtisodiy siyosati butun ijtimoiy-siyosiy tizimning inqiroziga sabab bo'ldi. Xalq xo'jaligidagi tanglik holatlarining keskin suratda va shitob bilan kuchayib borishi sotsialistik tuzumning tayanch negizlariga tahdid soluvchi xatarli siyosiy tanglikka o'sib o'tdi. Butun jamiyatda keskin, tub o'zgarishlar qilish zarurati paydo bo'ldi. Kirib qolingan boshi berk ko'chadan chiqib ketish yo'llari izlandi.

80-yillar o'rtalarida sovet jamiyatida "qayta qurish" boshlandi. Qayta qurish haqida M. S. Gorbachev KPSS MK ning aprel (1985 yil) plenumida taklif kiritdi.Jamiyatni oshkoralik, yangicha fikrlash asosida qayta isloh qilish mumkin degan tamoiyil ilgari surildi. Ammo har qanday shiorlar avaliy natija bermas edi. Chunki mavjad tuzum zuravonlikka, yakka hukmronlikka asoslangan edi. Xo`jalik yuritishning ma`muriy buyruqbozlik usuli jamiyatni moddiy-iqtisodiy ahvolini og`irlashtirib qo`ygan edi, allaqachon.

Hukmron partiyaning qayta qurish siyosati ham quruq ritorika va deklaratsiya asosida bo'lib, hech qanday amaliy natija bermadi. Aksincha, ular sovet jamiyatining tub asoslari adolatsizlik negiziga qurilganini, rivojlanishga noqobil ekanini oshkor etib qo'ydi.

Mustamlakachilikka asoslangan tizimning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy hayotida inqirozli vaziyat yanada keskinlashib bordi. Qayta qurish kontsepsiyasida ilgari surilgan har qanday chaqiriqlar o`zining ishonchsizligi va har jihatdan asossizligi bilan cheklangan bo'lib, u SSSR taraqqiyotini ta'minlay olmas edi. Natijada mustabidchilikka asoslangan tuzumni qayta qurishning har qanday siyosiy chora - tadbirlari chippakka chiqa bordi.

Qayta qurish yillarida shundoq ham har tomonlama nochor ahvolni boshidan kechirayotgan O'zbekistonda ijtimoiy-siyosiy hayot yanada yomonlashdi. Respublikada milliy urf - odatlar, an'analar, qadriyatlar toptaldi, buning oqibatida xalq orasida loqaydlik, ishonchsizlik va norozilik kuchaydi. Ittifoqni yangicha qayta asosda mustahkamlashga qaratilgan sayi-harakatlar aslida chiriyotgan tizimni has - pushlashdan boshqa narsa emas edi. Eng muhimi, halqlarni azaldan ma`naviy-madaniy tutqunlikda ushlab turilgan edi. Uzligidan unutilayotgan edi. Tarixi,tili,uruf-odatlari,an`an ava milliy qadriatlaridan begonalashtirib, mustamlakada ushlab turilgan edi. Etilgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat respublika xalqlarining o`zligini anglash jarayoniga turtki berdi, tezlashtirdi deyish mumkin.

Qayta qurish hodisasini tarixiy jarayon sifatida ikkita bosqishga bo`lish mumkin.

Qayta qurishning 1-bosqichi (1985-1987-yillar):

• 
  Ma’muriy-tashkiliy tadbirlar avvalgidek buyruqbozlik asosida olib borildi
  
• 
  Bu bosqichdagi vazifa – ilmiy texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga jalb etish asosida jamiyatda tub iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish va uning asnosida inson omilini faollashtirish edi
  
• 
  Qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e’tibor iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratildi
  
• 
  1986 yildan mamlakat iqtisodiy ahvoli yomonlashdi, 1987 yil yanvaridan ishlab chiqarish sur'atlari keskin pasaydi. 1 - bosqich mag'lub bo'ldi
  

Qayta qurishning 2-bosqichi (1987-1990-yillar):

• 
  Jamiyating barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishga harakatlar bo’ldi. Asosiy maqsad sovet jamiyatini to'liq demokratlashtirish deb aytildi
  
• 
  80-yillar 2-yarmida iqtisodiy inqiroz boshlandi. Markaz o'z ta'sirini kuchaytirish maqsadida O'zbekistonda "O'zbek ishi", "paxta ishi" kabi uydirmalarni o'ylab topdi
  
• 
  Qayta qurish siyosati ham SSSR davlatini muqarrar inqirozdan qutqarib qola olmadi. Davlatda inqiroz boshlandi. Ittifoqdosh Respublikalarda milliy o'zlikni anglash va mustaqillik sari dadil qadamlar qo'yildi.
  

O’zbekistonda og’ir axvolning vujudga kelish sabablari:

• 
  Iqtisodiyotga rahbarlik qilishning ma’muriy-buyruqbozlik usullariga zo’r berilib, ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirishga yaroqsiz yondoshuvlarning tobora kuchayib borishi;
  
• 
  Respublika sobiq Markazdagi sanoat vazirliklari va idoralarining mo’may xom asgyo manbai sifatida qarab kelinishi;
  
• 
  O’lkaning mahalliy, ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlariga ba’zan yetarlicha, ba’zan mutlaqo baho berilmagani, ba’zan esa bu xususiyatlarning pisand ham qilinmagani;
  

Iqtisodiy va ijtimoiy sohani kompleks, jadal rivojlantirishning, umumittifoq mehnat taqsimotida O’zbekistonning mavqei va o’rnini o’zgartirishning muqobil yo’llari e’tiborga olinmagani.

Buni O`zbekiston birinchi Prezidenti I.A.Karimovning “O`zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida” asaridagi o`uyidagi faktlardan ham anglash mumkin:

Shu narsa shak-shubxasiz va ochiq-oydindirki, respublika barcha asosiy iqtisodiy va ijtimoiy ko'rsatkichlar bo'yicha Ittifoqdagi o'rtacha darajadan ham ancha orqada bo'lib, mamlakatda ohirgi o'rinlardan birida turibdi. Biz bu raqamlarni ilgari ham necha martalab aytganmiz, ammo bugun ularni na bir bor idrok etmoq kerak. O'zbekiston har kishi boshiga yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish bo'yicha mamlakatda 12-o'rinda turibdi, aholi jon boshiga milliy daromad ishlab chi?arish bo'yicha ko'rsatkich esa ittifoqdagi o'rtacha darajadan ikki xissa past.

Sanoatdagi mehnat unumdorligi jihatidan respublika mamlakatdan 40 foiz, qishloq xo'jaligidagi mehnat numdorligi jihatidan esa ikki barobar orqada qolmoqda. Respublikada aholi jon boshiga xalq iste'moli mollari ishlab chiqarish o'rtacha Ittifoq darajasining atigi 40 foizini tashkil etadi. Biz daromad darajasi, asosiy turdagi mahsulotlarni iste'mol qilish jihatidan ittifoqdosh respublikalar orasida eng ohirgi o'rinlardan birida turibmiz.

O'zbekiston aholisi o'rta hisobda go'sht mahsulotlarini, sut va sut mahsulotlarini, tuxumni, umuman mamlakat aholisiga nisbatan ikki barobar kam iste'mol qilmoqda. Oyiga o'rta hisobda 75 so'mdan kamroq yalpi daromad oladigan aholining ulushi mamalakatda 12 foizdan sal ko'proq bo'lsa, bizning respublikamizda 45 foizga boradi. Bir millionga yaqin kishi ijtimoiy ishlab chiqarishda o'zining qo'lidan keladigan ishni topa olmayapti.

Ijtimoiy infrastruktura tarmoqlari: sog’liqni saqlash, xalq ta'limi, maktabgacha bolalar muassalari juda og‘ir ahvolga tushib qolgan. Maktab va kasalxonalarning 60 foizi nobop binolarda joylashtirilganini aytishning o'zi kifoya. Juda o'tkir iqtisodiy va ijtimoiy muammolar ro'yxatini yana davom ettirish mumkin. Buni avvalo shundan ko'rsa bo'ladiki, insonning har tomonlama uyg‘un kamol topishi, uning shahs sifatida ma'naviy rivojlanishi u yoqda tursin, ko'pincha yashash uchun kerak bo'lgan eng oddiy narsalar ham yetishmayapti.

Shunday qaltis ijtimoiy-siyosiy vaziyat, ogir inqirozli moddiy-iqtisodiy ahvolidan O`zbekistonni, uning xalqini o`z manfaatlaridan diqqat-e`tiborini chalg`itish hamda mustamlakachilik siyosatini avj oldirish maqsadida, mintaqaga nisbatan turlicha senariylar ishlab chiqdi.

Markazning O'zbekistonda amalga oshirgan qatag'on siyosati. "Paxta ishi" "O'zbek ishi" nomli kompaniyalar

"Paxta ishi" Moskva uchun o`zbek siyosiy kadrlarini tubdan o`zgartirish ishlarini amalga oshirish uchun dastak bo`ldi. Paxta ishi korrupsiyaga qarshi kurashishdan ko`ra o`zbek milliy va partiyaviy rahbarlarini obrusizlantirish orqali o`zbek xalqi milliy ro`hini zaiflashtirish edi. "Paxta ishi" asta-sekin kengayib borib,O`zbekistonda 2600 kishi qamaldi. "Paxta ishi" deb nomlangan qatag'onga milliy va diniy tus berilib, u "o'zbeklar ishi"ga aylantirildi va ziyolilar ham ta'qib ostiga olindi. O'zbekiston KP MQ ning 1984 yildagi XVI plenumi Markazning "sog'lomlashtirish" borasidagi tadbirlarini quvvatlagan holda, Respublikada yuzaga kelgan salbiy vaziyatda partiya ko'rsatmalariga to'la amal qilmagani uchun ziyolilarni ham aybladi. Ulardan Sovet turmush tarzini ulug'lovchi asarlar talab etilib, ijodiy uyushmalar faoliyati qattiq mafkuraviy nazoratga olindi.

O’zbekistonda “O’zbeklar ishi” deb nomlangan qatag’onning boshlanishi

1983 yil sentyabrda SSSR Bosh prokurori А.Rekunkov topshirig’iga ko’ra, SSSR Prokuraturasining alohida muhim ishlar bo’yicha tergovchisi T.Gdlyan boshchiligida malakatning turli mintaqalaridan to’plangan 200 kishidan iborat tergov guruhi tuzilib, O’zbekistonda faoliyat boshlaydi.

Markazdan Respublikamizga yuborilgan tekshiruvchilar esa mahalliy shart – sharoitni hisobga olmay, o’zbek xalqining milliy manfaatlari, madaniyati, qadr – qimmatini paymol etadi.

O’zbekiston SSR KP MQ, Respublika Ministrlar Soveti, O’zbekiston SSR Oliy Soveti, O’zbekiston SSR Prokuraturasi, O’zbekiston SSR IIB kabi muhim boshqaruv bo’g’nlari shunday kadrlarning qo’liga o’tadi. Ular Respublikadagi ijtimoiy – siyosiy vaziyatni yanada keskinlashtirib yuboradi.

Natijada, “O’zbekiston tergov usullari o’tkaziladigan “maydon”ga aylanib qoladi. Moskvaning bunday adolatsizliklari tufayli O`zbekistonning Markazga nisbatan ishonchsizligi yanada ortib bordi.

2 - masala. 1989 yil o'rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o'zgarishlar. Milliy manfaatlar ustuvorligining o'sib borishi.

Ittifoq tarkibiga kirgan respublikalarda o'zlikni anglash, til, madaniyat, tarix va kelajakka teran nazar solish, inson huquq va erkinliklarini har narsadan ustun qo'yishga bo'lgan intilish kuchayib bordi.

Farg'ona fojeasi yuz berdi. XX asrning 80-yillari oxirlariga kelib sobiq ittifoqda iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy inqiroz jarayonlari kuchayib, betartiblik avj olib ketdi. O'z navbatida necha yillar davomida hal etilmagan, xalqning sabr kosasini to'ldirgan muammolar oxir-oqibatda ijtimoiy larzalarga, milliy nizolarga sabab bo'ldi. Bunday salbiy holatlar, afsuski, O'zbekistonni ham chetlab o'tmadi. 1989 yilning may oyi ohirlari, iyunning boshlari butun Farg`ona viloyati janjal-to'polonlar alangasi ichida qoldi. Dastlab 23 may kuni boshlangan fojia ikki kundan keyin Toshloq tumaniga, undan so'ng Marg`ilon va Qo'qon shaharlariga tarqaldi.

Qadimdan o'zining bag`rikenglik, mehmondo'stlik, mehr-shafqatlilik fazilatlari bilan shuhrat qozongan halq hech qachon birovga nisbatan adovatda bo'lmagan, qo'l ko'tarmagan. Biroq, sobiq ittifoqdagi buzg`unchi kuchlar ta'sirida ana shunday favqulodda kutilmagan fojia sodir etildi va begunoh insonlar qurbon bo'ldi, mingga yaqin kishi jarohatlandi, sakkiz yuzdan ortiq uyga o't qo'yildi, davlat va jamoat idoralarining binolariga ziyon etkazildi. Ommaviy chiqish va to'polonlarda o'ttiz mingga yaqin odam ishtirok etib, yetkazilgan ziyon bir necha million rubldan ortib ketdi.

Hukmron partiya va sovet hukumati rahbarlari bo'layotgan bu jarayonlardan manfaatdordek, fojia ildizlarini so'rab-surishtirishni o'ylamas edi. Ular ana shunday betayin pozitsiyasi bilan O'zbekistonda beqaror vaziyatni vujudga keltirish, ohir-oqibatda butun O'rta Osiyoda fuqarolar urushini, qonli fojialarni avj oldirishni ko'zlab yurgan, qizil imperiyani qanday qilib bo'lsa-da saqlab qolishga intilayotgan Markazdagi yovuz kuchlarga yo'l ochib berayotgan edi.

Farg’ona fojialari zamirida shovinizmga aloqador sabablar ham bor edi. Bu voqealar, aytish mumkinki, 1986 yili Qozog’iston poytaxti Olmaotada amalga oshirilgan “Metel” operatsiyasining davomi edi. Albatta, ssenariylar shakli, tashkiliy uslubi jihatidan ular har xil bo'lishi mumkin. Biroq, maqsad bitta: mavjud siyosiy tuzumni turli alg’ov-dalg’ovlar, to's-to'polonlar, milliy respublikalardagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni chigallashtirish orqali saqlab qolishga harakat edi.

Milliy o'zlikni anglash boshlandi. O'zbek tiliga davlat tili maqomini berilishi, paxta yakkahokimligini tugatilishi, ekologik holatni sog'lomlashtirishni O'zbekistonda dolzarb masala sifatida ko'tarildi.

• 
  80 yillar o’rtalaridan vaziyat o’zgardi. А.Qodiriy, Cho’pon, Fitrat, Usmon Nosir, М.Sayxzodalarning millarchilik, panislomizm va panturkizmda ayblanib, qatag’on qilinganliklari ochib tashlandi
  
• 
  30-40 yillar va 50-yillar boshlarida siyosiy qatag’on qilinib qatl etilgan va qamoqlarga tashlangan xalqimizning asl farzandlari oqlandi. «Chig’atoy gurungi», «Milliy ittihod», «Milliy istiqlol», «Botir gapchilar» singari «aksilinqilobiy guruhlar» vakillari oqlandi
  
• 
  1937 -1939 yillarda qamoqqa olinib otib tashlangan 6920 ta ziyolining qatag’n qismati o’rganildi
  
• 
  Akademik Erkin Yusupovning (1928-2003) publisistik maqolalarida markaz o’yinlari ochib berildi
  

O'zbekistonda 1989 yilning ikkinchi yarmidan boshlangan o'zgarishlar Gdlyan guruhiga nisbatan munosabatlarni ham keskin o'zgartirib yubordi. "Paxta ishi" bilan bog'liq bo'lgan qonunbuzarliklarni fosh etish, begunoh kishilarni oqlashda O'zbekistonning birinchi rahbari Islom Karimov boshchiligida keng ko'lamli ishlar boshlandi. Bu ishlar markazdan hech qanday ruxsat so'ramasdan mustaqil tarzda olib borildi. Shunday murakkab sharoitda ittifoqdosh respublikalar ichida birinchi bo'lib respublika Bosh prokurori Birinchi Prezident Islom Karimovning tavsiyasiga ko'ra tayinlandi. I.A.Karimov bosh prokuror oldiga respublikamiz manfaatlarini himoya qilish, birinchi navbatda, "paxta ishi" bo'yicha nohaq qamalagan fuqarolarning haq-huquqini tiklash masalasini qo'ydi.

O'zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi 1989 yil 12 sentyabrda "paxtachilikda qo'shib yozishga yo'l qo'ygani uchun jinoiy javobgarlikka tortilgan kishilarni avf etish maqsadida hujjatlar tayyorlaydigan komissiya" tashkil etdi. Bu komissiya tergov hujjatlarini O'zbekistonga qaytarib, minglab ishlarni qayta o'rgandi. O'zoq davom etgan mashaqqatli kurash natijasida, 2940 kishining haq-huquqi qayta tiklandi, 1015 kishi asossiz sudlangani aniqlandi. Noqonuniy ravishda hibsga olingan vatandoshlarimiz ozodlikka chiqdi.

O’zbekistonda prezidentlik boshqaruvining shakllanishi

1990 yil 23 martda O’zbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta’sis etish, O’zbekiston SSR Konstitutsiyasiga o’zgartirishlar kiritish to’g’risida Qonun qabul qilindi.

1990 yil 24 martda 12 chaqiriq O’zbekiston SSR Oliy Sovetining 1-sessiyasi Respublika Kompartiyasi 1- kotibi bo’lgan I.A.Karimovni O’zbekiston SSRning 1-Prezidenti etib sayladi.

Mustaqillik sari qo'yilgan eng muhim siyosiy, huquqiy qadamlardan biri bu – 1990 yil 20 iyundagi O'zbekiston SSR Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasida qabul qilingan Mustaqillik deklarasiyasining qabul qilinishi bo'ldi.

Deklaratsiyada shunday deyiladi: O'zbekiston Sovet sosialistik Respublikasi Oliy Soveti:

– o'zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an'analari,

– har bir millatning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqini ta'minlashdan iborat oliy maqsad haqi,

– har bir kishining farovon hayot kechirishini ta'minlashni oliy maqsad deb bilgan holda,

– O'zbekiston xalqlarining kelajagi uchun tarixiy mas'uliyatni chuqur his etgan holda,

– xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya printsiplariga asoslanib,O'zbekiston Sovet sosialistik Respublikasining Davlat mustaqilligini e'lon qiladi".

1991 yil avgust voqealari:

1991 yil 19-21 avgust kunlari sobiq ittifoqni saqlab qolishga tish-tirnog`i bilan harakat qilgan qora kuchlar Moskvada harbiy to'ntarish qilib, hokimiyatni qo'lga olish maqsadida GKCHP - favqulodda holat davlat qo'mitasini tuzib, amalda o'zlarining demokratiya, oshkoralik, jamiyatni yangilash, islohotlarga, umuman halqqa qarshi ekanliklarini ko'rsatdi. Moskva va boshqa bir necha yirik shaharlariga qo'shinlar, shu jumladan tanklar kiritildi

Ular ittifoqda yashovchi barcha halqlarga mustaqillik bermaslikka, mamlakatdagi parokandalikdan foydalanib qolishga urinishdi. 1991 yil avgust voqealari amalda SSSRning chuqur tanazzuli edi. Mamlakatdagi demokratik kuchlar GKCHP faoliyatiga chek qo'yib, hukmron partiya - KPSS faoliyati to'htatildi.

O'zbekiston rahbariyati mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatni saqlash, respublika hududida favqulodda holat joriy etilishiga, Konstituciyaga qarshi davlat to'ntarilishini qo'llab-quvvatlash yo'lidagi ig`vokorona harakatlarga uchmaslik uchun o'zlarining butun imkoniyatlaridan foydalandilar. O'zbekiston o'z nuqtai nazarini ma'lum qildi. Respublika rahbariyati markazdan beriladigan qonunga xilof bo'lgan har qanday ko'rsatmalarni bajarishni man etdi.

O'sha paytda O'zbekiston rahbari davlat viziti bilan Hindiston safarida edi. U safardan qaytgach, 19 avgust kuni kechqurun Toshkent shahri faollari bilan uchrashib, qat'iy tarzda O'zbekiston nuqtai nazarini ma'lum qildi. 20 avgustda O'zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida qo'shma majlisi bo'ldi. Unda O'zbekistonning mustaqillikka erishish yo'li o'zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi. O'zbekistonning o'z mustaqilligiga erishish yo'li qat'iy ekanligi ta'kidlandi. O'zbekiston Prezidenti Farmoni bilan Favqulodda holat davlat qo'mitasining g`ayrikonstituciyaviy, huquqqa qarshi qarorlari va boshqa ko'rsatmalari noqonuniy, deb e'lon qilindi. Shunday murakkab sharoitda, ya'ni markaz va respublikalar o'rtasidagi munosabatlar tobora taranglashib, Markaz boshqaruv qobiliyatini yo'qotgan, har bir respublika o'z holiga tashlab qo'yilgan bir sharoitda tarihiy vaziyatni to'g`ri baholagan I.A.Karimov Oliy Kengash sessiyasini chaqirish va unda O'zbekiston Mustaqilligi haqida qonun qabul qilishni talab qildi.

21 avgustda fitnachilar mag'lubiyatga uchradi, 22 avgustda esa Favqulodda xolat davlat qo'mitasi (GKCHP) a'zolari qamoqqa olindi. Mazkur holat KPSSning 1991 yil yozidagi umri tugaganidan dalolat beruvchi ramziy xolat edi.

3. O‘zbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi. Davlat suverenitetini mustahkamlash, davlat ramzlari to‘g‘risidagi qonunning qabul qilinishi.

1990-yil boshlarida Markaz bilan ittifoqdosh respublikalar o‘rtasidagi munosabatlar yanada keskinlashdi. Markazning respublikalar siyosiy, iqtisodiy va xo‘jalik hayotini nazorat qilishi va boshqarishi yanada qiyinlashdi. Bu davrda Sharqiy Evropa mamlakatlarida qariyb yarim asr hukm surgan totalitar boshqaruv tizimi inqirozga uchrab, xalqlar o‘rtasida demokratik boshqaruvga intilish kuchaydi. SSSR tarkibidagi xalqlar ham endilikda eskicha buyruqbozlik tizimiga bo‘ysunib yashashga qarshi bo‘ldilar. SSSR Oliy Soveti ham, SSSR Prezidenti va hukumati ham inqirozni bartaraf etish chora-tadbirlarini topishga ojizlik qildilar. Natijada, ishlab chiqarish jarayonlari izdan chiqib, jamiyatni boshqarish tartibi va mehnat intizomi buzildi. Hayotning o‘zi endi respublikalar suvereniteti va inson huquqlari poymol qilingan ma’muriy-buyruqbozlik tizimi umrini yashab bo‘lganligini ko‘rsatdi.

O‘zbekistonda milliy, huquqiy va demokratik davlatga zamin yaratilgan muhim qadam O‘zSSR Oliy Sovetining12-chaqiriq birinchi sessiyasida (1990 yil 24-mart) ittifoqdosh respublikalar orasida birinchi bo‘lib O‘zbekistonda prezidentlik boshqaruvini ta’sis etish to‘g‘risida qarori bo‘ldi. Deputatlar I.Karimovni O‘zSSRning Birinchi Prezidenti qilib sayladilar. 1990 yili 20-iyunda O‘zSSR Oliy Sovetining 12-chaqiriq 2-sessiyasida “Mustaqillik deklaratsiyasi” qabul qilindi. Bu deklaratsiya O‘zbekistonning mustaqillik uchun tashlagan muhim va zurur qadami bo‘ldi. “Mustaqillik deklaratsiyasi”ning kirish qismida “O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi o‘zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an’analari, har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini ta’minlashdan iborat maqsadi, O‘zbekistonning kelajagi uchun tarixiy mas’uliyatni chuqur his etgan holda xalqaro huquq qoidalariga va demokratiya prinsiplariga asoslanib, O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qiladi”,- deb yozib qo‘yildi. Mazkur hujjat O‘zSSR qonunlarining Ittifoq qonunlaridan ustuvorligini ta’minladi. Ayni paytda, O‘zbekiston Konstitutsiyasini tayyorlash maqsadida 64 kishidan iborat komissiya tuzildi. Komissiya oldiga bir qator vazifalar qo‘yildi. 1991 yil 15 fevralida O‘zbekiston Oliy Kengashi “O‘zbekistonning davlat ramzlari to‘g‘risida” qabul qilgan maxsus qarorida shunday deyilgan:

“Mustaqillik to‘g‘risidagi Deklaratsiyaga amal qilib, O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi qaror qiladi:

1. O‘n ikkinchi chaqiriq Oliy Kengash II sessiyasida tuzilgan O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ning yangi loyihasini tayyorlovchi komissiyasiga O‘zbekiston SSRning Yangi Davlat bayrog‘i, Gerbi va Madhiyasiga doir takliflar hamda ular to‘g‘risida Nizomlar tayyorlash topshirilsin. Komissiya respublika jamoatchiligi va deputatlarining fikrlariga tayanib ish ko‘rsin.

2. Bu borada takliflar matbuotda e’lon qilinib, umumxalq muhokamasi uyushtirilsin”.

Ko‘p millatli O‘zbekistonda fuqarolar o‘rtasida tinchlik va millatlar o‘rtasida totuvlikni ta’minlashga alohida e’tibor berildi. Jumladan, qoraqalpoq xalqi ham o‘zbek xalqi yordamida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sohada katta yutuqlarga erishdi. 1990 yil 14-dekabrda QQASSR Oliy Soveti 4-sessiyasida “O‘zbekiston SSR tarkibida Qoraqalpog‘iston ASSR suvereniteti to‘g‘risidagi Deklaratsiya” qabul qilindi.

1990 yili O‘zbekistonning asta-sekin bozor iqtisodiyotiga o‘tishi jarayonida aholining kam ta’minlangan qismini ijtimoiy himoya qilish mezonlarini belgilash chora-tadbirlarini ko‘zda tutgan hujjatlar ishlab chiqildi. Jumladan, fuqarolarga yakka tartibda uy-joy qurish, shaxsiy tomorqalar uchun er uchastkalari ajratish, aholi turar-joylarini gazlashtirishga oid farmonlar xalqimizning ijtimoiy ahvolini ma’lum darajada engillashtirishga qaratilgan edi. Shunday vaziyatda, mamlakatimiz xalq xo‘jaligini bozor iqtisodiyotiga o‘tkazishning o‘ziga xos yo‘lini belgilab olishga kirishildi. Shu asosda, “O‘zbekiston xalq xo‘jaligini sog‘lomlashtirish va bozor iqtisodiyotiga o‘tishning asosiy prinsiplari” ishlab chiqilib, u 1990 yil 17 oktyabrda umumxalq muhokamasiga qo‘yildi. Ayni vaqtda, Markazning respublikada iloji boricha o‘z ta’sirini saqlab qolishga bo‘lgan urinishi va tazyiqi ostida 1991 yil 17 martda Ittifoqni saqlab qolish haqida referendum o‘tkazildi. Referendumda “O‘zbekiston yangilanayotgan Ittifoq (Federatsiya) tarkibida mustaqil, teng huquqli respublika bo‘lib qolishiga rozimisiz?” degan savol kiritilgan ikkinchi byulleten kiritildi.

Bu vaqtga kelib O‘zbekistonda o‘zining iqtisodiy va siyosiy hayotiga oid masalalar mustaqil tarzda hal qilina boshladi. Masalan, 1991 yil 22 iyulida O‘zSSR Oliy Kengashi Prezidiumi O‘zSSR hududida joylashgan bo‘lsada, Markazga bo‘ysunuvchi davlat korxonalari va tashkilotlarini “O‘zbekiston SSRning huquqiy tobeligiga o‘tkazish to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Bu qarorda “O‘zbekiston SSRning “Mustaqillik Deklaratsiyasi”ga amal qilib, bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida mehnat jamoalari manfaatlarini himoya qilish va ularning xo‘jalik mustaqilligini ta’minlash maqsadida respublika hududida joylashgan ittifoqqa bo‘ysunuvchi davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlari O‘zbekiston SSRning huquqiy tobeligiga o‘tadi”,-deb qayd qilindi.

Ayni paytda, O‘zbekiston rahbariyati ham markazdan berilayotgan va respublika manfaatlariga zid ko‘rsatmalarni bajarishdan voz kechdi. 20-avgustda respublika rahbariyatining bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisida O‘zbekistonning mustaqillikka erishish yo‘li o‘zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi.

1991 yil 19-21 avgust kunlari Moskvada yuz bergan voqealar, SSSR Prezidenti M.Gorbachevni hokimiyatdan chetlashtirish maqsadida G.Yanaev boshchiligida Favqulodda holat Davlat Komiteti (GKCHP) tuzilishi vaziyatni yanada chigallashtirdi. Biroq, RSFSR Prezidenti B.Elsin boshliq demokratik kuchlar tomonidan GKCHPni bartaraf etilishi SSSRning umri tugab qolganligini ko‘rsatdi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991 yil 31 avgustdagi “O'zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to'g`risidagi” bayonotida “Davlat mustaqilligini, hududiy yahlitligini, fuqarolarning konstitusiyaviy huquqi va erkinligini himoya qilish maqsadida O'zbekiston Respublikasida Mudofaa ishlari vazirligi va Milliy gvardiya tuziladi. Respublika hududida joylashgan sobiq SSSR IIV, SSSR DHQ hamda Ichki Qo'shinlari O'zbekiston Respublikasi yurisdiksiyasiga olinadi”, deb ko'rsatilgan edi. Bu qoidalar 1991 yil 31 avgustda qabul qilingan “O'zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining asoslari to'g`risida”gi qonunda mustahkamlandi va “O'zbekiston Respublikasi Mudofaa ishlari vazirligini tuzish, Milliy gvardiya va muqobil hizmatni tashkil etish huquqiga ega” deb huquqiy jihatdan mustahkamlandi. Bu amalda yosh respublika uchun harbiy siyosatni amalga oshirish huquqini berdi.

I.A.Karimovning siyosat maydoniga kirib kelgan birinchi kunlardanoq o'z faoliyatini O'zbekiston fuqarolarining huquqlarini himoya qilish, toptalgan huquqlarini tiklashdek oliyjanob va hayrli ishdan boshlagan edi.

Keltirib o`tganimizdek, O‘zbekiston Oliy Kengashining 1991 yil 31 avgustda bo‘lib o‘tgan navbatdan tashqari 6-sessiyasida “O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida” Qonun qabul qilindi. 17 moddadan iborat bu qonun suveren O‘zbekiston Respublikasining quyidagi asosiy belgilarini ko‘rsatib berdi:

1-moddada O‘R o‘z tarkibidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi bilan birga mustaqil demokratik davlat deb e’lon qilinishi ko‘rsatib o‘tildi.

2-moddada O‘Rning xalqi suveren ekanligi va u respublika davlat hokimiyatining birdan-bir sohibi ekanligi ta’kidlandi.

3-moddada O‘R to‘la davlat hokimiyatiga ega, o‘zining milliy davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv idoralari tizimini mustaqil belgilashi qonunlashtirildi.

5-moddada O‘Rda Konstitutsiya, uning qonunlari ustun ekanligi va davlat idoralarining tizimi, hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatiga ajratilganligi ko‘rsatib o‘tildi.

8, 12, 14-moddalarda O‘zbekiston mustaqilligining iqtisodiy asoslari belgilab berildi.

13, 14-moddalarda O‘zbekistonning tashqi siyosiy aloqalarda mustaqilligi sharhlangan.

15-moddada O‘R hududida inson huquqlari umumiy deklaratsiyasiga muvofiq holda respublika fuqaroligi joriy etilishi, unda fuqarolar millati, elati, ijtimoiy kelib chiqishi, qaysi dinga mansubligidan qat’iy nazar, bir xil huquqlarga egaligi va ular respublika Konstitutsiyasi qonunlari himoyasida bo‘lishlari ta’kidlandi.

16-moddada davlat ramzi bo‘lgan bayroq, gerb va madhiya hamda davlat tili ko‘rsatilgan.

17-moddada O‘zbekiston Qoraqalpog‘istonning hududiy yaxlitligini tan olishi bayon etilgan. Bu Qonunning qabul qilinishi siyosiy, huquqiy, iqtisodiy va ma’naviy-axloqiy munosabatlarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.

Sessiyada O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi qabul qilingan Qonun asosida “O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida Oliy Kengash Bayonoti” qabul qilindi. Unda ozod va suveren davlat - O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilganligi e’lon qilindi. O‘zSSRning nomi O‘zbekiston Respublikasi deb o‘zgartirildi. 1-sentyabr - O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik kuni – umumxalq bayrami deb e’lon qilindi.

O‘zbekistonning davlat mustaqilligiga erishishi tarixiy ahamiyatga molik muhim voqea bo‘ldi. Respublika xalqi va rahbariyatining say-harakatlari natijasida davlat mustaqilligi tinch yo‘l bilan demokratik asosda (parlament roziligi bilan) qo‘lga kiritildi. Mamlakatda to‘s-to‘polonlar, urush-janjallar va qon to‘kishlarsiz, tinch yo‘l bilan mustaqillikning qo‘lga kiritilishi xalqimizning asriy orzulari bilan bog‘liq ob’ektiv va qonuniy jarayon edi.

SSSR tarqalib ketgach, 1991 yil 6-dekabr kuni M.S.Gorbachev SSSR prezidenti lavozimidan iste’foga chiqishga majbur bo‘ldi. 8 dekabrda Belaya Veja pushchasi (Belorussiya)da Rossiya, Ukraina va Belorussiya rahbarlari (B.Elsin, L.Kravchuk, S.Shushkevich) o‘zaro bitim imzolashib, SSSR tugatilganligini va Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) tuzilganligini e’lon qilishdi. 1991 yil 25 dekabrda SSSR xalqaro huquq sub’ekti sifatida tugatildi.

O‘zbekison mustaqilligiga erishgandan keyin o‘zining Davlat ramzlarini joriy qilish to‘g‘risida amaliy choralarni ko‘rdi. Oliy Kengashining VIII sessiyasi (1991 yil 18 noyabr)da Davlat bayrog‘i to‘g‘risida, Oliy Kengashning X sessiyasi (1992 yil 2 iyul)da Davlat gerbi to‘g‘risida, Oliy Kengashining XI sessiyasi (1992 yil 10 dekabr)da Davlat madhiyasi to‘g‘risidagi qonunlar qabul qilindi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – mustaqillikning muhum huquqiy asosi.

Har bir suveren davlatning huquqiy asoslaridan biri uning Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni) hisoblanadi. Konstitutsiya tushunchasida davlatni boshqarish, mamlakat yaxlitligini, uning mustaqil davlat sifatida e’tirof etilishini ta’minlash, ijtimoiy hayotni takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari mujassamlangan.

Inqilobdan keyin Turkistonda jahon tajribalari asosida Konstitutsiyalar ishlab chiqilgan. Jumladan, Turkiston ASSRning 1918, 1920 yillarda, Xorazm va Buxoro Xalq Respublikalarining 1920-1921 yilda, O‘zbekiston SSRning 1927, 1937, 1978 yillarda qabul qilingan Konstitutsiyalari shaklan respublikaning Asosiy qonunlari bo‘lsada, biroq ular mazmun-mohiyatiga ko‘ra o‘zining haqiqiy mustaqilligiga ega bo‘lgan Davlatning Asosiy Qonuni emas edi. Aniqrog‘i ular avval RSFSR, SSSR Konstitutsiyalarining respublikalar sharoitiga moslashtirib ko‘chirilgan, ammo ularning tub manfaatlari aks ettirilmagan nusxalari edi.

1990 yili 20-iyunda O‘zSSR Oliy Sovetining 12-chaqiriq 2-sessiyasida qabul qilingan “Mustaqillik deklaratsiyasi”da O‘z.R yangi Konstitutsiyasini yaratish bo‘yicha 64 kishidan iborat komissiya tuzilgan edi. Komissiya AQSH, Fransiya, Kanada, Germaniya, Shvetsiya, Yаponiya, Italiya, Ispaniya, Gretsiya, Turkiya, Eron, Hindiston, Pokiston, Misr, Vengriya, Bolgariya, Litva davlatlarining konstitutsiyalarini o‘rganib chiqdi va qiyosiy tahlil qildi. MDH davlatlarining Asosiy qonunlari va konstitutsiya loyihalari ko‘rib chiqildi. Shuningdek, buyuk ajdodlarimizning davlatchilikni mustahkamlash yo‘lidagi g‘oya va fikrlari Asosiy Qonunda o‘z ifodasini topdi. Jumladan, Amir Temurning “tuzuklari” da davlatni idora qilishga oid “kuch adolatda”, “rosti durusti” kabi mulohazalariga ham e’tibor qaratilgan. Xususan, Amir Temur umrining so‘nggi yillarida qilgan vasiyatlari orasida quyidagi fikrlar ham bor: “Millatning dardlariga darmon bo‘lmoq vazifangizdir. Zaiflarni ko‘ring, yo‘qsullarni boylar zulmiga tashlamang, adolat va ozodlik dasturingiz, rahbaringiz o‘lsun...”. Konstitutsiyamizda ham adolat va ozodlik g‘oyasi asosiy mezon qilib olindi.

Mazkur tajribalar asosida 1991 yil oktyabr oyidan 1992 yil sentyabr oyigacha Konstitutsiyaning 3-loyihasi yaratildi va u 1992 yil 26 sentyabrda matbuotda umumxalq muhokamasiga qo‘yildi. Konstitutsiya Oliy Kengashning XI sessiyasi (1992 yil 8 dekabri)da qabul qilindi. U 6 bo‘lim, 26 bob va 128 moddadan iborat bo‘ldi. 1992 yil 8-dekabr yurtimizda mustaqil O`zbekistonning asosiy qonuni –Konstitutsiyasi qabul qilingan kun bayram sifatida nishonlanib kelinmoqda.

O‘z.R Konstitutsiyasining o‘ziga xos xususiyati, uning huquqiy va siyosiy tafakkurning eng yuksak yutuqlarini hamda hozirgi zamon konstitutsiyaviylik ilmini mujassam etgani, o‘zbek xalqi madaniyati va milliy an’analarining chuqur ildizlariga suyanganligidan iboratdir. U mazmunan yangi, prinsipial siyosiy hujjat bo‘lib, uning qoidalari doimiy qonun ustivorligiga asoslangan, ta’sis kuchiga egadir.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy tamoyillari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  davlat suvereniteti; xalq hokimiyatchiligi;
  
• 
  fuqaro (inson)lar erkinliklari va huquqlarining dahlsizligi va ustuvorligi;
  
• 
  demokratizm; davlat va shaxsning o‘zaro mas’ulligi; qonuniylik; konstitutsiyaning ustuvorligi;
  
• 
  hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi;
  
• 
  mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish; sud tuzilishi va sudlov.
  

Fuqarolik jamiyatini shakllantirish asosida huquqiy demokratik davlatni barpo etish O‘R Konstitutsiyasida qonun tusini olgan. Uning 2-moddasida “Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi”, deb ta’kidlangan. Konstitutsiyaning 7-moddasida “Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir”,-deb ko‘rsatib o‘tilgan.

2002 yil 27 yanvarda o‘tkazilgan referendum natijalari asosida O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 24 aprelda Oliy Majlisning VIII sessiyasida “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida”gi konstitutsiyaviy Qonun qabul qilindi. Bu qonunga muvofiq O‘z.R Konstitutsiyasining beshinchi bo‘limi XVIII, XIX, XX va XXIII boblariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Prezident vakolatlarining bir qismi, birinchi navbatda, davlat, sud tizimi va maxsus xizmatlarning rahbarlarini, chet ellar va xalqaro tashkilotlardagi diplomatik vakillarni tayinlash va tasdiqlash masalalari, amnistiya e’lon qilish vakolati Oliy Majlisning Senatiga o‘tkazildi.
4. Davlat hokimiyati va boshqaruvni yanada demokratlashtirish, ikki palatali parlament joriy etilishi.

Davlat hokimiyati va boshqaruvni yanada demokratlashtirish maqsadida ikki palatali parlament joriy etildi, Prezidentga tegishli ayrim vakolatlar Senat va Bosh vazir zimmasiga o‘tkazildi. 2007 yilda O‘z.R Konstitutsiyasidan mamlakat prezidenti bir vaqtning o‘zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig‘i ekanligini belgilovchi norma bekor qilindi.

O‘zbekiston Respublikasining 2011 yil 18 aprelda qabul qilingan Qonuni bilan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78, 80, 93, 96 va 98-moddalariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. 2011 yil 12 dekabrda qabul qilingan Qonuni bilan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 90-moddasining ikkinchi qismiga tuzatish kiritildi. Unda O‘zR Prezidenti O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to‘g‘ridan – to‘g‘ri saylash huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan besh yil muddatga saylanishi ko‘rsatib o‘tilgan. 98-moddada O‘zR Bosh vaziri va O‘zR Oliy majlisining Qonunchilik palatasi o‘rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan holatda depututlar umumiy sonining kamida uchdan bir qismi tomonidan O‘zR Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bo‘yicha O‘zR Oliy Majlisi palatalarining qo‘shma majlisi muhokamasida Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala kiritilgan.

Parlament davlatning oliy vakillik organi hisoblanadi va qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Parlament fransuzcha “parle” (“gapiraman”) so‘zidan olingan bo‘lib, rasmiy so‘zlashish joyi ma’nosini anglatadi. Parlament qonun bo‘yicha belgilangan sondagi deputatlardan iborat bo‘lib, hududiy saylov okruglari bo‘yicha ko‘ppartiyaviylik asosida belgilangan yoshga to‘lgan fuqarolardan saylanadi. Parlamentarizm tajribasi shuni ko‘rsatadiki, parlament bir palatali va ikki palatali bo‘lishi mumkin.

1990-1994 yillarda O‘zbekiston parlamenti Oliy Kengash nomi bilan atalib, bir palatali, 150 deputatdan iborat edi. 1995-2004 yillarda parlament Oliy Majlis nomi bilan atalib, bir palatali va uning 250 deputati mavjud edi. 2005 yil 27 yanvarda O‘R Oliy Majlisi ikki palatali parlament qilib shakllantirildi. Uning quyi Qonunchilik palatasi 120 deputat, Senat (yuqori palatasi) esa 100 senatordan tashkil topib, jami parlamentda 220 ta a’zo faoliyat yuritdi.

Parlamentning ikki palatali bo‘lishida quyidagilar ko‘zda tutilgan:

- parlament o‘z vakolatlarini samarali amalga oshiradi;

- Qonunchilik palatasi o‘z faoliyatini doimiy professional tarzda olib borilishini nazarda tutgan holda, parlamentning qonun ijodkorligi borasidagi ishining sifati keskin oshadi;

- Senat asosan mahalliy kengashlar, hududlarning vakillaridan iborat bo‘lishini hamda vakillik vazifasini bajarishini inobatga olib, umumdavlat va hududiy manfaatlarning mutonosibligiga erishiladi;

- aholining mamlakat ijtimoiy va siyosiy hayotidagi ishtiroki ko‘lami yanada kengayadi;

- mamlakatimizni modernizatsiya qilish borasida uzoqni ko‘zlaydigan “Kuchli davlatdan-kuchli fuqarolik jamiyati sari” prinsipi o‘zining hayotiy ifodasini topadi.

Parlament tomonidan qabul qilinadigan qonunlar quyidagi uch ustuvor xususiyatlarga ega bo‘ladi:

- qabul qilinayotgan qonunlar va boshqa normativ hujjatlar adolatga, inson huquqi va manfaatlariga asoslangan bo‘lishi shart;

- bu qonunlar barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, nodavlat tashkilotlar va fuqarolar tomonidan aniq bajarilishi shart;

- jamiyat hayotining qonunlarga mos bo‘lishi qonun ustuvorligini ta’minlashning asosiy sharti hisoblanadi.

Aholining siyosiy madaniyatini oshirish, uning jamiyat rivojlanishida tutgan roli va mavqeini ko‘tarish, ko‘ppartiyaviylik tizimini shakllantirish va faoliyatini chuqurlashtirish bilan belgilanadi.

Mamlakat parlamentining bosib o‘tgan yo‘lini tarixiy nuqtai nazardan tahlil etilsa, uni uchga asosiy davrga bo‘lish mumkin. Birinchi davr — 1991-1994 yillar, ikkinchi davr — 1995-2004 yillar, uchinchi davr — 2005 yildan keyingi yillar.

Birinchi davr — o‘tish davri parlamenti deb atash mumkin bo‘lgan oxirgi - 12-chaqiriq Oliy Kengash deputatlari davlat boshqaruvining mutlaqo yangi organlarini tashkil etishning, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqgisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyat qurishning huquqiy negizi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qildi.

Oliy Kengashning o‘n ikkinchi sessiyasi 1994 yil 23 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga birinchi saylovni 1994 yil 25 dekabrda o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Uch bosqichda (1994 yil 25 dekabrda, 1995 yil 8 dekabrda, 22 yanvarda) bo‘lib o‘tgan saylov yakunlariga binoan 250 nafar deputatdan iborat parlament shakllantirildi. Saylov ko‘p partiyaviylik asosida o‘tkazildi.

Ikkinchi davrda Oliy Kengash o‘rniga O‘zbekiston Respublikasining bir palatali parlamenti - Oliy Majlis shakllantirildi. Birinchi chaqiriq (1995-1999 yillar) Oliy Majlis tarkibida O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidan 69 nafar, "Adolat" sotsial-demokratik partiyasidan 47, "Vatan taraqqiyoti" partiyasidan 14, "Milliy tiklanish" demokratik partiyasidan 7 nafar deputat bo‘lib, deputatlarning qolgan qismini hokimiyat vakillik organlaridan ko‘rsatilgan shaxslar tashkil etdi.

Ikkinchi chaqiriq (2000-2004 yillar) Oliy Majlisga saylov hokimiyat vakillik organlari bilan bir qatorda beshta siyosiy partiya va saylovchilar tashabbuskor guruhlari ishtirokida bo‘lib o‘tdi. Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisda 11 nafar deputatni birlashtirgan "Adolat" sotsial-demokratik partiyasi fraksiyasi, 10 nafar deputatdan iborat "Milliy tiklanish" demokratik partiyasi fraksiyasi, 20 nafar deputatga ega bo‘lgan "Vatan taraqqiyoti" partiyasi fraksiyasi, 34 nafar dsputatni tashkil etgan "Fidokorlar" milliy dsmokratik partiyasi fraksiyasi, 49 nafar deputatdan iborat Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi, 107 nafar kishidan iborat hokimiyat vakillik organlaridan saylangan deputatlar bloki va 16 nafar saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan saylangan deputatlar bloki ro‘yxatga olindi. Keyinchalik "Vatan taraqqiyoti” va "Fidokorlar" partiyalari bitta "Fidokorlar" partiyasiga birlashganligi munosabati bilan ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning ikkinchi sessiyasida ularning parlamentdagi fraksiyalari a’zolari ham birlashib, 54 nafar deputatni birlashtirgan bitta fraksiyani tashkil etdilar.

Uchinchi davr Milliy parlamentarizm rivojlanishi davri sifatida Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining 2005 yil 28 yanvardagi qo‘shma majlisidan boshlanib, bunda yangi ikki palatali Oliy Majlis deputatlari va senatorlari amalda o‘z favoliyatlarini boshladilar. Mamlakatimiz qonun chiqaruvchilarining mazkur anjumanida birinchi Prezident I.A.Karimov jamiyatni demokratlashtirish, mamlakatimizni 2005 yilda va uzoq muddatli istiqbolda isloh etish hamda modernizatsiya qilish bo‘yicha asosiy vazifalarni ilgari surdi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo‘shma majlisida birinchi Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek, "Ikki palatali milliy parlamentimizni tashkil etish masalasi bo‘yicha, 2002 yil 27 yanvarda o‘tkazilgan referendum yakunlari va shu asosda "Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida"gi Konstitutsiyaviy qonunning qabul qilinishi, qonun chiqaruvchi hokimiyatni tubdan isloh qilishning asoslarini belgilab berdi". Bugungi kunga kelib, Oliy Majlis palatalari faoliyatining huquqiy asoslari to‘la shakllandi. Mamlakatimizda qonun chiqaruvchi hokimiyatning salohiyati o‘sib, sifat jihatdan o‘zgardi. Bu yillarda ko‘p partiyaviylik asosida qonun chiqaruvchi hokimiyatga saylovlar natijasida O‘zbekistonda zamonaviy qonun chiqaruvchi hokimiyat qaror topdi.

Xullas, mamlakatimizda milliy parlamentni shakllantirish jarayoni qisqa bo‘lsada, tarkibiy va tuzilish jihatidan muhim bosqichni bosib o‘tdi. Barcha sohalarda bo‘lgani kabi bu yo‘nalishda ham jahon xalqlari erishgan ijobiy tajribalar bilan birga, xalqimizning o‘ziga xos xususiyatlari, mentaliteti, shart-sharoitlari, tarixiy anana va qadriyatlari hisobga olindi.

O`zbekistonning MDH va Markaziy Osiyo davlatlari bilan o`zaro aloqasining dastlabki ququqiy asoslari yaratilishi.

8 dekabrda Belaya Veja pushchasi (Belorussiya)da Rossiya, Ukraina va Belorussiya rahbarlari (B.Elsin, L.Kravchuk, S.Shushkevich) o‘zaro bitim imzolashib, SSSR tugatilganligini va Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) tuzilganligini e’lon qilishdi.

Iqtisodiy qo‘mita, Parlamentlararo assambleya va boshqalardan iborat, Minsk shahrida joylashgan Muvofiqlashtiruvchi maslahat qo‘mitasi MDH ning doimiy ishlovchi organi hisoblanadi. O‘zbekiston MDH da davlatlarning teng huquqligi asosida yagona iqtisodiy makonni yaratish, davlatlar o‘rtasida savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishga harakat qilib kelmoqda.

O‘zbekistonning Markaziy Osiyoda Yagona iqtisodiy hudud (1993), Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyati (1999), Markaziy Osiyo hamkorligi tashkiloti (MOHT, 2002)ni tuzish tashabbuslari ma’qullandi. 2000 yil 10 oktyabrda Belorussiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya va Tojikiston davlatlarining rahbarlari tomonidan ostona shahrida imzolangan shartnoma asosida Evrosiyo iqtisodiy hamjamiyati tuzildi. 2005 yilning oktyabrida O‘zbekiston Markaziy Osiyo Hamkorligi tashkilotiga a’zo davlatlar rahbarlari Kengashida Evrosiyo iqtisodiy hamjamiyati (EvrAzES)ga a’zo bo‘lish maqsadini bildirdi. 2006 yil 25-yanvarda Sankt-Peterburg shahrida bo‘lib o‘tgan EvrAzES sammitida O‘zbekistonning Hamjamiyatga a’zo bo‘lishi hamda MOHTning EvrAzES bilan birlashishiga doir qarorlar qabul qilindi. Mazkur tashkilotning asosiy maqsadlari: davlatlararo integratsiyaning yuqori darajasini ta’minlagan holda o‘zaro savdo-sotiqda bosqichma-bosqich to‘siqlarni bekor qilish yo‘li bilan erkin savdo zonalarini; transport xizmatlari umumiy bozorini va yagona transport sistemasini; umumiy energetika bozorini; yagona bojxona ittifoqini; ishlab chiqarish omillarini uyg‘unlashtiradigan iqtisodiy va valyuta ittifoqini tashkil etish kabilardan iborat edi.

Markaziy Osiyo mamlakatlari integratsiyasiga chinakam xalq integratsiyasi sifatida qaraladi. Bu hududda asrlar davomida yonma-yon yashagan xalqlar xorijiy bosqinchilarga qarshi hamkorlikda kurashib kelishgan. Ularning tarixiy, ma’naviy, etnik-madaniy yaqinligi real voqelik bo‘lib, kelajakda o‘zaro hamkorlik, hamfikrlilik, mintaqaviy mojarolarni bartaraf etish, iqtisodiy, madaniy va ma’rifiy hamkorlikka intilishi hisobga olinib, Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorligini kuchaytirishga katta e’tibor berildi. Shu maqsadda 1993 yil iyul oyida O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘rtasida, 1994-2000 yillarda iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida bitim imzolandi. 1994 yil yanvar oyida yagona iqtisodiy hududni barpo qilish to‘g‘risida shartnoma imzolandi. 1994 yil aprel oyida bu shartnomaga Qirg‘iziston Respublikasi qo‘shilgach, u davlat o‘rtasida hamkorlikni muvofiqlashtirib turuvchi Ijroiya Qo‘mita tuzildi.

Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan davlatlarda o‘ziga xos ishlab chiqarish imkoniyatlari mavjud bo‘lib, SSSR davrida qazib olingan ko‘mirning qariyb 20 %, gazning 18 %, oltinning 33 %, o‘simlik yog‘ining 26%, paxtaning 92 % shu mintaqa hisobiga to‘g‘ri kelgan. Bu dehqonchiligi taraqqiy topgan, ma’dan xazinalari behisob bo‘lgan mamlakatlarning o‘zaro hamkorligini yo‘lga qo‘yish qanchalik samarali ekanligini yaqqol ko‘rsatadi.

O‘zbekiston Markaziy Osiyoda strategik, jug‘rofiy-siyosiy jihatdan ancha murakkab va shu bilan birga qulay sharoitda, ya’ni mintaqaning transport, boy energetika omillari markazida joylashgan. Ikkinchidan, O‘zbekiston aholi soni, ilmiy-texnikaviy va boshqa imkoniyatlari jihatidan mintaqadagi qo‘shnilaridan ma’lum darajada ustunlikka egadir. Uchinchidan, O‘zbekiston qulay tabiiy-iqlim sharoitiga ega bo‘lib, unda qadimiy dehqonchilik madaniyati va boy mineral - xom ashyo resurslari mavjud. To‘rtinchidan, davlatimiz chetga chiqarishga neft, neft mahsulotlari, gaz va umuman, iqtisodiyotning asosi bo‘lmish muhim tarmoqlarga ega.

O‘zbekistonning insoniyat sivilizatsiyasida salmoqli o‘rni bo‘lib, ma’naviy merosga boy yurtimiz oldindan nafaqat mintaqada, balki dunyoda ham ma’naviy, ma’rifiy va siyosiy jarayonlarga ta’sir o‘tkazib kelgan.

O‘zbekiston o‘zining madaniy nufuzi, ilmiy texnologiyalari va malakali kadrlari bilan iqtisodiy yuksalib, Markaziy Osiyoda integratsiya markaziga aylanishi mumkin. Biroq, buning uchun quyidagi bir qator qiyinchiliklarni bartaraf etishga to‘g‘ri keladi:

• 
  SSSR davrida Markaziy Osiyoda kommunikatsiyalar nomaqbul rivojlangani uchun uning tarmoqlari ancha buzilgan;
  
• 
  Markaziy Osiyoda suv resurslari cheklangan va ekologik qiyinchiliklar ta’siri sezilib turadi;
  
• 
  O‘zbekiston dengiz portlaridan uzoqda joylashganligi iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishda qiyinchilik tug‘diradi;
  
• 
  Mintaqa atrofida qudratli davlatlar va kuchli siyosiy markazlarining bir-birlariga mos kelmaydigan ta’sir doirasi mavjuddir.
  
• 
  Ba’zi Osiyo davlatlarning o‘zaro hamkorlik qilishga zid bo‘lgan manfaatlari xotirjamlikka imkon bermayotir.
  

Markaziy Osiyoda mavjud muammolarni va mintaqa xalqlari taqdiriga dahldor masalalar echimini topishda mazkur mamlakatlar rahbarlari milliy manfaatlar hamda ehtiyojlardan qat’iy nazar, birgalikda hamkorlik yo‘llarini izlamoqdalar.