O`zbekstan Respublikasi Xaliq t a`lim wa`zirligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik

O`zbekstan Respublikasi Xaliq t a`lim wa`zirligi 

 

A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik  

pedagogikaliq instituti 

 

 

 

 

«Pedagogika» fakul`teti. 

«Muzikaliq ta`lim» kafedrasi. 

 

 

 

 

I- kurs «O`zbek muzika tariyxi» pa`ninen  

 

 

 

 

LEKTSIYALAR TOPLAMI 

 

 

 

 

Lektor  professor G`.Amaniyazov 

  

 

 

 

No`kis-2012 

 

 

2 

 Tayanish tu`sinigi. 

 

O`zbek  muzika  tariyxi,  qaraqalpaq  muzika  tariyxi  menen  birge  o`tiledi. 

Birinshi  bo`limi  o`zbek  muzika  tariyxi,  ol  14  temadan  turadi.  Erte  da`wirdegi 

o`zbek vokal ma`deniyati, awizeki professional muzikalari qosiqlari, salt-da`stu`r 

qosiqlari,  O`zbekstanda  muzika  teatri,  opera  taetrlarinin`  repertuarlari,  oni 

rawajlandiriwda professional kompozitorlardin` tutqan orni.  

Tekst  lektsiyada  vokal  biliminin`  rawajlaniwi,  xor  ma`deniyatinin`  payda 

boliw derekleri ha`m onin` sho`lkemlesiwi, ken` tu`rde tu`sinikler beriledi. 

Tekst  lektsiyani  jaziwda,  ataqli  O`zbekstan  muzikataniw  ilimlerinin` 

doktorlari  F.M.Karamatov,  T.S.Vizgo,  I.N.Karelova,  I.Tolushenko  muzika 

fol`klorshi  E.E.Nomanovskaya,  A.A.Semenovlardin`  miynetleri  ju`da`  paydali 

ta`sirin tiygizdi. 

O`zbekstan  ilimpazlari  ta`repinen  jazilg`an  nota  illyustratsiyalar  misalg`a 

alindi.  

 

 

 

 

                                   Professor G`. Amaniyazov. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

 

O`zbek xaliq muzikasi san`ati. 

 

 

Jobasi: 

 

 

1. O`zbek xaliq muzika san`ati. 

2. O`zbek xaliq qosiqlari awizeki professional muzikalari.  

3. Salt-da`stu`r qosiqlari. 

4. Maqom ko`rkem-o`neri. 

5. O`zbekstanda vokal atqiriwshilig`i tariyxi. 

6. Erte da`wirdegi o`zbek vokal ma`deniyati. 

7. Qosiq aytiwdin` da`stu`rge aynalg`an tu`rleri. 

8. O`zbek muzika teatri. 

9. O`zbek opera teatri. 

10. Vokal biliminin` rawajlaniwi. 

11. O`zbekstanda xor ma`deniyatinin` payda boliw derekleri. 

12. Xor dirijerlig`inin` rawajlaniwi ha`m sho`lkemlesiwi. 

13. O`zbekstan bastakorlik san`ati. 

14. O`zbek milliy saz a`spablari. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

 

O`zbek xalqi ertedegi da`wirde foedalizmnin` alis tu`pkirende jasap, shidap 

bolmasliq  awxalda  turmis  keshirip  keliwine  qaramastan,  xaliqtin`  oylarin,  maqset 

tileklerin, sotsiyalliq gu`resin, uliwma da`wirdin` turmis kartinalarin su`wretlewshi 

a`jayip muzikaliq fol`klorin ko`zdin` qarashig`inday saqlap keldi. 

O`zbek  xalqi  ko`p  milletli  barliq  xaliqlarday  o`zinin`  ko`p  a`sirlik  muzika 

tariyxina 

iye. 

Xaliq 

muzika 

ko`rkem-o`nerinin` 

o`zine 

ta`n 

teren` 

o`zgesheliklerinde  xaliqtin`  ruwxiy  suliwlig`i  ha`m  do`retiwshilik  quwati  bayan 

etilgen.  Onin`  ko`rkemlik  jaqtan  baylig`i,  koloritinin`  garmoniyalilig`i,  sheber 

atqariwshilig`i menen tan`landiradi. 

O`zbek  muzikasinda  da  xaliq  poeziyasinda  da  xaliqtin`  maqset  tilekleri, 

umtiliwlari,  uliwma  ishki  sezimleri  sa`wlelengen.  Xaliq  uzaq  jillar  dawaminda 

a`jayip  namalardi  yadinda  saqlap  atadan-balag`a  miyras  etip  bizin`  da`wirimizge 

jetkerdi.  Xaliqtin`  ma`deniyati  ha`r  ta`repleme  rawajlaniwina  nota  sawati 

bolmag`anliqtan  tek  te  awizdan-awizg`a  o`tiw  joli  menen  saqlanip  kelgenlikten 

namalar tolig`i menen sol ku`yinde jetti dew qiyin. Bular atqariwshilar ta`repinen 

qosip  ayirim  jerleri  alip  taslanip,  u`zliksiz  rawajlandirip  G`xaliqtin`  eleginenG` 

o`tip  kelgenligi  aniq.  Solay  bolsa  da  o`zine  ta`n  originaliq  qa`siyetin  pu`tkilley 

joyitqan  emes.  Bul belgiler a`yyemgi  da`wirlerden berli  saqlanip  atirg`an  tariyxiy 

eskertkishlerge  de  sa`wlelengen.  Olar  xaliq  muzika  tariyxinin`  erte  zamanlardan 

baslang`anlig`inan  derek  beredi.  Orta  Aziya  xaliqlari  o`zbek,  tu`rkmen,  qirg`iz, 

qazaq,  qaraqalpaq  ha`m  de  ta`jik  xaliqlari  menen  tig`iz  ekonomikaliq  baylanisi 

etnografiya, a`debiyat ha`m ko`rkem-o`neri, sonin` ishinde muzikasinin` jaqinlig`i 

ha`m  de  tu`rk  tilles  bolip,  ma`deniyati  uliwma  bir  bag`darda  rawajlang`anlig`i 

tariyxiy  dereklerden  ayqin  ko`rinedi.  Olar  do`retken  ma`deniy  miyraslar  o`zine 

ta`n  u`lken  ayirmashiliqlar  menen  birge  uliwma  xaliqliq,  ma`deniyattin`  u`lken 

arnasina qosqan u`lesi bolip tabiladi. 

Arablar  Orta  Aziyani  jawlap  alg`annan  keyin  Islam  dininen  buring`i  barliq 

ma`deniy  bayliqlardi  joq  etiwge  urinip,  sazdi  G`Shaytannin`  isi,  elge  apat 

keltirediG`,-dep  xaliqtin`  kewil  ko`terip,  erkin  o`mir  su`riwin  qadag`an  etti.  Erte 

zamanlarda  Buxara  a`mirinin`  qol  astinda  jasawshi  xaliqlarg`a  sha`riyattin` 

ko`rsetiwi boyinsha saz shertip, qosiq aytqan adam dozaqiy, kimde-kim saz shertip 

qosiq  aytsa,  o`zi  o`limdar,  mali  patshaliq  dep  hu`kim  shig`ardi.  Usi  qadag`an 

etiwshilik  jag`dayinda  da  saz-sa`wbetsiz  xaliqtin`  bir  qansha  toy-merekeleride 

o`tedi.  Usinday  qisiniwg`a  shidamay  xaliq  ishinen  shiqqan  talantli  bir  shayir 

qolinda duwtari menen xannin` sarayina barip:  

Saz benen sa`wbetti yalg`an demen`ler, 

Adam ata biniyat bolg`anda bardi, 

Abil-Qabil enesi qarninda. 

Olar ha`m du`n`yag`a kelgende bardi. 

dep, usi qosiqti sazg`a qosip aytip, xannan bul hu`kimdi biykar etiwin o`tinipti.  

Sonda ko`p waqitlardan beri saz esitpey qulag`i pitip ju`rgen xan shayirdin` 

dawsina balqip ketip, og`an taxtqa otiriwdi buyiripti. Mine sonnan baslap xaliq saz 

shertip,  qosiq  aytiwdi    ba`rjay  etipti.  Bul  xaliq  awzindag`i  an`iz  so`z  bolg`an 

menen,  xan  qashelli  zulimliq  etip,  xaliqtin`  o`zi  do`retip  boyina  sin`ip  ketken 

 

5 

ruwxiy  baylig`in  joq  etemen  dese  de,  qolinan  kelmeytug`inin,  onin`  ma`ngi  jasay 

beretug`ilig`in isenimli tu`rde alg`a qoya bergenligide real haqiyqatliq seziledi. 

X-XVIII-a`sirler aralig`inda Orta Aziya xaliqlarinin` ma`deniyati, tariyxinda 

bir qansha jan`alaniwlar payda bola baslaydi. Bul da`wirde al Farabiy, Abu Ali ibn 

Sino,  al  Xorezmiy,  Abduraxman  Jamiy  siyaqli  u`lken  ilimpazlar  muzikanin` 

ta`sirine baylanisli bir qansha miynetler do`retti. «X-a`sirden XVIII-a`sirge shekem 

Orta  Aziya  ilimpazlari dawistin` okustikaliq qa`siyetlerin  arnawli tu`rde  u`yrenip, 

intervallardin`  o`z-ara  baylanisin  ha`m  ritmlerdin`  quramali  sipatlarin  qayta  islep 

shig`adi.  Muzikaliq  teoriyag`a  ilim  sipatinda  ko`z-qarasi  basqa  ilimler  menen 

a`sirese  matematika  ha`m  astronomiya  menen  tig`iz  baylanista  ekenligi  olardin` 

muzikaliq  teoriyaliq  ma`seleler  negizinen  ken`  orin  iyelegen  traktatalarinin` 

mazmunin  quraydi»  dep  ku`ta`  duris  ko`rsetken.  Muzika  tarawinda  olardin` 

miynetleri  Orta  Aziya  xaliqlari  sonin`  ishinde  o`zbek  xalqinin`  o`tkendegi 

muzikaliq miyraslarin u`yreniwge ha`m onin` da`wirlik xarakterin ashiwg`a og`ada 

u`lken  material  bolatug`inlig`ina  gu`man  joq.  O`ytkeni  saz  asbaplarinan  duwtar, 

dombira,  ud,  avgan  rubabi,  qashkar  rubabi,  konun,  g`obiz,  g`ijjaq,  sato,  chang, 

gajir  nay,  sibizg`i,  nay,  koshnay,  balaman,  surnay,  karnay,  shing`obiz,  doira, 

nog`ora, safail, qayroq qasiq h.t.b a`sbaplarda, ha`r qiyli namalardin` kelip shig`iwi 

olardin`  usillari  haqqinda  muzika  tuwrali  ko`p  g`ana  miynetler  do`retip  iz 

qaldirg`an  ilimpazlar,  shayirlar  ha`m  ataqli  sa`zende,  talantli  adamlar  haqqinda 

bahali  pikir  aytadi.  XI-a`sirdin`  ko`rnekli  ilimpayzi  Maxmud  Qashqariy  «Devonu 

lug`at  it-turk»  kitabinda  tu`rk  qa`wimlerinin`  muzikaliq  a`spabi  ekenligin  qayta-

qayta aytip o`tedi.  

O`zbek xaliq qosiqlari awizeki professional muzikalar. 

O`zbek  xaliq  qosiqlari  muzika  ko`rkem-o`nerinde  ju`da`  ken`  rawajlang`an 

belgili  janrlardin` birinen bolip  esaplanadi.  O`zbek xaliq qosiqlari  Orta  Aziyanin` 

basqa  xaliqlarinday-aq  nota  jaziwi  bolmag`anliqtan  a`wladtan-a`wlatqa,  atadan 

balag`a  degendey,  sha`kirtler  ustaz  quwip  sha`kirtten  ustazg`a  o`tiw  joli  menen 

bizin`  zamanimizg`a  jetip  keldi.  Olardi  a`sirler  boyi  xaliqtin`  esinde  saqlap 

kiyatirg`an  muzika  baylig`inin`  do`retiwshileri,  saqlawshilari,  qosiqshilar  ha`m 

basqa  da  xaliq  do`retiwshilerinin`  wa`killeri  boldi.  O`zbek  xalqi  o`zinin`  awizeki 

do`retpesine  sonin`  ishinde,  qosiqlardin`  sazlardin`  a`lwan  tu`rlerine  og`ada  bay. 

Olar  xaliqtin`  a`sirler  dawaminda  ju`reginde  saqlanip  kiyatirg`an  oylarin,  ju`rek 

sherin, ha`m keypin an`latiw menen birgelikte teren` tariyxiy dereklerge iye. Xaliq 

o`zinin` ishki sezimlerin tek saz qosiq arqali g`ana emes,  al muzika menen tekstin` 

birikpesi bolg`an qosiq arqali ha`r ta`repleme jetkerip bere aladi. Miynetkesh xaliq 

o`zinin` qosiq do`retpesinde turmis haqiyqatlig`in real bayan etken. 

Eldin` bu`lginshilikke ushirap, talay  ma`rtebe ko`ship qoniwina qaramastan 

o`zinin`  qosiq  do`retpesin  qa`dirlep  saqlay  bildi.  Ol  ha`r  qanday  qiyinshiliq 

jag`daylarda da xaliqtin` ruwhiy baylig`i bolip xizmet etti. Sonliqtan xaliq o`zinin` 

ko`rkem-o`nerin  tek  kewil  ko`teriw  ushin  g`ana  emes,  al  sonin`  menen  birge 

azatliq, g`a`rezsizlik hadal  miynet ha`m  jaqsi turmis  ushin gu`resinde o`tkir  qural 

sipatinda paydalandi. 

O`zbek  xaliq  qosiqlarinin`  tematikasi  ha`r  qiyli  boliwi  menen  onin` 

muzikaliq  janri  jag`inan  ha`r  ta`replemeligi  menen  tig`iz  baylanista  rawajlanip 

 

6 

keledi. Ha`r bir qosiq o`zinin` poetikaliq teksti ha`m melodiya ekewinin` birikpesi 

bolg`an muzika arqali organikaliq bekkem baylanista du`ziledi.  

Ha`r  bir  qosiqtin`  teksti  menen  melodiyasi  ten`dey  bahag`a  iye  bolip,  bir 

maqsetti  orinlawg`a  beyimlengen.  O`zbek  xalqinin`  qosiq  do`retpesinde  tiykarg`i 

orinda  atiz  miyneti,  qol  o`neri  ha`m  u`y  jumislari  bolip,  adamlar  jumis  penen 

shug`illang`anda  in`ildap  qosiqlar  aytadi.  Qosiqlardin`  poetikaliq  tekst  qatarlari 

mazmuni  boyinsha  ko`bine  miynet  haqqinda  bolip  keledi.  Misali  ko`rkem-o`ner 

taniw  ilimlerinin`  doktori,  professor  F.  M.  Karamatovtin`  xaliq  awzinan  jazip 

alg`an  G`ShopanG`  haqqinda  qosig`i,  shopannin`  awir  miynetten  qutila  almay 

baylardin` zorlig`ina ushirap jerkenish penen nalip aytqan qosig`i. 

Ko`rkem-o`ner  ilimlerinin`  doktori  professor  F.  M.  Karamatov  izzertlewi 

boyinsha o`zbek xaliq qosiqlarin belgili sistemag`a salip olardi bir qansha tiplerge 

bo`ledi. Miynet tariyxiy watan ha`m watandi su`yiw, salt-da`stu`r (G`Besik jiriG`, 

«Ha`wjar»`,  «Alla»`,  «Er-er»`),  G`Yig`iG`,  G`SabrG`  joqlaw,  muxabbat  qosiqlari 

dinge  baylanisli  qosiqlar,  miynet  haqqindag`i  qosiqlar  qatarinda  ju`da`  ken` 

tarqalg`an,  hayal-qizlardi  ha`r  ta`repleme  eziwshilikke  ushirag`an  mal  ornina 

satilip,  izzet-hu`rmetten  pu`tkilley  ju`da`  bolg`an,  qatin  u`stine  kelinshek  bolip 

atirg`anda aytqan G`CharxG` qosig`i V. Uspenskiy jazip alg`an. 

Awir  miynetti  jen`illetiw  maqsetinde  G`CharxG`  qosig`ina  qarag`anda 

qurilisi  boyinsha  bir  qansha  aytiwg`a  jen`il,  qolayli,  xaliq  arasinda  ju`da`  ken` 

taralg`an  lirikaliq  tematika  G`Jetim  qizG`.  Bul  qosiq  ondajanliqlardin`  ko`ship-

qonip  ju`rgende  aytqan  qosiqlarinan  awir  qayg`i  menen  a`kesin  joqlap  jetim 

qalg`an  qizdin`  aytqan  qosig`i.  Bul  qosiqti  G`Jetim  qizG`  degen  atamada  V. 

Uspenskiy duwtardin` akompanamentinde jazip alg`an.  

Salt da`stu`r qosiqlari. 

Salt-da`stu`r  qosiqlari  xaliq  poeziyasinda  qanday  a`hmiyetli  orindi  iyelese, 

muzikaliq fol`klorda da sonday bahali oring`a iye. O`ytkeni ha`r bir qosiq o`zinin` 

hawazi  menen  jarasiqli  bolip  qanshelli  nag`ishli  irg`aqlarg`a  bay  bolsa,  xaliqtin` 

ju`regine  sonshelli  jaqin  keledi.  Sonliqtan  a`yyemgi  da`wirlerden  berli  da`stu`r 

jirlarinin`  xaliqtin`  esine  umitilmay  saqlanip  kiyatirg`aninin`  o`zi  de  muzikaliq 

fol`klordin` turaqlilig`ina baylanili. 

O`zbek  da`stu`r  qosiqlari  xaliqtin`  u`rp-a`deti,  oyin  zawiq  ha`m  milliy 

belilerin o`zinde saqlap onin` tariyxiy rawajlaniw protsessi menen tig`iz baylanista 

do`regen. 

Qiz  jigitler  merekede  G`Toy  baslawG`,    qiz  uzatiw  maqsetinde  G`Er-erG`, 

ko`pshilikke  tanis,  awizdan-awizg`a  o`tip  ju`rgen  qosiqlari  menen  birin-biri 

maqtap,  ha`zillesip  qosiq  aytisqan  da`stu`r  qosiqlarinin`  tu`rinen  xor  bolip 

aytilatug`in  tu`ri  G`Er-erG`  buni  da`stu`r  boyinsha  ko`binese  uzatilatug`in  qiz 

o`zinin`  ata-anasi,  tuwisqanlari  ha`m  tuwilip  o`sken  eli  xalqi  menen  xoshlasiw 

retinde  aytadi.  G`Er-erG`di  qiz-jigit  jorip  bolip,  uzatilatug`in  qizg`a  xaq  jol, 

bekkem sem`ya, baxit tilep, jubatiw maqsetinde aytatug`in bolg`an. G`Er-erG`din` 

arnawli  namasi  bolip  suliw  irg`aqlarg`a  iye.  Bul  qosiq  qazaq,  tu`rkmen, 

qaraqalpaqlardin` toy haqqindag`i qosiqlarg`a uqsas bolip keledi.  

Ana o`z balasin qolina alip G`AllaG` aytsa, ata tolg`awlarg`a salip jirlag`an. 

da`stu`r qosiqlarinin` ishki en` ko`p aytilatug`in tu`rlerinin` biri G`Besik jiriG`. Ol 

 

7 

xaliqtin`  awizeki  poetikasinda  uzaq  da`wirlerden  aytilip  kiyatirg`an  na`zik 

tu`rlerinin`  biri.  Ana  o`z  balasin  jubatiw  maqsetinde  onin`  keleshegi  haqqindag`i 

o`zinin`  en`  jaqsi  tileklerin  belgili  qosiq  arqali  bayanlaydi.  Balasinin`  joqari 

adamgershilikli, bir so`zli, er ju`rek boliwina, o`z watanin su`yiwge, dushpandi jek 

ko`riwge tilekleslik bildiredi.  

Shig`istin`  ataqli  ilimpazi  Abu  Ali  ibn  Sino  o`zinin`  G`Kitabiy  shipaG` 

miynetinde  bala  ta`rbiyasina  ayriqsha  kewil  awdarip,  qiziqli  pikir  aytadi: 

bo`bektin` tilegin qanaatlandiriw ushin og`an eki na`rseni qollaniw kerek. 

Birinshiden,  balani  a`ste  g`ana  terbetiw.  Ekinshiden,  oni  uqilatiw  ushin 

da`stu`rge aylanip ketken nama irg`ag`i menen ha`yyiwlew. Sol ekewin qabil etiw 

mug`darina  qarap,  balanin`  denesi  menen  dene  ta`rbiyag`a  ha`m  ruwxi  menen 

muzikag`a qa`biliyetin payda etedi.  

    G`O`mir 

bar 

jerde, 

o`lim 

barG` 

G`Shayqalmaytug`in 

ten`iz, 

terbelmeytug`in taw bolmaydiG` delingen danaliq so`zlerinde. Adamlar G`AllaG` 

aytip  bala  o`sirip  G`Er-erG`  aytip  qiz  uzatsa,  G`JoqlawG`  aytip  o`lini  son`g`i 

saparg`a jo`netken. Joqlawdin` basqa qosiqlardan ayirmashilig`i oni tek te hayallar 

atqaradi.  Mu`siybet  tu`sken  u`ydin`  en`  jan  ashir  bir  adami  yaki  bolmasa 

professional joqlawshi hayallardi tawip a`kelip joqlaw ayttiratug`in bolg`an. 

O`zbek  salt-da`stu`r  qosiqlari  arasinda  mazmuni,  tematika  ha`m  formasi 

melodiyasinin`  qurilisi  boyinsha  bay  koloritke  iye  ha`mde  basqa  xaliqlardin` 

qosiqlarinan  ritmikaliq  jaqtan  ayrilip  turatug`in  qosiqlardin`  biri  G`UzganchaG`, 

G`Oydek tolibdirG` qosiqlari bolip esaplanadi.  

O`zbek, ta`jik ha`m basqa da xaliqlar arasinda ken` tarqalg`an yaki qosiqshi 

jeke  yamasa  ko`pshilik  bolip  ta,  jigit-qizlardin`  ha`zil  da`lkek  formasinda  oynap 

lapar  usilinda  aytisatug`in  qosiqlardan  G`Omon-erG`,  G`Ililla-erG`,  G`Jaxu-

jaxuG`, G`Qora sochG` h.t.b qosiqlar misal bola aladi. 

 

Belgili  lirikaliq  xarakterde  kewilli  ha`zil  lapar  formasinda  aytilatug`in 

qosiqlardan  G`Chamanda  gu`lG`,  G`Qaylarga  borayG`,  Xorezm  xaliq  qosig`i 

G`RumolimG` qosiqlarinin` notasin misalg`a ko`rsetilgen. 

L a p a r . 

Lapar  degen  so`z  eki  atqariwshi  G`ParG`  jup  G`laG`  ja`rdemshi  degen 

ma`nini  an`latadi.  A`dette,  jigit  penen  qiz  birge  qosilip  lapar  aytisadi.  Lapardin` 

so`zleri  ko`binese  ha`zil  da`lkek,  teatr  ha`reketleri,  mimika  ayirim  momentlerde, 

ja`miyetlik  orinlarda  bolip  atirg`an  ha`diyselerdi  lapar  arqali  kiritikalap  qosiq 

formasinda aytadi. 

Lapar  ko`binese  orislardin`  G`ChastushkaG`sinday  oynap  aytadi.  Kelin 

tu`siriw,  toylarda  basqa  da  xaliq  jiyilg`an  orinlarda  qiz  jigitler  alding`i  qatarg`a 

shig`ip oynap lapar formada qosiqlar aytqan. Lapar arqali qiz jigitler bir-birin jaqsi 

ko`riw, su`yip qaliw, muxabbat, ishki da`rtin jag`imli qosiq qatarlari arqali bildirip 

turatug`in  bolg`an.  Ha`zirgi  da`wirde  qollanip  kiyatirg`an  laparlar  saxnaliq 

ko`rinisler menen baylanistirip doira yamasa xaliq sazlari ansambl`ne erip aytadi. 

Lapardin` tek dindi su`yiw, ha`zil da`lkek, ku`lki beretug`in so`zler ko`plep 

ushirasadi.  Biraq  onin`  naqirati  bolmaydi.  Lapar  aytqanda  jekpe-jek  bir-birine 

soraw-juwap aytisip qir do`gerekte oynap aytadi. 

 

8 

 

G`Paxta  terediG`  qosig`i  unison  ha`m  de  ko`pshilik  xor  bolip  antifonno 

usilinda  aytilatug`in  qosiqlardin`  biri.  Paxtakeshlerdin`  paxtani  egiwden  baslap 

ta`rbiya  beriw  xizmeti  haqqinda  so`z  etiletug`in  su`wretleme  qosiqlar  qatarina 

jatadi.  Terip  alg`an  paxta  o`nimi  tekstil  fabrikada  islep  shig`ilip  onnan  aling`an 

material  hayal-qizlardin`  saltanatli  bayram  kontsertlerine  kiyip  shig`iw  ushin 

ko`ylek  basqa  da  kiyim-kensheklerdi  tigiw  maqsetinde  qollanilatug`inlig`i 

haqqindag`i tematikag`a arnalg`an qosiq. 

Paxta  teredi  qosig`inin`  melodiyasi  lya  bimol  ____________  kewilli 

ko`terin`ki  yoshlanip shaqqan tempte aytiladi. Qosiq kvinta intervalinan baslanip 

aqirg`i tochkada tamamlanadi. 

A`piwayi  formada  do`relgen  o`zbek  balalar  quwirshaq  teatri  saxnasinda 

qoyilip  balalarg`a  qiziqli,  ku`lkili  xarkterler  islep  aytilatug`in  qosiqlardan 

G`Qwg`irchoq ruboylariG`. 

Maqom ko`rkem-o`neri 

Shashmaqom  ko`rkem-o`neri  da`stu`riy  muzikani  jetik  biletug`in  lamanlar 

ta`repinen  atqarilatug`in  xaliq  awizeki  professional  do`retpelerine  aytaladi.  Bul 

maqom  san`atinin`  tu`rleri  tiykarinan  shig`is  ma`mleketlerinen  Azerbayjan,  Iran, 

Indiya,  Uyg`ur,  Afgan  ha`m  Arab  ellerinde  og`ada  ken`  taralg`an  janrlardin`  biri. 

Shashmaqom ha`r bir xaliqtin` tilinde ha`r tu`rli at penen aytiladi. Misali, O`zbek 

Ta`jiklerde shashmaqom, Azerbayjanda, mug`amin, Uyg`urda mukomi biraq biraq 

olardin`  arasinda  bir-birine  jaqin  uqsasliqlardi  ushirasadi.  Sebebi,  bul  xaliqlardin` 

u`rp-a`detleri, ma`deniyati jaqin ha`m tig`iz baylanista bolg`an. 

Solay  bolsa  da  shashmaqom  o`zbek,  ta`jik  sa`zendelerinin`  tu`pkilikli 

do`retpesi  sipatinda  tanilip  kelgen.  Shashmaqom  tiykarinan  alg`anda  Buxara 

wa`liyatinda rawajlanip aniq payda boliw derekleri uzaq a`sirlerge barip taqaladi. 

Sonin`  ushin  da  onda  ata-babalarimizdin`  a`jayip  bahali  g`a`ziyneleri 

saqlanip  qalg`an.  Maqomnin`  XVIII-a`irge  shekem  12  tu`ri  bolip  oni  waqittin` 

o`tiwi  menen  muzikashilari  ta`repinen  6  maqomg`a  qolaylastirip  islep  shiqqan. 

Sonin` ushin da bug`an shashmaqom dep at qoyg`an. Bul muzikanin` iri ko`lemli 

tu`rleri  maqomlardan  turadi.  Buzruk,  rost,  navo,  dugox,  segox,  irok  bular  eki 

bo`limnen yag`niy saz ha`m qosiq bolip bo`linedi. 

Saz namalarina Tasnif, tarjech, tardun, muxammas, sakil, al qosiq bo`limine 

saraxvar,  talqin,  nasr,  savt  ha`m  mug`ulcha  jollarina  aytiw  ka`siplik  o`nerge 

aylang`an.  Bunday  tu`rlerden  ta`lim  alg`an  sa`zende  ha`m  qosiqshilar  jetik  ustaz 

da`rejesine  jetip  ta`jiriybeli  uqipli  maqomshilar  qatarina  qosilg`an,  shashmaqom 

xaliq muzikasinin` jetik mamanlari bolg`an Xofiz, Bedil, Jomiy Kamol, Xwjdaniy, 

Navoiy,  Ogaxiy,  Muqimiy  siyaqli  shig`is  klassik  shayirlarinin`  so`zleri  menen 

aytlip  kelgen.  Radio  efiri  arqali  jiyi-jiyi  berilip  turg`an  a`jayip  ko`rkem  maqom 

namalari xlqimizdi ruwxiy jaqtan ta`rbiyalawda ma`det bolip kiyatir. 

 

 

Xorezm maqomi. 

Xorezm  elatinda  ha`m  maqomlar  ken`  tarqalg`an.  Olar  Buxara 

shashmaqominday  alti  tu`rden  ibarat  bolip,  sa`zendeler  ha`m  qosiqshilardan 

 

9 

quralg`an.  Shashmaqomg`a  jaqin  atqariw  jollari  boyinsha  jergilikli  usillari  menen 

parqlang`an. 

Maqomlarda  O`zbekstan  ko`rkem-o`ner  ilim-izzertlew  institutinin`  ilimiy 

xizmetkerleri  ta`repinen  hiywanin`  son`g`i  xani  da`wirinde  yag`niy,  XIX-a`sirde 

jazip  aling`an.  Ilimpazlardin`  aytiwi  boyinsha  bunnan  130-jil  burin  ataqli 

Buxaranin`  sa`zendesi  Niyazjan  xaji  maqomdi  xiywag`a  alip  kelgen.  Xiywanin` 

talantlari  sa`zendeleri  u`yrenip  atqara  baslag`an.  Xiywanin`  ataqli  sa`zendesi 

Muxammed  Yusup  Divanovtin`  aytiwina  qarag`anda  Paxlavon  Niyaz  Mirzaboshi 

Kamil  shama  menen  1886-jili  tambur  saz  a`spabinin`  notasin  oylap  tapqan. 

Paxlavon  Niyazdin`  ko`rsetiwi  boyinsha  tanburdin`  da`stesine  18  qatar  biyiklikke 

qaray seslerdin` perdelerge jaylasiwin islep shiqqan. 

Nota  sizig`inin`  u`stine  ha`m  astina  tochka  belgilerin  qoyg`an.  Eger  de 

tochka  siziqtin`  u`stine  qoyilsa,  onda  oni  on`  qol  menen  joqarg`i  qaray  qag`ip 

shertedi. Eger de tochka siziqtin` astina qoyilsa demek sesti to`men joqarig`a qaray 

shertedi. 

Nota sizig`inda segizlik notadan basqa pu`tin, yarim, shereklik notalari ha`m 

pawzalar  ko`rsetilmegen.  Ko`pshilik  namalardi  yadtan  (slux)  boyinsha  shertken. 

Bul notalardi arab jazbasi boyinsha on`g`a ha`m shepke qaray oqiytug`in bolg`an. 

1934-jili Xorezmge muzika ilim-izzertlew institutinin` ekspeditsiyasi keliwi menen 

maqomnin`  saz-a`sbapliq  mansur  dep  ataliwshi  bo`limin  jazip  aladi.  Maqomnin` 

vokal  (manzum)  bo`limin  tolig`i  menen  biletug`in  adamlar  az  bolg`an.  Xiywag`a 

a`kelingen  maqomlar  o`zgertilip  ayrimlarina  qosimshalar  kirgizilip  qayta  islenip 

toliqtirilip  shiqqan.  Xorezm  maqomlarinda  Buxara  shashmaqomlarinin`  ayrim 

bo`limlerin  alip  taslag`an  ha`m  Xiywa  sa`zendeleri  ta`repinen  toliqtirip  jazip 

aling`an. 

Buxara  shashmaqominda  joq  bolg`an  Piyanjgox  bo`limi  Xorezm 

maqomlarinda 

saqlang`an. 

Xiywada 

tanburshilar 

ansamblm 

du`zilipolar 

maqomnin` instrumental ha`m ashula bo`limlerin kontsert bag`darlamasina kirgizip 

bul  janrdi  bayitip  barg`an.  Bulardan  tisqari  duwtarshi  maqomshilar  toparinin` 

repertuarinda  maqomlardin`  bir  neshshe  bo`limleri  G`ChavadozG`,  G`IrakG`, 

G`MiskinG`,  G`Mug`ulcha  tajnisG`  h.t.b  menen  tamashago`ylerdin`  diqqatin 

awdarg`an. 

A`irese  Navo  ha`m  Dugox  maqomlari  jiyi-jiyi  atqarrilir  barilsa  Yusup 

Divanovtin`  aytiwi  boyinsha  belgili  saltanat  ma`jilislerinde  sokil`,  navo  maqom 

namalarina sa`zendeler iqlas penen atqarip barg`an. Fergana Tashkent maqomlari. 

Bul tu`rdegi maqomlardin` shashmaqomnan bir-birinen parqi sonnan ibarat, 

olar  o`z  aldina  kishi  bo`limlerden  turadi.  Xalqimizdin`  iqlas  penen  tin`laytug`in 

su`yikli munajot, segox, baet, baeri, Sheroziy, Dugoxiy, Xusayniy, surnay namalari 

siyaqli saz ha`m qosiq aytiw jollarin o`z ishine aladi. 

Maqomlardin`  ayriqsha  qa`siyetlerinin`  biri  Fergananin`  awillarinda  da 

in`ildap  Yalla,  katta  ashula  qatarinda  doiranin`  ritmine  qosilip  atqarip  ju`rgen 

waqittin` o`tiwi menen hu`kimet basshilari ta`repinen itibarg`a alinip, maqomlardi 

tolig`i  menen  notag`a  tu`sirip,  magnit  lentalarina  jazip  aliw,  olar  u`stinde  ilimiy 

jumislar  alip  bariw  isleri  talap  da`rejesine  qoyilg`an.  Bul  bag`darda  akademik 

 

10 

Yunum  Rajabiy  ha`m  kompazitor  Matniyaz  Yusupovlardin`  etken  xizmetleri  ulli 

bolg`an. 

Tashkent  ma`mleketlik  Konservatoriyasinin`  shig`is  xaliqlari  muzika 

ko`rkem-o`neri  fakul`tetinen  joqari  mamanliqtag`i  maqom  qa`niygelerin  tayarlap 

atir.  Maqomshilardin`  xizmetine  shet  eller  ilimpazlari  da  qizig`ip  ilimiy  jumislar 

islep  bul  janrdi  joqari  da`rejege  ko`terip  atir.  Samarqand,  Buxara,  Xorezm, 

Tashkent,  Fergana  wa`liyatlarinda  maqomlarg`a  arnap  xaliq  araliq  simpoziumlar 

o`tkerip atir. 

O`zbekstan  Respublikasinin`  qalalarinda,  rayonlarinda,  ma`deniyat  isleri 

bo`limleri  ta`repinen  xaliq  tanantlilarinan  ko`plegen  maqomshilar  ansambli 

du`zilip,  bul  ansambl`  qatarinda  (To`rtku`l,  Beruniy,  Elikqala  rayonlarinan 

ko`plegen  jaslar  bar)  G`O`zbekstan  Watanim  menin`G`  konkursina  qatnasip 

shashmaqom  ha`m  maqom  ma`deniyatin  janlandiriw,  eski  milliy  miyraslarimizdi 

joqari ko`terip kiyatir.