O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi


 Qannın’ quramı, plazma quramı, qannın’ osmoslıq


Download 0.74 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/13
Sana16.02.2017
Hajmi0.74 Mb.
#536
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13

 4. Qannın’ quramı, plazma quramı, qannın’ osmoslıq  

     ha’m onkotikalıq basımı. 

 Qannın’ osmoslıq basımı onın’ quramındag’ı elektrolitlerge ha’m elektrolit emes birikpe (glyukoza h. t. b.)lar 

kiredi. Bul zatlardın’ kontsentratsiyası qanshelli joqarı bolsa, onda onın’ osmoslıq basımıda sonshelli joqarı boladı. 

 Plazmanın’ onkotikalıq basımı onın’ quramındag’ı beloklarg’a baylanıslı. Kletka tirishiligi ha’m iskerligi qan 

quramının’ osmoslıq ha’m onkotikalıq basımının’ salıstırmalı turaqlı jag’dayında iske asadı. Qannın’ osmoslıq basımına 

ten’ bolg’an duzlı eritpe izoosmoslıq yamasa izotonikalıq eritpe dep ataladı. Bul 0,85-09% NaCL eritpesi yamasa 

fiziologiyalıq eritpe (fizrastvor) dep ataladı. 

 Qannın’ osmoslıq basımınan bir qansha joqarı osmoslıq basımg’a iye bolg’an duzlı eritpe gipertonikalıq, ol bir 

qansha to’men osmoslıq basımg’a iye duzlı eritpe gipotonikalıq eritpe dep ataladı. 

 5. Gemoliz tu’rleri, qannın’ reaktsiyası. 

 Gemoliz bul gemoglobinnin’ eritrotsitlerden shag’ın qan plazmasına qosılıwı. Na’tiyjede qannın’ uyıwına alıp 

keledi. Gepoliz protsessi qan tamırlarında da ha’m organizmnen sırtta da boladı. Organizmnen sırtta gepoliz protsessi 

gipotonikalıq eritpe ta’sirinde, osmoslıq gipoliz yamasa probirkag’a alıng’an qandı ku’shli aralastırg’anda yamasa 

ku’shli silkip jibergen jag’dayda, eritrotsitler qabıg’ı jarılıp, gemoglobinnin’ sırtqa shıg’ıp ketiwine sebepshi jag’day 

payda boladı, na’tiyjede gemoliz protsessi kelip shıg’adı. Gemolizdin’ bul tu’ri mexanikalıq gemoliz dep ataladı. 

Ayırım jag’dayda ximiyalıq birikpeler mısalı, kislotalar, siltiler, efir, xloroform, spirt ta’sirinde de gemoliz protsessi 

payda boladı, bug’an ximiyalıq gemoliz dep at berilgen. Qannın’ qan tamırlarında uyıwı, gemolizge ushırawı ha’r tu’rli 

za’ha’rli zatlar ta’sirinde, mısalı: uwlı  jılan shaqqanda, skorpion za’ha’ri ta’sirinde, yamasa u’ylespeytug’ın qan 

gruppası quyılg’anda payda boladı. 

Qannın’ reaktsiyası - qannın’ reaktsiyası onın’ quramındag’ı vodorod ionının’ kontsentratsiyası menen anıqlanadı. 

Bul rN belgisi menen esaplanadı. Qan reaktsiyasının’ qıshqıl ta’repke o’zgeriwi atsidoz dep atalıp ol qanda N

+

 ionının’ 



ko’beygenligin bildiredi. Eger qanda N

+

 ha’dden tıs ko’beyip ketse nerv sisteması xızmeti buzıladı, adamnın’ esi awadı 



ha’m o’limge alıp keledi. Qan reaktsiyasının’ siltilik ta’repke o’zgeriwi alkaloz dep atalıp, ol qan quramında ON

-

 



 

29

gidroksil ionlarının’ ko’beyiwine baylanıslı boladı. Bulda o’z gezeginde nerv iskerliginin’ xa’dden tıs sharshawın payda 



etip, organizmnin’ tirishilik iskerligi buzıladı ha’m o’limge alıp keledi. 

 Qan 


reaktsiyasının’ salıstırmalı turaqlı jag’dayı qannın’ buferlik sisteması tiykarında saqlanıp ha’m retlenip 

barıladı. Bug’an o’kpeler, bu’yrekler ha’m ter bezleride qatnasadı. Sebebi olar organizmge zıyanlı zatlardı sırtqa bo’lip 

shıg’arıw xızmetlerin atqaradı. 

6. Qannın’ buferlik sisteması.  

Qannın’ tiykarınan 4-buferlik sisteması belgili. Olarg’a: 

1. Karbonatlı buferlik sistema. 

2. Fosfatlı buferlik sistema. 

3. Gemoglobinnin’ buferlik sisteması. 

4. Plazma beloklarının’ buferlik sisteması kiredi. Bular qan quramına kelip tu’sken ha’r qıylı kislotalardı ha’m 

siltilerdi zıyansızlandırıp qannın’ reaktsiyasın belgili da’rejede fiziologiyalıq normada uslap turıwg’a 

qatnasadı. 

 Qan 

reaktsiyasının’ normada saqlanıwı ko’pshilik organlardın’ iskerligin ta’miyinleydi ha’m bunda ayırım 



organlardın’ o’zleride qatnasadı. Mısalı: o’kpe arqalı SO

2

 bo’linip shıg’adı, bu’yrekler arqalı ha’r qıylı duzlar natriy 



bo’linip shıg’adı, ter bezleri arqalı az mug’darda sut kislotası bo’linip shıg’adı. Organizmge zıyanlı bunday birikpeler 

organizmde zat almasıw protsessi barısında toplanadı ha’m zıyanlı boladı. Qan quramının’ siltili ha’m kislotalıq 

jag’dayı joqarıda keltirilgen buferlik sistemalar tiykarında teppe - ten’lik jag’dayg’a kelip turadı. Biraq sog’an 

qaramastan qan sisteması reaktsiyası atsidozlıq ha’m alkolozlıq jag’dayg’a fiziologiyalıq ha’m patologiyalıq jag’dayda 

bayqaladı. 

7. Qannın’ formalıq elementleri.  

Qannın’ formalıq elementlerine eritrotsitler, leykotsitler ha’m trombotsitler kiredi. Eritrotsitler yadrosız qan 

kletkaları bolıp olardın’ forması eki ta’repleme ishke oyıs bolıp keledi. Er adamlardın’ 1 ml

3

 qanında shama menen 4,5 



- 5,5 mln. eritrotsit ushıraydı. Eritrotsitler sanı ha’r qıylı faktorlar ta’sirinde o’zgerip otıradı, onın’ ko’beyiwin 

eritrotsitoz, al kemeyiwin eritropeniya dep ataydı. Eritrotsitler to’mendegi xızmetlerdi atqaradı: 

1. Dem alıw xızmeti, sostavında gemoglobin pigmentinin’ bolıwına baylanıslı kletalarg’a kislorodtı jetkerip 

beredi. 


2. Awqatlandırıw xızmeti, azıqlıq zatlardı kletkalarg’a  jetkerip beredi. 

3. Fermentativlik xızmeti, olar xolinesteraza angidraza fermentlerin alıp ju’riwshiler bolıp esaplanadı. 

4. Qorg’anısh xızmeti, qannın’ uyıwına qarsı ha’m qan quramına kelip tu’sken ha’r qıylı jat deneni 

zıyansızlandıradı. 

 Gemoglobin - Gemoglobin qannın’ dem alıw pigmenti bolıp ol organizm tirishiliginde en’ a’hmiyetli 

xızmetlerdin’ biri bolg’an dem alıw xızmetinde qatnasadı ha’m kletkalarg’a kislorodtı jetkerip beriw xızmetin atqaradı. 

Er adamlar qanında fiziologiyalıq normada shama menen 14-16g %, al nasharlarda 12-14g % gemoglobin boladı. 

Gemoglobin quramalı ximiyalıq birikpe bolıp onın’ quramında 600 aminokislota bar. Adam qanında q tipke kiriwshi 

gemoglobin ushırasadı. Ha’r tu’rli tipke kiriwshi gemoglobinler quramı boyınsha ajıraladı. Bunnan tısqarı skelet bulshıq 

etlerinde mioglobin ushırasadı, ol bulshıq etlerdi kislorod penen ta’miyinlew xızmetin atqaradı. 

 Gemoglobinnin’ 

sintezlenetug’ın ornı  qızıl su’yek miyshesi bolıp esaplanadı. Onın’ sintezleniwi ushın 

organizmge awqatlıq zatlar menen temir jetisip turıwı tiyis. 

 Gemoglobin, 

kislorodtı jetkerip beriw xızmetin tek g’ana eritrotsit quramında ju’rgen waqtında g’ana atqara 

aladı. Eger qandayda jag’dayg’a baylanıslı eritrotsit buzılsa onda qan plazması quramında gemoglobin ko’beyip ketedi 

ha’m bu’yrekti filtrlew xızmeti tiykarında organizmnen sırtqa shıg’arıladı. Qan plazmasında gemoglobin ko’beyse 

qannın’ qoyıwlıg’ı artadı, onkotikalıq basımı artıp onın’ qan tamırları boylap ha’reketi qıyınlasadı ha’m tkan aralıq 

suyıqlıg’ının’ payda bolıwı to’menleydi. 

 Gemoglobin 

to’mendegi 

xızmetlerdi atqaradı: 

1. Dem alıw xızmeti, kletkalarg’a kislorodtı, al kletkalar-dan uglekislıy gazdı o’kpelerge alıp baradı. 

2. Buferlik qa’siyetke iye bolg’anlıqtan qannın’ reaktsiyasın fiziologiyalıq normada uslawg’a qatnasadı. 

 Gemoglobin 

kislorodtı o’zine biriktirse onı oksigemoglobin dep atadı. Kislorodtı bo’lip bergen gemoglobin 

qa’lpine kelgen gemoglobin dep ataladı. Uglekislıy gaz benen birikken gemoglobin karbgemoglobin dep ataladı. 

Gemoglobin tek g’ana kislorod ha’m uglekislıy gaz benen birigip qoymastan ol ugar gazı menen de birikpe du’zedi 

ha’m onı karboksigemoglobin dep ataymız. Ol turaqlı birikpe bolıp adam o’miri ushın ju’da’ qa’wipli boladı. 

  Leykotsitler ha’m olardın’ xızmetleri. Leykotsitler yamasa aq qan denesheleri yadro ha’m protoplazmag’a iye 

qan kletkaları bolıp esaplanadı. Adamlar qanında shama menen 1 mm

3

 qanda 6000-800 nan aslam leykotsitler 



ushırasadı. Ayırım jag’daylarda 4000 nan 10000 g’a shekem o’zgeriwi mu’mkin. Qan quramında leykotsitlerdin’ 

ko’beyiwin leykotsitoz, al azayıwın leykopenie dep ataydı. 

 

Leykotsitler u’lken eki gruppag’a bo’linedi? 



1. Da’nesheli yamasa granulotsitler. 

2. Da’neshesiz yamasa agronulotsitler. 

  Granulotsitler ha’r qıylı boyag’ısh zatlarına jaqsı boyalıp ko’rinedi. Olarg’a neytrofiller, eozinofiller ha’m 

bazofiller kiredi. Agronulotsitlerge - limfotsitler ha’m monotsitler kiredi. 

 Ha’r 

qıylı leykotsitlerdin’ o’z-ara qatnası leykotsitarlıq formula menen anıqlanadı. Ayırım keselliklerde 



leykotsitarlıq formula o’zgeredi. Mısalı: bronxit ha’m o’kpe keselliklerinde neytrofiller, al astma, lixoradka keselliginde 

eozinofiller ko’beyedi ha’m bul keselliktin’ diagnozın anıqlawda u’lken a’hmiyetke iye boladı. 



 

30

 



Leykotsitler a’hmiyetli fiziologiyalıq qa’siyetke iye bolıp, ol onı erkin ameba sıyaqlı ha’reket etiwshi bolıp 

esaplanadı. Ol erkin ha’reketi tiykarında og’an quramına kelip tu’sken jat denelerdi sırtınan orap alıp olardı jep joq 

etedi, sonlıqtan onın’ bul xızmetin fogotsitoz xızmeti dep esaplaymız. Bul qubılıs birinshi ret İ.İ.Mechnikov ta’repinen 

izertlenip og’an fagotsitoz qubılısı dep at berildi. Bul qubılıstı tiykarınan neytrofillik leykotsitler, monotsitler ha’m 

eozinofillerde atqaradı. 

 Sonın’ menen birge leykotsitler to’mendegi a’hmiyetli xızmetlerdi atqarıwg’a qatnasadı. Onın’ a’hmiyetli 

xızmetlerinin’ biri qorg’anısh xızmeti bolıp esaplanadı. Leykotsitler arnawlı birikpe bolg’an leykkin payda etedi. Ol 

organizmge tu’sken mikroorganizmlerdi ha’m mikroplardı joq etiwge qatnasadı. Ayrım leykotsitler mısalı: bazofiller 

ha’m eozinofiller antitoksinlar payda etedi ha’m organizmdi mikroblardın’ payda etken zıyanlı birikpelerinen qorg’aydı. 

Sonın’ menen birge leykotsitler organizmde regenerativlik qa’lpine keliwshilik protsessin ku’sheytedi ha’m tkanlardın’ 

jaraqatlang’an bo’limlerinin’ tez pitiwin ta’miyinleydi. Bunnan tısqarı leykotsitler fermentativlik xızmetke qatnasadı. 

Olar ha’r qıylı fermentlerdi o’zinde saqlaydı. Mısalı: proteolitikalıq yamasa beloklardı ıdıratıwshı, dipolitikalıq yamasa 

maylardı ıdıratıwshı ha’m amilolitikalıq yamasa uglevodlardı ıdıratıwshı fermentlerdi o’zinde uslaydı. 

 Trombotsitler 

ha’m 

olardın’ xızmetleri. Bular qan plastinkaları bolıp esaplanadı. 1 mmq qanda 180 000 nan 



320 000 g’a shekem ushırasadı. Onın’ mug’darının’ qanda ko’beyiwin trombotsitoz, al azayıwın trombotsitopeniya dep 

ataydı. 


 

Trombotsitlerde leykotsitler sıyaqlı erkin ha’reket etiw mu’mkinshiligine iye bolg’anlıqtan fagotsitoz qubılısın 

o’tkeredi. Trombotsitlerdin’ tiykarg’ı  xızmetlerinin’ biri onın’ qannın’ uyıwshılıg’ına qatnası bolıp esaplanadı ha’m 

organizmnin’ ko’p qan jog’altıwınan saqlaydı. Bunnan tısqarı agglyutinatsiya protsessine katnasadı. Fermentler payda 

etedi. 

8. Qannın’ gruppaları. Rezus-faktor. Qan quyıw.  

Qan tiykarınan 4 gruppag’a bo’linedi. Bunı birinshi ret 1981-jılı avstraliya ilimpazı Landshteyner adam qanı 

eritrotsitlerinde jabıstırıwshı eki agglyutingen A ha’m V, al plazmada eki aglyutinnin’ a ha’m v ekenligin anıqlandı 

ha’m usılay belgilenedi. Qannın’ uyıwı yag’nıy agglyutinatsiya protsessi sol waqıtta payda boladı, eger agglyutinogen 

A menen agglyutinin 

α ha’m agglyutinogen V agglyutinin β menen juplasqan jag’dayda o’tedi. Fiziologiyalıq 

jag’dayda adam qanında hesh waqıtta bir tekli agglyutinogen ha’m agglyutinin juplasıp qalıwı mu’mkin emes. 

Sonlıqtan usı jag’daydı esapqa alıp, belgili Chexoslovakiya ilmpazı Yanskiy adam qanının’ eritrotsitlerinde ha’m 

plazmasında agglyutinogen ha’m agglyutinin bolıw, bolmawına qaray otırıp tiykarg’ı n’ gruppag’a bo’ledi. 

1-gruppa qanının’ eritrotsitlerinde agglyutinogen joq, al plazmasında agglyutinin 

α ha’m β bar. 

2-gruppa qanının’ eritrotsitlerinde agglyutinogen A plazmasında agglyutin 

β bar. 

3-gruppa qanının’ eritrotsitlerinde agglyutinogen V plazmasında agglyutinin 



α bar. 

4-gruppa qanının’ eritrotsitlerinde agglyutinogen A ha’m V, al plazmasında agglyutinin joq. 

 Adamlardın’ qan gruppaların teksere otırıp, 1-gruppag’a orta esap penen 33,5%, 2-gruppag’a 27,5%, 3-

gruppag’a 21%, al 4-gruppag’a 8% adam kiretug’ınlıg’ı anıqlang’an. 

 Rezus-faktorlar. Bul faktor 1840 jılı Landshteyner ha’m Veyner ta’repinen ashılg’an. Qanında rezus-faktorı bar 

adamlardın’ qanı rezus unamlı, al bul faktorı joq adamlarda qanı rezus unamsız qan dep esaplanadı. 

 Rezus-faktor 

qandı qayta quyıw waqtında esapqa alınıwı kerek. Eger rezus-unamlı qandı rezus-unamsız qanlı 

adamg’a quysa, onda qan alg’an adam organizminde rezus faktorg’a qarsı arnawlı antitela payda boladı. Endi usı 

adamg’a qaytadan rezus unamlı qandı quysaq, onda onın’ organizminde awır jag’day yag’nıy qannın’ uyıwı payda 

boladı. Sonlıqtan qan quyıw aldında qan rezus-faktorları boyınsha sa’ykes keleme kelmeyme tekserip ko’riw kerek. 

Rezus - unamlı qang’a - rezus unamlı, al rezus unamsız qang’a rezus unamsız qandı quyıw kerek ha’m bul ta’rtip qatan’ 

saqlanıwı kerek. 

 Qan 


quyıw  - qan quyıw protsessi ha’zirgi waqıtta meditsinada ken’nen qollanıladı. Biraq qandı gruppaları 

boyınsha ajırata biliw kerek. Sonlıqtan 1-gruppa qandı praktikada basqa barlıq gruppalarg’a quyıw mu’mkinshiligine 

iyemiz, al 2-gruppa qanın tek g’ana 2-gruppa qanlı adamg’a quyıwg’a boladı. Bunın’ sebebi eger onı basqa 

gruppalarg’a quysa qan alg’an adamda qan uyıw protsessi payda boladı ha’m o’limge alıp keledi. Bunnan tısqarı qan 

quyıw waqtında qannın’ biologiyalıq u’ylesimliliginede kewil bo’liw kerek. 

9. Organizmnin’ ishki ortalıg’ı xaqqında tu’sinik.  

Organizmnin’ tirishilik iskerligi normal o’tiwi ushın onın’ ishki ortalıg’ının’ quramı salıstırmalı turaqlı jag’dayda 

saqlanıwı tiyis. Organizmnin’ ishki ortalıg’ı xaqqındag’ı tu’sinik XIX-a’sirde frantsuz fiziologi Klod Bernar ta’repinen 

engizildi. 

 Ha’zirgi 

waqıtta organizmnin’ ishki ortalıg’ı xaqqında tu’sinik organizmdegi kompleks suyıqlıqlar ha’m qan 

sostavı tu’siniledi. Bunday suyıqlıqlarg’a qannan basqa limfa, tkan arqalı suyıqlıg’ıda kiredi. Organizmdegi ha’r bir 

organ ha’m tkan ushın onın’ ishki ortalıg’ın etiwshi suyıqlıq quramı turlishe boladı. Organizmnin’ tirishilik iskerligi 

norma jag’dayında o’tiwi ushın ortalıg’ının’ quramı salıstırmalı turaqlı bolıwı kerek, bul onın’ fiziko-ximiyalıq ha’m 

biologiyalıq qa’siyeti menen belgilenedi. Organizmnin’ ishki ortalıg’ının’ quramının’ ha’m qa’siyetinin’ bunday turaqlı 

bolıwı GOMEOSTAZ dep atalıp ol bir qansha biologiyalıq teppe - ten’likler menen belgilenedi. Biologiya teppe - 

ten’lik (konstant) degenimiz organizmnin’ tirishilik iskerligin san jag’ınan bahalawshı qan quramındag’ı qant mug’darı 

ha’m basqada azıqlıq zatlar mug’darı menen birge qannın’ aktiv reaktsiyası ha’m osmoslıq ja’ne arteriyalıq basım ha’m 

onıq temperaturası tu’siniledi. 



 

 

 

 

31

Sıraw sorawları 

1. Qan degenimiz ne ha’m onın’ organizm ushın a’hmiyeti qanday? 

2. Qannın’ xızmetlerine qısqasha sıpatlama berin’? 

3. Qannın’ qa’siyeti qanday? 

4. Qan qanday bo’limlerden turadı? 

5. Qan reaktsiyasın qanday buferlik sistemalar turaqlı saqlaydı? 

6. Qannın’ onkotikalıq osmoslıq basımı degenimiz ne? 

7. İzotonikalıq, gipotonikalıq ha’m gipertonikalıq eritpeler degenimiz qanday eritpeler? 

8. Gemoliz ha’m onın’ tu’rleri qanday? 

9. Eritrotsitlerdin’ fiziologiyalıq xızmetleri qanday? 

     10. Gemoglobin degenimiz ne, onın’ fiziologiyalıq xızmeti qanday? 

     11. Gemoglobinnin’ qanday birikpeleri bar? 

     12. Leykotsitlerdin’ fiziologiyalıq xızmetleri qanday? 

     13. Leykotsitarlıq formula degenimiz ne? 

     14. Fagotsitoz qubılısı ha’m onın’ a’hmiyeti qanday? 

     15. Trombotsitlerdin’ fiziologiyalıq qa’siyeti ha’m xızmetlerin aytın’? 

     16. Gemostaz degenimiz ne? 

     17. Qannın’ gruppalarg’a bo’liniwine tiykar retinde ne alınadı? 

     18. Rezus faktor degenimiz ne? 

     19. Rezus konflikt (u’ylespew) qanday jag’dayda kelip shıg’adı ha’m ne sebepli payda boladı? 

    20. Gemopoez degenimiz ne? 



A’debiyatlar 

1. M. A. Ajibekov, T. B. Eshanov “Adam ha’m haywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” No’kis-1998 jıl. 

2. A. D. Nozdrachev “Obshiy kurs fiziologii cheloveka i jivotnıx”v dvux chastyax, Moskva “Vısshaya shkola” 

1991 g. 


3.

 

A. B. Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast  Moskva “Vısshaya shkola” 1984g. 



4.

 

G.A. Kassirskiy, G.A.Alikseev, Klinicheskaya gemotologiya. M. 1970 



5.

 

V.N.Chernogovskiy. Fiziologiya sistemı krovi. L. 1979 



6.

 

M.A.Ajibekov. “Sostav i svoystva sistemı krovi u krupnogo rogatogo skota v usloviyax Priaralya” Nukus. 



1992. 

 

VIII – Bap:  QAN HA’M LİMFA AYLANISI SİSTEMASI FİZİOLOGİYaSI. 

 

Reje 

1. U’lken ha’m kishi qan aylanıs shen’beri. 

2. Jurek duzilisi. 

3. Jurek bulshıq etinin’ tiykarg’ı fiziologiyalıq qasiyetleri. 

4. Jurek jumısın jazıp alıw /elektrokardiografiya/. 

5. Ju’rek iskerliginin’ retleniwi. 

6. Qan tamırları. Qanbasımı, arteriyalıq, puls. 

7. Depodag’ı qan ha’m onın’ bolistiriliwi. 

8. Jurek qan tamırları iskerligi fizikalıq jumıs waqtındag’ı o’zgeriwi. 

9. Limfa ha’m onın’ aylanısı. 

 

Tayanısh tu’sinikleri: shen’ber, ju’rek, ju’rek bulshıq eti, EKG, retleniw, qan tamırları, qan basımı, qısqaıw, 

depo, fizikalıq jumıs, sistola, diastola, ishki ortalıq, kapillyar, arteriya, arteriollar. 

1. U’lken ham kishi qan aylanıw shen’beri. 

Qan aylanıw sistemasının’ tiykarg’ı a’hmiyeti tkanlardı ha’m organlardı qan menen ta’miyinlew bolıp esaplanadı. 

Qan qan tamırları boylap u’zliksiz xa’rekette bolg’anlıqtan onın’ tiykarg’ı xızmetleri iske asadı. 

 Qan 


aylanısı sisteması ju’rekten, qan ha’m limfa tamırlarınan turadı. Ju’rek qısqarıw qa’siyetine tiykarlanıp 

qandı qan tamırları boylap xa’reketke keltiredi. Minutına ju’rekten 6 l. ge shamalas qan ag’ıp o’tse bir sutkada h mın’ 

litrge shamalas qan ag’ıp o’tedi. Qan aylanısı 2 shen’ber boylap ha’reketke keledi. Olar u’lken ha’m kishi qan aylanısı 

shen’berleri dep ataladı. 

 U’lken 

qan 


aylanıs shen’beri. Bul shep ju’rek qarınshasınan baslanadı. Onın’ baslang’ısh bo’limi aorta dep 

atalıp, ol arteriyalarg’a, arteriollarg’a kapillyarlarg’a tarqaladı. Kapillyarlar barlıq tkanlardı, organlardı qaplaydı ha’m 

olardı qan menen ta’miyinleydi. Kapillyar qan tamırlarında qan kletkalarg’a azıqlıq zatlardı ha’m kislorodtı jetkerip 

beredi ha’m olardan zat almasıw protsessinin’ aqırg’ı produktaları bolg’an organizmge zıyanlı metobolit zatların bo’lip 

shıg’arıw organlarına jetkerip beredi. Kapillyar qan tamırları kishi vena qan tamırlarına, olar u’lken vena qan 

tamırlarına birigip on’ ju’rek aldına kelip quyadı ha’m usı jerde u’lken qan aylanıs shen’beri tamamlanadı. 

 Kishi 

qan 


aylanıs shen’beri. (o’kpe arqalı aynalıs) Bul shen’ber on’ ju’rek qarınshasınan baslanıp o’kpege 

venozlıq qandı alıp keledi. O’kpede o’kpe arteriaları birqansha mayda qan tamırlarına bo’linip, qandı kislorod penen 

bayıtıwg’a qatnasadı. O’kpe kapillyarları birigip o’kpe venasın payda etedi. O’kpe venası arqalı kislorodqa toyıng’an 


 

32

arteriallıq qan shep ju’rek aldına kelip quyadı ha’m usı jerde kishi qan aylanıs shen’beri tamamlanadı. Kishi qan aylanıs 



shen’berinin’ tiykarg’ı xızmeti qandı kislorod penen toyındırıw bolıp tabıladı. 

2. Ju’rektin’ du’zilisi.  

Ju’rek eki bo’limnen ha’m to’rt kameradan turadı. Ol eki ju’rek aldına ha’m eki ju’rek qarınshasına iye. 

 Ju’rek 

salmag’ı kishi jastag’ı balalarda 20 g. bolsa, al u’lken adamlarda 425-470 g. mug’darına ten’. Biraq 

onın’ salmag’ı ayırım keselliklerde ha’m fizikalıq shıg’ınıwlar menen uzaq waqıt shug’ıllang’an adamlarda bir qansha 

joqarı boladı. 

 Ju’rek 

diywalı tiykarınan q qabattan turıp, olarg’a endokard miokard ha’m epikard dep at berilgen. Bunnan 

tısqarı ju’rekti sırtınan qorshap turıwshı qabat bolıp, onı ju’rek ko’ylekshesi yamasa qaltashası dep te ataydı. Sonlıqtan 

bul qabattın’ atın perikard dep atag’an. Onın’ xızmeti ju’rekke erkin ha’reket etiw bolıp tabıladı. Ju’rekte tiykarınan eki 

klapan bolıp olardı atrioventrikulyarlıq ha’m yarımay ta’rizli klapanlar dep ataymız. Atrioventrikulyarlıq klapanlar 

ju’rek aldı menen ju’rek qarınshası aralıg’ında jaylasqan, al yarım ay ta’rizli klapanlar aorta qan tamırın shep ju’rek 

qarınshasınan ayırıp turadı. Shep ju’rek aldı shep ju’rek qarınshasınan eki qaqpaqlı klapan ja’rdeminde ajıralıp turadı. 

 Klapanlardın’ a’hmiyeti ju’rek bo’limleri qısqarg’anda qandı tiyisli bo’limlerge bo’listirip turıw bolıp tabıladı. 



 3. 

Ju’rek 

bulshıq etinin’ tiyqarg’ı fiziologiyalıq qa’siyetleri. 

 Ju’rek  bulshıq eti skelet bulshıq eti sıyaqlı qozıwg’a ha’m qozıwdı o’tkeriwge, qısqarıqg’a ha’m refrakterlik 

da’wirge iye. Bunnan tısqarı ju’rek bulshıq eti avtomat qısqarıw mu’mkinshiligine iye. Ju’rek bulshıq eti skelet bulshıq 

etine qarag’anda bir qansha to’men qozıw mu’mkinshiligine iye. Onın’ qozıwı ushın bir qansha ku’shli titirkendirgish 

penen ta’sir jasaw kerek. Ju’rek bulshıq etinin’ qozıw reaktsiyası titirkendirgish ku’shine baylanıssız, ol kishi ha’m 

u’lken titirkendirgish ta’sirlerine birdey maksimallıq ku’sh penen qısqarıp juwap reaktsiyasın payda etedi. Ju’rek 

bulshıq eti qozıwdı ha’r qıylı tezlikte o’tkeriw mu’mkinshiligine iye. Biraq skelet bulshıq etine qarag’anda bir qansha 

a’ste o’tkeredi. 

 Ju’rek 

bulshıq etinin’ qısqarıwı o’zine ta’n qa’siyetke iye. Birinshi ret ju’rek aldı bulshıq etleri qısqaradı, al 

son’ınan ju’rek qarınshaları qısqarıp baslaydı. 

 Ju’rektin’ 

avtomatlıg’ı. Ju’rektin’ impuls ta’sirinde o’z-o’zinen ritmli qısqarıwı onın’ avtomatlıg’ı dep ataladı. 

Ju’rektin’ iskerligi eki fazag’a bo’linedi: 

 

1. Sistola (qısqarıw) 



2. Diastola (bosanıw) 

Ju’rek aldılarının’ jumısı ju’rek qarınshalarına qarag’anda bir qansha a’piwayı ju’rek aldının’ qısqarıwı 

na’tiyjesinde qan ju’rek qarınshasına o’tedi. Bunnan son’ ju’rek aldı bosansıw jag’dayına o’tedi, ol ju’rek qarınshasının’ 

pu’tkil qısqarıw waqtına ten’ boladı. 

 Ju’rek 

aldının’ bosansıw waqtında ol qan menen toladı. Ju’rek iskerliginin’ ha’r qıylı da’wiri ju’rektin’ 

qısqarıw jiyiligine baylanıslı boldı. Ju’rek tez qısqarg’anda ha’m qısqarıw jiyilegende ha’r bir da’wirdin’ yag’nıy sistola 

ha’m d kislotanın’ waqtı bir qansha kemeyedi. 



4. Ju’rektin’ jumısın jazıp alıw (elektrokardiogramma) 

Qısqarıw mu’mkinshiligine iye ju’rekte ha’mme waqıt elektr togi yamasa biotok payda boladı. Ju’rek aldı 

qısqarg’an waqıtta onda ju’rek qarınshasına salıstırg’anda minus zaryadqa iye tok payda boladı, bul waqıtta ju’rek 

qarınshasında og’an qarama-qarsı plyus zaryad payda boladı. Sonlıqtan ju’rektin’ qısqarıwı waqtında zaryadlardın’ 

qarama-qarsı payda bolıp onda biotoktın’ qa’liplesiwine jag’day tuwıladı. Ju’rekte payda bolatug’ın biotoktı jazıp alıw 

usılına elektrokardiogramma dep, al onı jazıp alıwshı a’sbapqa elektrokardiograf dep at berilgen. Adam denesi en’ jaqsı 

elektr o’tkizgishi bolg’anlıqtan ju’rektin’ qısqarıwı waqtında payda bolg’an biotok onın’ denesinin’ barlıq bo’limlerinde 

tarqaladı. 

 Bunı birnshi ret 1903-jılı Eyntxoven degen ilimpaz galvanometr ja’rdeminde anıqlag’an. Bizin’ elimizde 

birinshi ret ju’rek jumısın jazıp alıw klinikalıq praktikada A. F. Samoylov degen ilimpaz ta’repinen ju’rgizildi. 

 Ju’rek 

biopotentsialın jazıp alıw ushın standart otvedenieler (o’tkeriw jolları) paydalanıladı. Olar deninin’ 

arnawlı orınlarına bekitiledi. 

1-jalg’aw eki qoldın’ bilezik bo’limine. 

2- jalg’aw on’ qoldın’ bilezik bo’limi ha’m shep ayaqtın’ tobıq bo’liminen joqarıraq jerge bekitiledi. 

3- jalg’aw shep ayaqqa bekitiledi. Bunnan tısqarı ko’kirek bo’limnen shıg’atug’ında jetkerip beriwshi jollar 

belgilengen. 

 Fiziologiyalıq normadag’ı EKG birneshe tisshelerden ha’m intervallardan turadı. EKG ni analiz jasag’anımızda 

onın’ tisshelerinin’ biyikligin, enin, bag’darın, formasın ha’m sekundta waqıt aralıg’ın esapqa alamız. Bunnan tısqarı 

tisshelerdin’ biyikligi ju’rek bo’limshelerinin’ qozıwının’ jag’dayın bildirse, al olardın’ waqıt aralıg’ı qozıw impulsi 

o’tiw waqtın bildiredi ha’m bular analiz waqtında esapqa alınıwı tiyis. 

 

EKG da izoliniyadan joqarı qarap bag’darlang’an u’sh tisshe ha’m to’men qarap bag’darlang’an eki tisshe bar. 



Olar R, R, T ha’m O tissheleri bolıp esaplanadı. 

  R - tissheli ju’rek aldındag’ı qozıwdı ha’m onın’ tarqalıwın bildiredi. Onın’ tarqalıw waqtı 0,08-0,1 sekund 

dawam etedi.  

 

O - tissheli ju’rek bulshıq etinin’ ha’m ju’rek qarınshaları aralıg’ının’ qozıwın ha’m onın’ tarqalıwın bildiredi. 



Onın’ tarqalıw waqtı ju’da’ qısqa sebebi bul tisshe ko’pshilik jag’dayda EKG da jaqsı ko’rinbey. 

  R - tissheli EKG nın’ en’ biyik tisshesi bolıp bul qozıw protsessinin’ eki ju’rek qarınshasında da payda 

bolg’anın bildiredi. 


 

33

   - tisshesi ju’rek qarınshalarında qozıwdın’ tamam bolg’anlıg’ın bildiredi. T - tissheli ju’rek qarınshalarının’ 



teris zaryadlang’anlıg’ın bildiredi. Onın’ biyikligi ju’rek bulshıg’ı etindegi zat almasıw protsessinin’ mug’darın 

an’latadı. 

  OR - kompleksi qozıw tolqınının’ ju’rek bulshıq etleri boylap tarqalıwın bildiredi. Onın’ uzaqlıg’ı 0,06-0,1 

sekundqa ten’. 

 R-O 

intervalı ju’rek aldı ha’m ju’rek qarınshası jag’dayın bildiriwshi interval bolıp onda ju’rek aldınan 



qozıwdın’ ju’rek qarınshasına qarap o’tiw tezligin bildiredi. Onın’ uzaqlıg’ı 0,12-0,20 sek. 

 

T - intervalı fiziologiyalıq normada izoliniyadan azg’ana o’zgeriwi mu’mkin. 



 T-R 

intervalı ju’rektin’ qısqarıwının’ ulıwma toqtag’an waqtın bildiredi yag’nıy bunı pauza dep ataydı. Bul 

interval izoelektr liniyasına sa’ykes keledi. Bul waqıtta ju’rek o’z jumısın qaytadan baslawg’a iykemlesedi ha’m 

qaytadan R-O O-R- -T- intervalları baslanadı. 

 O-T 

intervalı ju’rektin’ elektrik sistola jag’dayı dep ataladı. Onın’ uzaqlıg’ı 0,35-04 sek. dawam etedi. 



Download 0.74 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling