O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 6. Qan tamırları. Qanbasımı, arteriyalıq, puls.
- 7. Depodag’ı qan ha’m onın’ bo’listiriliwi.
- 8. Ju’rek qan tamırlar jumısının’ fizikalıq jumıs waqtın-dag’ı o’zgerisi.
- 9. Limfa ha’m onın’ aylanısı.
- IX - Bap: DEM ALIW SİSTEMASI FİZİOLOGİYaSI
- Tayanısh tu’sinikleri
- 3. O’kpelerdin’ du’zilisi, dem alıw tsikli.
|
5. Ju’rek iskerliginin’ retleniwi. Ju’rek avtomat qısqarıw qa’siyetine iye. Onın’ qısqarıwı o’zinin’ arnawlı tkanında payda bolatug’ın nerv impulsına baylanıslı payda boladı. Biraq adamlarda ha’m haywanlarda ju’rektin’ avtomatlıg’ı neyrogumorallıq jol menen retlenedi. Bul organizmnin’ tirishilik iskerligine baylanıslı iske asadı.
Ju’rek iskerliginin’ nervlik retleniwi. Nerv iskerliginin’ ju’rek jumısqa ta’siri adasıwshı ha’m simpatikalıq nerv jipsheler tiykarında iske asadı. Bul nerv jipsheleri vegetativlik nerv sistemasına tiyisli bolıp esaplanadı. 1845 jılı eki tuwısqan nemets fiziologları Veberler adasıwshı nervtin’ ha’lsiz titirkeniwi ju’rek ritmin pa’seytetug’ınlıg’ın, al ku’shli titirkendiriw onı pu’tkilley toqtatatug’ınlıg’ın aytadı. Ju’rek jumısına simpatikalıq nerv jipshelerinin’ ta’sirin u’yreniwde İ. P. Pavlov simpatikalıq nerv jipshesinin’ bir talshıg’ın titirkendirgende ju’rektin’ qısqarıwının’ ku’sheyetug’ınlıg’ın anıqladı. Sonlıqtan İ. P. Pavlov bul talshıqtı ku’sheytiwshi talshıq yamasa nerv jipshesi dep atadı, ha’m onın’ miokardta zat almasıw protsessin ku’sheytetug’ınlıg’ın ayttı. Na’tiyjede nerv sistemasının’ trofikalıq xızmetinin’ de bar ekenligi anıqlandı. Bul nerv sisteması iskerliginin’ jan’a bir tu’rinin’ ju’zege keliwine alıp keldi. Ju’rek iskerliginin’ reflektorlıq retleniwi. Ju’rek iskerliginin’ reflektorlıq retleniwi ju’rektin’ o’zinde payda boladı. Bunı birinshi belgili rus ilimpazı G. İ. Kositski anıqladı. Eger on’ ju’rek qarınshası bulshıq etleri sozılsa yamasa onı jasalma tu’rde sozılıwg’a mu’mkinshilik payda bolsa, onda shep ju’rek qarınshası bulshıq etlerde sozılıw mu’mkinshiliginen iye bolatug’ınlıg’ı anıqlang’an. Bul ju’rek iskerliginin’ reflektorlı retleniwine mısal bola aladı. Ju’rek iskerliginin’ reflektorlı retleniwi onın’ nerv sistemasının’ barlıq bo’limleri menen baylanıslılıg’ına tiykarlang’an ha’m vegetativlik nerv sisteması menen retlenetug’ınlıg’ına baylanıslı ekenligin bildiredi. Qan tamırlarının’ diywallarında jaylasqan ko’p sanlı retseptorlar onın’ diywalına tu’sken basım jag’dayın bildiredi ha’m reflektorlı tu’rde ju’rek iskerligin retlewge qatnasadı. Ju’rek iskerligi reflektorlı tu’rde retleniwde esitiw, ko’riw teri retseptorlarınan kelip tu’sken impulslarda qatnasadı ha’m onın’ jumısın tezletiwge alıp keledi. Bunnan
tısqarı ju’rek jumısı miy qabıg’ı iskerligi tiykarında da retlenedi. Bug’an mısal retinde ju’rek jumısına sha’rtli reflekslerdi payda etiw mısal bola aladı. Eger iytke sha’rtli titirkendirgish svet yamasa zvonok penen qosa ju’rek jumısın ku’sheytiwshi morfin yamasa adrenalin di inektsiya jolı menen jiberiwshi ju’regin tez isletetug’ın jag’dayg’a keltirip sha’rtli refleks du’zgennen keyin, joqarıda keltirilgen sha’rtli titirkendirgishler tiykarında morfin yamasa adrenalin ornına qa’dimgi fizrastvorın jibergenimizde de iyttin’ ju’reginin’ bir qansha tez qısqarg’anın’ ko’riwge boladı. Adamlarda ha’r qıylı emotsionallıq jag’day ju’rek jumısının’ reflektorlı retleniwine alıp keledi. Mısalı: qorqıw, ashıwlanıw ha’m quwanıw. Ju’rek
jumısı gumorallıq jol menen retlenedi. Bul gormonlardın’ qandag’ı kontsentratsiyasına baylanıslı iske asadı. Mısalı adrenalin, atsetilxolin noradrenalin h. t. b. Atsetilxolin ju’rek bulshıq etinin’ qozıwshılıg’ın ha’m qısqarıw ku’shin bir qansha to’menletse katexolaminler bolg’an adrenalin ha’m noradrenalinler simpatikalıq nerv sıyaqlı miokardtın’ zat almasıwın ku’sheytedi, qan tamırlarının’ ishki ken’isligin artıradı. Ju’rek iskerliginin’ retleniwinde en’ a’hmiyetli roldi bu’yrek u’sti bezinin’ qabıq bo’liminin’ ha’m qalqan sıyaqlı bezdin’ gormonları tutadı. Bu’yrek u’sti bezinin’ qabıq bo’liminin’ gormonları - mineralkortikoidlar ju’rek kletkaları membranalarının’ natriy ionlarının’ o’tkeriwshiligin ku’sheytip kletka zaryadının’ o’zgeriwine ha’m ju’rektin’ katexolaminler ta’sirine sezim tallıg’ın arttıradı. Qalqan sıyaqlı bezdin’ gormonları tiroksin-ju’rekte zat almasıwdı joqarılatıp, onın’ simpatikalıq nerv jipsheleri ta’sirine sezimtallıg’ın joqarılatadı.
İlimnin’ ha’zirgi tu’sinigi boyınsha qan tamırları bir-neshe tiplerge bo’linedi ha’m olar to’mendegishe ataladı. 1. Magistrallıq; 2. Rezistivlik; 3. Xaqıqıy kapillyarlar; 4. Ko’lemli qan tamırlar yamasa venalar; 5. Arteriovenozlıq anastomozlar; Magistrallıq, qan tamırlarına iri qan tamırları kiredi. Olar iri arterialar bolıp, olardın’ diywalında tegis bulshıq et jipsheleri az boladı. Diywalında jumsaq jipshelerdin’ ko’p bolıwına baylanıslı bul qan tamırlar qannın’ ha’reketine onday ko’p qarsılıq ko’rsetpeydi. Rezistivlik, qan tamırlarına kishi arterialar yamasa arteriollar kiredi, olarda qannın’ ha’reketine qarsılıq ju’da’ ku’shli boladı. Rezistivlik qan tamırlarına barlıq arteriollar, venualalar ha’m kapillyar aldı kapillyar artı sfinkterleri kiredi.
34 Xaqıyqıy kapillyarlar, ju’rek qan tamırlar sistemasının’ en’ a’hmiyetli bo’limi esaplanadı. Sebebi kapillyarlardın’ juqa diywalı arqalı qan ha’m tkan arasındag’ı almasıw iske asadı.
Ko’lemli qan tamırlar yamasa venalar, ju’rek qan tamırlar sistemasının’ venozlıq bo’limi bolıp esaplanadı. Bul qan tamırlarının’ ko’lemli dep atalıwının’ sebebi, bularda organizmdegi ulıwma qannın’ 70-80 payızı saqlanadı yamasa jayg’asadı. Arteriovenozlıq anastomozlar, bular kapillyar aralıg’ı ken’isligin esapqa almastan mayda arteriya ha’m venalardı baylanıstırıw xızmetin atqaradı. Qan basımı, Tamırlar boylap olardın’ ha’r qıylı bo’limlerinde qannın’ basımı ju’da’ ha’r qıylı boladı. Bul qan tamırlarının’ ishki ken’isliginin’ du’zilisine baylanıslı keledi. Qan basımı arteriallıq tamırlarda bir qansha joqarı, al venalıq qan tamırlarında bir qansha to’men boladı. Sebebi arteriallıq qan tamırlarında qan ku’shli basım astında ha’reket etedi. Mısalı: Aortada 100 mm. sn. bag’anısına ten’ bolsa, Arteriyada 90 -/- Arteriolda 55 -/- Kapillyarda 25 -/- Venulada 12 -/- Venada 5 -/- Vena quwısında 3 -/- mm. sn. bag’anasına ten’ boladı.
Qan
basımı tiykarınan to’mendegi u’sh jag’dayg’a baylanıslı boladı. 1. Ju’rektin’ qısqarıw jiyiligi ha’m qısqarıw ku’shine 2. Qan tamırlarının’ qarsılıg’ına 3. Aylanıstag’ı qan mug’darına Qan basımın arteriallıq, venozlıq ha’m kapillyarlıq dep u’shke bo’lemiz, solardın’ ishinde to’men basım kapillyarlarda boladı. Bunnan tısqarı sistolalıq, diastolalıq ha’m pulslik basım depte esaplaymız. Sistolalıq basım ju’rektin’ shep bo’liminin’ qarınshasının’ qısqarg’anındag’ı basım bolıp onın’ mug’darı 100-120 mm. mn. bag’anasına ten’ boladı. Diastolalıq basım to’mendegi basım bolıp arteriallıq tamırlardın’ tonusın bildiredi, onın’ mug’darı 60-80 mm. sn. bag’. ten’ boladı. Pulslik basım bul sistolalıq ha’m diastolalıq basımnın’ ayırmashılıg’ın bildiredi. Onın’ mug’darı 35-55 mm. sn. bag’. na ten’ boladı. Qan
basımı sutka dawamında o’zgeriske ushırap, ol ku’ndiz joqarı, al tu’nde bir qansha to’men boladı. Sebebi organizm tu’ngi jag’dayda bir qansha tınısh jag’dayda boladı ha’m sutkalıq ritm o’zgeredi. Qan basımının’ bir qansha joqarılawı fizikalıq jumıs waqtında da bayqaladı. Arteriallıq qan basımının’ ko’teriliwi g i p e r t o n i y a dep atalsa, al to’menlewi g i p o t o n i y a dep ataladı. Gipotoniya jag’dayı organizmnin’ narkotikler menen za’ha’rlengende ha’m ko’p mug’darda qan jog’altqanda payda boladı. Turaqlı tu’rdegi uzaq dawam etken gipotoniya ha’m gipertoniya jag’dayları organlardın’ ha’m fiziologiyalıq sistemalardın’ xızmetinin’ buzılıwına alıp keledi. Bunday jag’dayda qa’niygeli vrachlarg’a ko’riniw za’rurli bolıp tabıladı. Arteriallıq pulsti anıqlaw qoldın’ shıg’anaq buwınına jaqın jerde jaqsı na’tiyje beredi. Bunı palpatorlıq usılda o’tkerip, onda arteriallıq pulstin’ sanın, ritmin, qan tamırının’ tolıg’ın ha’m onın’ qarsılıg’ın bayqaymız.
Organizmnin’ normal tınıshlıq jag’dayında qan tamırlar sistemasında ulıwma qannın’ 60-70% mug’darı ha’rekette boladı. Sonlıqtan bunı aylanıstag’ı qan dep ataymız. Qannın’ basqa bo’limi shama menen 30-40% arnawlı qan depolarında saqlanadı. Depodag’ı qan aylanıstag’ı qang’a kerekli jag’dayda qosıladı. Bunday jag’day mısalı fizikalıq jumıs h. t. b. lar bolıwı mu’mkin. Qandı rezervte saqlawshı depo xızmetin atqaratug’ın tiykarg’ı u’sh orın bar olarg’a: 1. Xaqıyqıy depo, bug’an talaq kiredi. 2. Bawır ha’m o’kpeler. 3. Juqa diywallı vena tamırları ha’m teri qabatı. Talaqtın’ depo xızmetin atqarıw jag’dayın birinshi ret S. P. Botkin anıqlag’an. Bunda qan keselligi menen awırg’an adamda psixikanın’ to’menlewi onın’ talag’ının’ bir qansha isiniwine alıp keletug’ınlıg’ın anıqladı. Eger usı adamda psixikalıq qozıw ku’sheyse, onda onın’ talag’ı ko’lemi boyınsha bir qansha kishireygenligi anıqlang’an. Eresek adamlarda talaq ulıwma qannın’ 0,5 l. mug’darın saqlaytug’ınlıg’ı anıqlang’an. Eger simpatikalıq nerv ku’shli qozsa onda talaq bir qansha kishireygen ha’m ondag’ı qan ulıwma aylanısqa qosılg’an. Depo xızmetin bawır ha’m o’kpelerde atqaradı. Sebebi bul organlarda bir qansha mayda qan tamırları ju’da’ ko’p jaylasqan. Eresek adamlardın’ bawırında 0,6 l., al o’kpelerinde 0,5-1,2 l. mug’darında qan saqlanadı. Usınday xızmetti vena tamırları menen birge mayda kapillyar tamırlarıda atqaradı, sebebi teri qabatında jaylasqan mayda kapillyar qan tamırlarında ko’p mug’darda qan saqlanadı ha’m olar qan aylanısına fizikalıq jumıs waqtında qosılıwı mu’mkin. Barlıq depoda saqlanıwshı qan ulıwma aylanısqa simpatikalıq nerv sisteması ta’sirinde de qosıla aladı. Qannın’ organizmde bo’listiriliwi. Organizmdegi qan mug’darı shama menen 5-6 l. bolatug’ın bolsa, qannın’ bul mug’darı organizmnin’ tirishilik iskerligindegi onın’ talabın qanaatlandıra almaydı. Sonlıqtan organizmde qannın’ bo’listiriliwi iske asadı ha’m bul protsess o’z-o’zine retlenip otırıladı. Qannın’ organizmdegi bo’listiriliwi tiykarında belgili bir organlardı qan menen ta’miyinlew ku’sheyse, belgili bir organlardı ta’miyinlew bir qansha to’menleydi. Qannın’ bo’listiriliwi bulshıq et sisteması menen ishki organlar arasında o’tkeriledi, mısalı fizikalıq jumıs waqtında
35 kapillyarlarda qannın’ mug’darı birqansha artadı, sebebi organizmnin’ talabın qanaatlandırıw za’rurligi payda boladı, na’tiyjede ishki organlar bolg’an as sin’iriw sistemasının’ qan menen ta’miyinleniwi bir qansha to’menleydi. Bug’an qarama-qarsı as sin’iriw sistemasının’ jumısı ku’sheygen waqıtta onda qannın’ ha’reketi ha’m organlardın’ qan menen ta’miyinleniwi bir qansha ku’sheyedi, biraq skelet bulshıq etlerinin’ qan menen ta’miyinleniwi birqansha to’menleydi.
Fizikalıq jumıs ju’rek qan tamırlar iskerligine bir qansha ta’sir jasaydı, na’tiyjede olardın’, qan basımı ha’m basqada qo’rsetkishleri o’zgeredi. Fizikalıq shınıg’ıwlar waqtındag’ı organizmnin’ kislorodqa bolg’an talabının’ ku’sheyiwi fizikalıq jumıstı baslamastan aldın aq bayqaladı. Bul jag’day sha’rtli reflektorlı tu’rde iske asadı, sebebi sport zalı, ondag’ı inventarlar ha’m sol orın jag’dayı sportsmenge sha’rtli refleks bolıp ornag’an boladı. Fizikalıq jumıs yamasa shınıg’ıw waqtında bulshıq etlerdin’ qan menen ta’miyinleniwi birqansha joqarılaydı. Sebebi bul waqıtta bulshıq et sistemasında zat almasıw protsessi ku’sheyedi, na’tiyjede qan sostavında uglekislıy gaz, su’t kislotası qusag’an zat almasıw protsessinin’ aqırg’ı produktaları ko’beyedi ha’m olar arteriollardın’ ja’ne kapillyarlardın’ ishki ken’isligin u’lkeytedi. Fizikalıq nagruzkanın’ baslang’anınan keyin q-o’ min. waqıttan son’ organizmde qan aylanıs ha’m dem alıw sisteması jumısında aytarlıq o’zgeris payda bolıp ol organizmnin’ talabın qanaatlandırıwg’a bag’darlanadı.
Limfa ren’siz suyıqlıq bolıp, ol limfatikalıq tu’yinlerde ha’m kapillyarlarda boladı. Ximiyalıq quramı boyınsha ol qan plazmasına jaqın keledi. Biraq onda belok mug’darı ju’da’ az boladı. Limfa quramında beloklardan protrombin ha’m fibrinogen bolg’anlıqtan ol uyg’ısh keledi. Biraq onın’ bul qa’siyeti qang’a qarag’anda bir qansha to’men. Limfa quramı organizmde zat almasıw protsessinin’ qalay o’tkenligin bildiredi ha’m onın’ quramı o’zgeredi.
Limfa tkan aralıq suyıqlıg’ınan payda boladı, al tkan aralıq suyıqlıg’ı kapillyar qan tamırlarında payda boladı. Bul suyıqlıq barlıq tkan aralıq ha’m kletka aralıq boslıqlardı toltırıp turadı ha’m ol qan menen kletkalar arasın toltırıp turıwshı ortalıq bolıp esaplanadı. Tkan aralıq suyıqlıg’ı arqalı kletkalar barlıq o’zine kerekli azıqlıq zatlardı aladı ha’m og’an zat almasıw protsessinde payda bolg’an zıyanlı birikpelerdi bo’lip shıg’aradı.
Limfa, limfa tamırları ha’m tu’yinleri boylap xa’reket etedi onın’ ha’reketi tiykarınan organlardın’ aktivliginen ha’m limfa tamırlarının’ qısqarıwshılıq mu’mkinshiliginen ha’reketke keledi. Bunnan tısqarı limfanın’ ha’reketi skelet bulshıq etlerinin’ qısqarıwshılıg’ınan, ko’kirek kletkasının’ keri basımınan payda boladı. Bul ko’kirek kletkası limfa tu’yinlerindegi limfanın’ ha’reketin keltirip shıg’aradı. Eresek adamlarda 500-1000 g’a jaqın tu’yinleri ushırasadı. Limfa tu’yinleri bir qansha a’hmiyetli xızmetlerdi atqaradı: olarg’a 1. Gomopoetikalıq, 2.İmmunopoetikalıq, 3. Qorg’awshılıq h. t. b. kiredi. Gomopoetikalıq xızmeti - limfa tu’yinlerinde ayırım qan kletkalarının’ yag’nıy kishi ha’m orta limfatsitlerdin’ payda bolıwı menen ko’rinedi. Olar limfanın’ ha’reketi menen qang’a qosıladı. Limfatikalıq tu’yinlerde antitelalar payda boladı. Limfa tu’yinleri organizmge ha’r jat denelerdin’ kelip tu’siwine tosqınlıq jasaydı, olardı su’zip tazalap turadı. Bunnan tısqarı limfa tu’yinleri beloklardın’, maylardın’, vitaminlerdin’ ha’m basqada azıqlıq zatlardın’ almasıwına qatnasadı. Sınaw sorawları 1. Qan aylanısı qanday bo’limlerden turadı? 2. U’lken qan aylanıs shen’berinin’ a’hmiyeti qanday ha’m ol ju’rektin’ qaysı bo’liminen baslanadı? 3. Ju’rekte qanday klapanlar bar? 4. Ju’rek bulshıq etinin’ qanday fiziologiyalıq qa’siyetleri bar? 5. Elektrokardiogramma degenimiz ne? 6. Ju’rektin’ qısqarıw ritmine qanday faktorlar ta’sir jasaydı? 7. Ju’rek iskerliginin’ reflektorlı retleniwi qalay iske asadı? 8. Qan basımı degenimiz ne ha’m og’an qanday faktorlar ta’sir jasaydı? 9. Mikrotsirkulyatorlıq qan tamırlarına neler kiredi? 10. Qan tamırların taraytıwshı ha’m ken’eytiwshi oray qay jerde jaylasqan ha’m onın’ a’hmiyeti qanday? 11. Depo xızmetin qanday organlar atqaradı ha’m deponın’ a’hmiyeti qanday? 12. Limfa degenimiz ne ol qanday payda boladı ha’m onın’ aylanısı qalay iske asadı?
1. M. A. Ajibekov, T. B. Eshanov “Adam ha’m haywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” No’kis, 1998. 2. A. B. Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast Moskva, “Vısshaya shkola” 1984. 3. M.A.Ajibekov. B.J. Jienbaev. Elektrokardiografiya krupnogo rogatogo skota v usloviyax jarkogo klimata. Nukus. “Karakalpakstan”, 1994 4. A.T.Matchanov i dr. Fiziologiya krovoobrasheniya (fiziologiya sosudistoy sistemı). UzMU im. M.Ulugbeka. Tashkent 2004. 5. A.T.Matchanov va boshqolar. Ulg’ayish fiziologiyasi. UzMU im. M.Ulugbeka. Tashkent 2004. 6. B.İ.Tkachenko. Osnovı fiziologi cheloveka. M.1994 7. A.N.Golikov. Fiziologiya selskoxozyaystvennıx jivotnıx. M. 1991. 36
1. Dem alıwdın’ organizm tirishiligi ushın a’hmiyeti. 2. Dem alıwshı, isten shıqqan ha’m alveol quwıqshalındag’ı hawanın’ quramı. 3. O’kpelerdin’ du’zilisi, dem alıw tsikli. 4. Dem alıw ha’m shıg’arıw mexanizmi. 5. O’kpe ventilyatsiyası, qannın’ kislorodtı tarqatıp beriwi. 6. Dem alıw orayı, onın’ retlewshilik xızmeti. 7. Fizikalıq jumıs barısında dem alıw ha’m onın’ retleniwi.
jumıs, dem alıw mexanizmi, partsiallıq basım, kislorodtın’ jetkerilip beriliwi, uglikislıy gaz, ishki ha’m sırtqı dem alıw, dem alıw tsiklı, dem alıw teren’ligi, qosımsha ko’lem, qaldıq hawa. 1. Dem alıwdın’ organizm tirishiligi ushın a’hmiyeti. Dem protsessi bul tirishiliktin’ tiykarg’ı belgilerinin’ biri bolıp esaplanadı, sonlıqtan qa’legen organizm o’z tirishiligi barısında u’zliksiz tu’rde dem aladı. Bul protsess organizmnin’ barlıq tirishilik jag’dayında iske asadı. Organizmde kislorod mug’darı onın’ zapası ju’da’ az bolg’anlıqtan ol kislorodtı o’zin qorshag’an ortalıqtan u’zliksiz tu’rde kelip tu’siwin talap etedi. Sonlıqtan organizm u’zliksiz tu’rde dem aladı. Sonday aq organizmnen u’zliksiz tu’rde uglekislıy gaz bo’linip shıg’ıwı tiyis. Sebebi tirishiliktin’ tiykarg’ı belgisi bolg’an zat almasıw protsessinde ha’mme waqıt uglekislıy gaz payda bolıp, ol organizmge belgili da’rejede zıyanlı boladı ha’m onnan bo’linip shıg’ıwı tiyis. Dem
alıw - quramalı u’zliksiz ju’retug’ın qubılıs, onın’ barısında qan quramı mudamı kislorod penen toyınıp, SO 2 gazden tazalanıp otıradı. Organizmde payda bolatug’ın SO 2 gaz biologiyalıq okisleniw yag’nıy zat almasıw barısında toplanadı ha’m ol sha’rtli tu’rde organizmnen bo’linip shıg’ıwı tiyis. Organizm tirishilik iskerliginin’ fiziologiyalıq normada o’tiwi, og’an jumsaytug’ın energiyanın’ u’zliksiz tolıqtırılıp barıwın talap etedi. Bul energiya organizmge awqatlıq zatlar menen kelip tu’sken beloklar, maylar ha’m uglevodlar okislengende payda boladı. Bunday organikalıq birikpelerdin’ okisleniwi O 2 tın’ qatnasında iske asadı ha’m ximiyalıq energiya payda boladı. Payda bolg’an energiyanın’ bir bo’limi organizmnin’ ku’ndelik tirishilik iskerligine, o’siw ha’m rawajlanıwı protsessine, bir bo’limi zapas xalında organizmde toplanatıg’ın bolsa, al bir bo’limi onı qorshag’an sırtqı ortalıqqa ha’r qıylı jollar menen bo’linip shıg’adı. Sonlıqtan dem alıw protsessi organizmde okisleniw ha’m qa’lpine keliw protsessin belgili bir basqıshta ha’m salıstırmalı turaqlı jag’dayda saqlap turıwg’a qatnasadı ha’m onı iske asıradı. Dem alıw protsessi tiykarınan u’sh bo’limnen turadı olarg’a: 1. Sırtqı yamasa o’kpe ventilyatsiyası /shamallawı/ 2. Gazlardın’ qan arqalı tarqalıwı 3. İshki yamasa tkan aralıq dem alıw qublısı kiredi.
Sırtqı dem alıw - bul o’z gezeginde ekige bo’linedi. Bunda biz tiykarınan organizm ha’m onı qorshag’an ortalıq arasındag’ı hawa almasıwın tu’sinemiz. Bunda alveol quwıqshaları xawasının’ atmosfera xawası menen almasıwın ha’m o’kpe kapillyarlarında qannın’ alveol yamasa o’kpe quwıqshalarındag’ı xawadan kislorodtı qabıl alıwın tu’sinemiz. Sırtqı dem alıw qubılısı dem alıw jolları, o’kpeler, plevra, ko’kirek kletkası ha’m onın’ bulshıq etlerinin’ qatnasında yag’nıy sırtqı dem alıs apparatı organları qatnasında iske asadı. Bul organlardın’ tiykarg’ı xızmeti dem alıw qubılısın iske asırıp, organizmdi kislorod penen ta’miyinlew, uglekislıy gazdan tazalaw bolıp tabıladı. Gazlardın’ qan arqalı tarqalıwı. Bul qannın’ qatnasında iske asadı. Bul qubılıs gazlardın’ qandag’ı partsiallıq basımının’ ayırmashılıg’ına baylanıslı iske asıp, bunda kislorod o’kpeden tkanlarg’a o’tse, al uglekislıy gaz kletka ha’m tkanlardan o’kpege jetkerilip beriledi ha’m dem shıg’arıw barısında organizmnen sırtqa bo’linip shıg’adı.
İshki dem alıw. Bul protsesste ekige bo’linedi, birinshi - gazlardın’ qan ha’m tkanlar arasında almasıwı bolsa, ekinshisi - kletkalardın’ kislorodtı qabıllawı ha’m uglekislıy gazdı bo’lip shıg’arıwı bolıp esaplanadı. 2. Dem alıwshı, ishten shıqqan ha’m alveol quwıqshalarındag’ı hawanın’ quramı. Bizin’ dem alatug’ın atmosfera xawasının’ quramı 20,94% kislorodtan, 0,03% uglekislıy gazdan, 79,03% azottan turadı. Organizmnen dem alıw barısında ishten bo’linip shıg’atug’ın hawa quramında 16,3% kislorod, 4,0% uglekislıy gaz, 70,7% azot ushırasadı. Organizmnen dem alıw barısında ishten bo’linip shıg’atug’ın hawa quramı turaqsız bolıp, ol zat almasıwdın’ tezligine, dem alıw sanına ha’m onın’ teren’liligine baylanıslı boladı. Eger ishten dem shıg’arıwdı toqtatsaq yamasa bir neshe ma’rte tez-tez dem alsaq onın’ quramı tez o’zgeredi. Alveol quwıqshalarındag’ı hawa quramı atmosfera hawası quramınan parq qıladı, bunın’ sebebi ishtegi hawada uglekislıy gaz mug’darı ko’p bolatug’ınlıg’ında. Sebebi gazlardın’ qan menen almasıwı yag’nıy qannın’ kislorod penen toyınıp, uglekislıy gazdın’ bo’linip shıg’ıwı alveollarda o’tedi. Sonlıqtan alveol quwıqshalarında kislorod az, al uglekislıy gaz ko’p boladı. Alveol quwıqshalarında ayırım gazlardın’ bir-birine protsentlik qatnası to’mendegishe ayırmashılıqqa iye.
37 Mısalı: 14,2-14,6% kislorod, 5,2-5,7% uglekislıy gaz, 79,7-80,0% azot. Alveol hawası ishten shıqqan hawa quramınanda bir qansha ajıraladı. Sebebi ishten shıg’atug’ın hawa quramında dem alıw jollarındag’ı qaldıq yag’nıy dem alıwg’a qatnaspaytug’ın hawa qosıladı, sonlıqtan bul jerde kislorod mug’darı bir qansha joqarı boladı. 3. O’kpelerdin’ du’zilisi, dem alıw tsikli. O’kpeler quramalı du’ziliske iye jup organ. Olar ko’kirek quwıslıg’ında jaylasqan. O’kpege hawanı jetkerip beriwshi jollarg’a jutqınshaq, kegirdek, kegirdek ekige bo’linip o’kpe bronxların payda etedi, olar on’ ha’m shep bo’limlerge bo’linedi. Bronxlar mayda tarmaqlarg’a bo’linip, bronxiollardı payda etedi, olardın’ ushları kishkene quwıqshalarg’a aylanıp o’kpe alvelların yamasa quwıqshaların du’zedi. Dem
alıw jollarında hawa qan menen tikkeley baylanıs du’ze almaydı, sonlıqtan bul jerde qannın’ kislorod penen toyınıp, uglekislıy gazdı bo’lip shıg’arıw qubılısı o’tpeydi. Sonlıqtan dem alıw jolların ha’m ondag’ı dem alıwg’a qatnaspaytug’ın hawanı o’li ken’islik ornı, al ondag’ı hawanı o’li yamasa paydasız ken’islik hawası dep ataymız. Tınısh dem alıw barısında bul bo’limde shama menen 140-150 ml. xawa boladı ha’m ol dem alıw protsessine qatnaspaydı. O’kpe alveolları mayda kapillyar qan tamırları menen tıg’ız qaplang’an bolıp, olardı o’kpe arteriyası qan menen ta’miyinleydi. O’kpelerdi shama menen 300-400 mln. mikroskopiyalıq mayda alveollar bar. Alveollar sanının’ ko’pligine baylanıslı o’kpelerdin’ dem alıw beti ko’lemi ju’da’ u’lken boladı. Shama menen salmag’ı 70 kg. Adam dem alg’anda o’kpelerdin’ dem alıw beti ken’isligi 80-100 m 2 qa, al dem shıg’arg’anda 40-50 m 2 qa ten’ boladı. O’kpe alveollarının’ dem alıw ha’m shıg’arıw waqtındag’ı ashılıwı ha’m jabılıwı ha’m xawanın’ dem alıw jolları arqalı ha’reketi waqtında dem alıw dawısı payda boladı, bunı arnawlı a’sbap ja’rdeminde auskultatsiya usılı tiykarında anıqlawg’a boladı. Dem alıw tsikli. Bul dem alıw ha’m dem shıg’arıw ja’ne dem alıw pauzası bo’limlerinen turadı. Dem alıw ha’reketi bir tegis jiyilikte o’tedi. Eresek admlar tınısh jag’dayda minutına 12-18 ret dem aladı. Jas balalarda dem alıw sanı bir qansha jiyirek bolıp keledi, a’sirese jan’a tuwılg’an balalar minutına 60 retke shekem dem aladı. Jastın’ o’siwi menen dem alıw sanı siyrekley baslaydı ha’m shama menen 5 jasar balalar minutına 25 ret dem aladı. Jas ayırmashılıg’ının’ barlıq da’wirlerinde dem alıw sanı, ju’rektin’ sog’ıw yamasa qısqarıw sanınan 4-5 ese az boladı. Dem alıwdın’ teren’liligi. Dem alıw teren’liligin ko’kirek kletkasının’ dem alıw waqtındag’ı qıymılı menen ha’m o’kpe ko’lemin o’lshewshi arnawlı u’skeneler ja’rdeminde anıqlaymız. Dem alıw barısında onın’ sanına ha’m onın’ teren’liligine ha’r qıylı faktorlar ta’sir etedi. Bunday faktorlarg’a qan quramının’ o’zgeriwi, organizmnin’ shınıqqanlıg’ı ha’m organizmde zat almasıw protsessinin’ mug’darı ha’m basqalar. Dem alıw sanı qanshama jiyi ha’m onın’ teren’liligi qanshama joqarı bolsa, organizmge sonshama ko’p mug’darda kislorod jetkerilip beriledi ha’m uglekislıy gaz bo’linip shıg’adı. Dem alıw ju’da’ tez ha’m u’stirtin yag’nıy onın’ teren’liligi az bolsa, onın’ organizmin kislorod penen ta’miyinlewi ju’da’ to’men boladı. Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|