O’zbekđston respublđkasđ xalq ta’LĐmi vazđRLĐGĐ

 
MAVZU: Misr arab respublikasi 
Geografik  joylashgan  o’rni,  tabiyi  sharoiti  va  tabiyi  resurslari    Misr  arab      Respublikasi 
Afrikaning shimoliy sharqida, Sinay yarim orolida joylashgan mamlakat. Maydoni 1001,4 ming km 
kv.  Axolisi  69,5  mln.  nafar  tashkil  qiladi  (2001j).  Poytaxti  Koxira    shaxarsi.  Shimoliy  sharqida 
Palestina  milliy  avtonomiyasi,  janubida  Sudan,  g’arbida  bo’lsa  Liviya  bilan  chegaralashgan. 

 
69 
Mamlakat maydonining shimoliy bo’lagi Er O’rta dengizi bilan tutashadi. Bu dengizni Hind okeani 
bilan  baylanistiratug’in  eng  yaqin  suv  yuli  Misr  arab  respublikasiga  qarashli  uzinligi  173    km 
bo’lgan Suvaysh kanali shimolida o’tadi. 
Misr  arab  respublikasining  maydoni  1,2  mln.  kv.  km.  bo’lib,  o’ning  96%  i  cho’llardan 
iborat.  Misr  arab  respublikasi  -Respublika.  Amaldagi  konstitutsiyasi  1971-yili  11-sentyabrdagi 
referendumda qabul qilingan, unga o’zgarishlar kirtilgan. Rasmiy tili – arab tili, dini-islom dini.  
Davlat  boshlig’i  Prezident  bo’lib,  u  6  yilga  saylanadi.  Qonun  chiqaruvchi    h’okimiyati 
Prezident  amalga  oshiradi.  U  bosh  vazir  va  h’ukimat  azolarini  tayinlaydi  va  lavozimlaridan 
bwshatadi. 
Misr  arab  respublikasi  territoriyasining  96%  ti  yaqini  cho’ldan  iborat.  Đqlimi  - 
shimolida subtropik, qolgan bo’limida tropik cho’l iqlimi. Yanvarning o’rtacha temperaturasi 11-12 
gradustan 15-16 gradusgacha, iyul oyida  25-26 gradusgacha bo’ladi. 
Misr arab respublikasi territoriyasining derlik borchasi cho’l zonasida joylashgan. Shundan 
fakat  3,5%  Nil  daryosi  deltasiga  tug’ri  keladi.  Relefi  va  geologik  tuzilishi  tarafidan  Misr  arab 
respublikasi territoriyasi shartli ravishtv to’rt zonaga bo’linadi. 1) Liviya cho’li, 2) Arabiston cho’li, 
3) Sinay yarim oroli, 4) Nil daryosi deltasi va voxasi. Relefi asosan tekislik, al Qizil dengizga yaqin 
erlar tag’liklardan iborat. 
Foydali  qazilmalaridan  temir,  marganets,  mis,  rux,  volfram,  molibden,  uran,  oltin,  neft, 
tabiiy gaz, fosforit, osh tuzi, oxaktoshlarga boy. Sinay yarim orolida ko’mir konlari bor.   
Mamlakatning bir bo’lagida  h’avosi qurg’oq kam bulutli bo’lib, yog’in-sochin kam yog’adi. 
Cho’llik erlarda kundizi temperatura 50 gradus bo’lib, kechqurun 0 gradus atrofida bo’ladi. Er o’rta 
dengiz  bo’yida  subtropik,  yozi  issiq    va    qurg’oq,    qishi  iliq  bo’lib  keladi.  Eng  issiq  oylari  iyul, 
avgust  bo’lib,  Đskandariya  shaxarida  25  gradus,  al    Koxira  shaxarida  27  gradus,  Asuanda  33 
gradusgacha  issiq  bo’ladi.  Eng  salqin  oylari  yanvar,  fevral  bo’lib  topiladi.  O’rtacha  yilliq 
yog’inning  mug’dari  Đskandariya  shaxarida    180    mm  ge,  Koxirada  34    mm  gacha  etadi.  Qog’in 
qisqa  mudatta  yog’ib,  ko’pincha  jala  yog’adi.  Nil  voxasida  yaqin  erlarning  balantligi  100-200  m. 
Nil  voxasining  kengligi  janubida  1-3    km,  deltaga  yaqin  erda  20-25  km.  Sinay  yarim  orolining 
uchtan ikki bo’lagi At-Tix qirlari egallagan. Yarim orolning janubida balantligi 2641  m ga etadigan 
tog’lar bor. 
Mamlakatdan  bir  gina  Nil  daryosi  og’ib  o’tadi.  Mayda  ko’llar  ko’p.  Nil  deltasida 
kanallardan  sug’arishda  foydalaniladi.  Ayrim  kanallarda  kema  qatnaydi.  Janubdan  shimolgacha 
sariq qo’ng’ir cho’l to’proq, sung bo’z to’proq (arablar bodiya cho’l to’prag’i dep ataydi). Nilning 
delta  bo’lagi  batqoq  to’proq.  Mamlakatting  g’arb  tarafida  ko’chma  qumlar  bor.  Nil  deltasining 
to’prog’i  juda  maxsulotdor.  Misr  arab  respublikasi  xududining  katta  bo’lagi  suvsiz,  o’simliksiz 
cho’llardan  iborat.  Kserofit  va  lichayniklar,  butali    o’simliklar  ko’p  o’sadi.  Liviya  cho’lining 
shimolida  qishta  efemerlar  o’sadi.  Putasimon  va  ot  o’simliklari  tarqalgan.  Nil    bo’ylarida  asosan 
madaniy o’simliklar ekiladi. O’rta dengiz  bo’ylarida chalov, suv piyozi, yontoq, namatak va bashqa 
da o’simliklar ekiladi.   
Hayvonot  dunyosi  ancha  boy  bo’lib,  kalta  kesak,  ilonlar,  cho’l  erlarida  bo’lsa,  bo’ri,  tulki, 
sirtlon  va  bashqa    h’ayvonlar  ko’p  uchraydi.  Nil  bo’ylarin  da  g’oz,  uyrak,  aqqu    va  bashqa  da 
yirtqish qushlar uchiraydi. 
b) Misr arab respublikasi qisqacha tarixi. 
Misr arab respublikasi insoniyat tsivilizatsiyasining byiriknchi makonlaridan byirik sanaladi. 
3-4-asrlarda  Misr  arab  respublikasi  Rim  imperiyasi  qatoriga  kirgan.    Tuluniylar  (868-905), 
abbosiylar (905-935), Đxshidiylar (935-969) avlodlari h’ukmronlik etti.  
1958-yili  1-fevralda  Suriya  h’ukimatlarining  o’z-aro  kelishishi  natijasida  yangi  unitar 
mamlakat Birlashgan arab respublikasi tuzildi.  
1968-yili  30-martta  J.A.Nosir  Đsroil  tajavuzi  oqibatlarini  to’qtatish  uchun  barcha  kuchlarni 
ishga soldi. 2-may umumaxoli referendum kuni maqullandi. 
1970-yili  28-sentyabrda  J.A.Nosir  vafot  etti.  Shu  yili  15-oktyabrda  Sadat  prezidet  etib 
saylandi.1981-yili  6-oktyabrda  Sadat  diniy  tashkilot  azolari  tarafidan  o’ltyirikldi.  Shu  yili  13-
oktyabrda  Xusniy  Muborak  Prezident  etib  saylandi.  Yangi  boschi  ichki  siyosiy  tartibni  iqtisodiy 

 
70 
turmishni    yaxshilashda  bir  qancha  ishlar  olib  bordi.  Mamlakatta  zomanaviy  bozor  munosobatlari 
rivojlandi. Xalqaro maydonda ag’ir siyosat yurgizildi.   
Yaqin  Sharqtagi tinchlik  protsessin davom  ettyiriksh Arab-Đsroil muajorasi toqtatish Misr 
arab respublikasi sirtqi siyosatining asosiy masalasi bo’lib qoldi.  
Misr arab respublikasi 1945-yildan  boshlab   Birlashgan Millatlar Tashkilotiga azo bo’ldi. 
O’zbekiston Respublikasining suverenitetin 1992-yili  dekabrda  tan olgan.  1992-yili 23-yanvarda 
diplomatiya munasabatlarin o’rnatgan. Milliy bayrami - 23-iyul  revolyutsiya kuni. (1952) 
v)  Axolisi  va  milliy  tarkibi.      Mamlakat  axolisi  65,6  mln.ni  tashkil  qiladi.  Axolisining 
98%  ini  arablar  tashkil  qiladi.  Nubiylar,  borborlar,  koptlar  Misr  arab  respublikasining  tub  axolisi 
bo’lib, mamlakatka  kelgan  arablar bilan aralashib ketgan qadimgi Misr arab respublikasiliklarning 
avlodlari bo’lib topiladi. Greklar, armyanlar, italyanlar va frantsuzlarda yashaydi. Rasmi tili arab tili 
bo’lib,  derlik  xamma  axoli  shu  tilda  so’zlashadi.  Axolisi  asosan  islom  dinining  suniylik  bo’lib,  
xristianlar 10% ni tashkil qiladi.  
Misr  arab  respublikasi  axolisining  43,9%  shaxarlik  erlarda  yashaydi.  Eng  iyrik  shaxarlari 
Koxira,  Đskandariya, Portsaid,  Đsmailiya, Tanta, Suvaysh, Al-Mansura, Damanh’ur, Al –Mah’allat-
ul-Kubro shaxarlari xisoblanadi.  
12-aprel-Bah’or  bayrami.  23-iyul-Misr  arab  respublikasi  revolyutsiyasi  kuni.  6-oktyabr-
Mamlakat qurolli kuchlari kuni. 25-oktyabr-Sinay azod etilgan kun. 23-dekabr-mustaqillik kuni va 
b. 
Misr arab respublikasining xaiq xo’jalik tarmoqlari 
a) qishloq xo’jaligi b) sanaoti  v) transporti  
Mamlakatning  ekin  maydoni  3,1  mln.gektarga  yaqin  bo’lib,  Misr  arab  respublikasi  iqlimi 
qishloq  xojaligidan  yiliga  ikki  marta  maxsulot  olish  imkoniyatini  beradi.  Lekin  maxalliy 
maxsulotlar  mamlakatning  40%  ni  gina  etkazib  beradi.  Shu  sababli  1997-yildan  boshlab,  qishloq 
xojalik maydonlari kengaytyiriksh uchun mamlakatning janubi g’arbida  yangi erlarni ochish ishlari 
yo’lga qoyilgan. Natijada ekin maydonlarining soni 3,9 ml.gektarga etti. 
Qishloq  xojaligining  etakchi  soxasi  dexkonchilik  bo’lib,  asosan  Nil  daryosi  boylarida 
rivojlangan.  Bu  erda  3  mln  gektarga  yaqin    maydonda  yiliga  ikki  marta  ekin  ekilib,  maxsulot 
olinadi. Byiriknchi eng ko’p daromat keltiradigan  sholi va paxta ekiladi.  
Bunnan  boshqa  da    bo’g’doy,  arpa,  ma’kk  jo’xori,  poliz  ekinlari,  shakar  qamish    ekiladi. 
Tsitrus  mevalardan  mandarin,    apelsin,  limon,  xurmo,  banan,  anjir,  uzimlar  asosan  mamlakatting 
shimoliy tarafida ekiladi.  
Ta’biiy  yaylovlari  oz  bo’lganligi  sababli  shorvachilik  ancha  rivojlanmagan.  Maxalliy  axoli 
qoramol,  qo’y,  echki  bog’adi.  Bol  arachilik  rivojlangan.  Nil  daryosi  va  ichki  ko’llarda,  Er  O’rta 
dengizda baliq avlanadi.  
Transporti. Misr arab respublikasida asosan yuklarning 85% avtomobillarda tashiladi. Yuk 
tashishning  10%  i  temir  yullarga,  5%  i  suv  transportlariga  to’g’ri  keladi.  Avtomobil  yullarining 
uzinlig’i  48,8  ming  km,  eng  ahmiyatli  magistrallari  Koxira-Đskandariya,  Đskandariya-Marso-
Matruh’, Koxira-Suvaysh va t. b. 
Tashqi  savdo  yuklari  asosan  xorij  davlatlariga  dengiz  kemalarida,  samoletlarda  tashiladi. 
Asosiy dengiz porti Đskandariya, Koxira shaxarida eng yirik aeroport bor. 
Misr  arab  respublikasi  shet  mamlakatlarga  neft,  paxta,  ip  gazlama,  alyuminiy  va  b. 
maxsulotlar chiqaradi. 
Chet  davlatlardan  mashina,  asbop-uskuna,  don  va  b.  oziq-ovqat  maxsulotlarini  sotip  oladi. 
Shunigdek  yog’och,  tsement,  metall  va  b.  oladi.  Tashqi  savdodagi  asosiy  xamkorlari  Đtaliya, 
Frantsiya, Germaniya, Yaponiya, AQSh davlatlari. 
Shet eldan kelgan turistlar mamlakatka byudjetiga bir qancha daromat keltiradi. 
Misr arab respublikasi pul birligi – Misr arab respublikasi-Funti. 
Tibbiy  xizmat  ko’rsatish  Sog’likni  saqlash  vazirliklari,  sog’likni  saqlash  departamentlari 
bor. Mamlakatta tekin xizmat ko’rsatish yo’lga qo’yilgan. Xususiy shifoxonalar xam bor. Vrachlar 
Universitetting  9  meditsina,  4  stomatologiya,  6  farmatsevtika  fakultetlarinda  shuningdek  shet 
ellarda tayorlanadi.  

 
71 
1952-yili  Koxira  shaxari  yaqinida  qurilgan  Xulvon  metallurgiya  zavodi  mamlakatning  eng 
birinchi  yirik  karxonalaridan  xisoblanadi.  Bu  zavod  Asuan  yaqinida  qazip  olingan    sifatli  temir 
rudasi  asosida  ishlaydi.  Asuan  shaxarida  yiliga  300  ming  tonna  polat  ishlab  chiqaradigan 
metallurgiya markazi bor.  
Suvaysh,  Koxira  Đskandariya,  Tanta  shaxarlari  neftni  qayta  ishlovchi  markazlardan 
xisoblanadi.  
Kimyo  sanoati  faqat  mineral  to’gin  ishlab  chiqaradi  Kafr-uz-Zayyat    va  Abu-Zabaldagi  
zavodlar  yiliga  200  ming  tonna  superfosfat    ishlab  chiqish  quvatiga  ega.  Abu-Zabalda  qurilgan 
antibiotiklar  zavodi  farmatsevtika  zavodiga  asos  bo’ldi.  Shuningdek  5  farmatsevtika  karxonasi 
qurildi. Bulardan boshqa da Asuanda kaltsiy, Suvayshda ammoniy sulfat, Đskadariya yaqinida soda 
zavodlari,  Xulvoa  koks-ximiya  zavodi  bor.  Oziq-ovqat  sanoati    qishloq  xojalig’i    maxsulotlarin 
qayta  ishlaydi.  Armant,  Kum-Umbu,  Adfu  shaxarlarinda  yirik  shakar  zavodlari  bor.  Asuan 
gidroenergetik    majmuasiga  kiruvchi  elektr  stantsiyalar  va  yoqilg’i  bilan  ishlaydigan  elektr 
stantsiyalari yiliga ortacha 525 mlrd. kvt. saattan  ortiq elektr energiyasin qayta ishlaydi. 
Mashinasozlik    sanoati  xam  qayta  qurilgan.  Mostorodda  elektr  kabellari  zavodi  va  metall 
buyimlar  fabrikasi,  Xulvonda  vagonsozlik,  avtomobil,  polat  simlari  zavodlari,  Đskandariyada 
toqimachilik sanoati uskunalari zavodi, Koxirada velosiped va televizor zavodlari bor. 
O’zbekiston-Misr arab respublikasi aloqalari. 
Moziga    nazar  tashlasak  O’zbekiston  Respublikasining  Misr  arab  respublikasi  mamlakati 
bilan  aloqalarii  uzoq  o’tmishka  borib  taqaladi.  1992-yili    yanvarda  Misr  arab  respublikasi  ra’smiy 
delegatsiyasining O’zbekistonga kelishi va 1992-yili dekabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti  
Đslom  Karimovning  Misr  arab  respublikasi  mamlakatiga  borishi  ikki  davlat  o’rtasidagi 
munosabatlarining chuqirlashishiga sabap boldi. 
2000-yilgacha mamlakatlar o’rtasida 10 ga yaqin ikki taraflama hujjatlarga qo’l qoyildi. 
Hindiston Respublikasi 
Hindiston Respublikasining umumiy maydoni 3.3 mln.kv.km dir. 
Hududi,  asosan,  ulkan  uchburchak  shaklida  bo’lgan  Hindiston  yarimorolida  joylashgan,  u 
shimoldan  janubga  3.2  ming.  kv.  km  ,  g’arbdan  sharqqa  2.9  ming  km  masofaga  cho’zilgan. 
Shuningdek, Hindistonga Lakadif hamda Andaman va Nikobar orollari guruhlari ham qarashlidir. 
Siyosiy-hududiy tuzilishiga ko’ra Hindiston Federativ respublikadir. 
Uning  tarkibida  25  ta  shtat  va  markazga  bo’ysunadigan  yettita  ittifoqdosh  hududlar  mavjud. 
Davlatning siyosiy markazi Dehli shahridir 
Hindiston Respublikasi Janubiy Osiyo subregionida eng yirik davlatdir. 
Hindiston  katta  masofada  dengizlar  bilan  tutashgan.  Unda  G’arb  va  sharq  mamlaktlari 
o’rtasida dengiz orqali olib boriladigan serqatnov savdo yo’llari joylashgandir. 
Hindistonning  tabiiy  sharoiti  xilma-xil  va  ancha  boy.  Mamlakt  shimoliy  tomondan  baland 
Himolay tog’lari bilan o’rab turilishi uning iqlimiy sharoitlarining juda qulay bo’lishida, nihoyatda 
boy agroiqlim resurslari bilan ta’minlanishida asosiy rol o’ynaydi. Uning yerosti qazilma boyliklari 
ham  xilma-xil.  Temir  va  marganes  rudalari,  xrom,  titan  zaxiralari  dunyo  ahamiyatiga  ega. 
Shuningdek,  ko’mir,  oltin,  va  boshqa  bir  qator  rangdor  metal  zaxiralariga  boy.  Hududi  va  dengiz 
sayozliklardan neft ham topilgan. 
Hindiston  aholisining  soni  bir  milliarddan  oshgan,  aholisining  soni  tez  o’sayotgan 
mamlakatdir.  So’nggi  yuz  yil  ichida  uning  (1900-2004)  aholisi  239mln.  dan  1mlrd.  64ming 
400kishigacha  ko’payadi.  Agar  aholisining  hozirgi  o’sish  suratlari  saqlanib  qolsa,  mamlakat 
aholisining  soni,  BMT  hisobi  bo’yicha  2025-yilda  1.4  mlrd.  kishiga  yetadi.  Shu  sababli, 
Hindistonda  aholi  o’sishining  sekinlashishiga  xizmat  qiladigan  demografik  siyosatni  olib  borishga 
to’g’ri keladi. Ammo oilani rejalashtirishga qaratilgan bu siyosat hanuzgacha sezirarli darajaga olib 
kelmadi. 
Hindiston  jahondagi  eng  ko’p  millatli  mamlakatdir.  Ahoisining  milliy-etnik  tarkibi  juda 
murakkab.  Unda  yashayotgan  millat,  elat  va  qabilalar  turki  til  guruhlariga,  dinlarga  mansubdir. 
Ularning urf-odatlari ham turlicha, ijtimoiy rivojlanish darajalari esa har-xil bosqichdadir. 

 
72 
Mamlakatdagi asosiy millatni hindlar, bengallar, bixarlar, panjobliklar, tamillar, kashmirliklar 
va boshqalar tashkil qiladi. Ammo Hindistonda hech bir millat ko’pchilikni tashkil qilmaydi.  
Aholiningdiniy  tarkibi  ham  ancha  murakkab.  Aholining  80  %  induizm  diniga  mansub. 
Ikkinchi o’rinni islom diniga mansub aholi egallaydi. Ular malakat aholosining 100mln.dan ko’proq 
qismi (11%) ni tashkil qiladi. Jammu va kahmir shtatlari aholisining 2/3 qismi islom diniga mansub. 
Shunngdek, Hindistonda 18mln. xristianlar, 15mln. sikxlar, 5mln. buddiizm va boshqa din vakillari 
ham yashaydilar. 
Hindistonning  ijtimoy-iqtisodiy  va  madaniy  hayotida  O’rta  Osito  xalqlarining  alohida  o’rni 
bor.  Temuriylar  sulolasining  yorqin  namoyondalaridan  bo’lgan  zaxriddin  Muhammad  Bobur  va 
uning avlodlari bu mamlakat tarixida beqiyos iz qoldirgan. 
 Binobarin,Bobur  asos  slogan  Boburiylar  saltanatining  Hindiston  tarixidagi  ulkan  xizmatlari-
tarixan  biron  marta  ham  birlash  olmagan  Hindiston,  Pokiston  va  Bangladesh  hududlarini  yagona 
makazlashgan  ulkan  hokimiyat  atrofida  birlashtirganni  va  unda  bir  yo’nalishli  ijtimoit-iqtisodiy 
taraqqiyot  yo’liga  asos  slogan  edi.  Darhaqiqat,  Boburiylar  sulolasi  Hindistonda  uch  asrdan  ortiq 
(1526-1858-y-y) vaqt davomida hukmronlik qildi. Bu yllar davomida tili, dini, maanfatlari turlicha 
bo’lgan,  ko’pincha  bir-birlariga  dushman  bo’lgan  (hind  xalq  ijodiyoti  namunalaidan  bo’lgan 
“Maxobxorat”,  “Ramayana”  dagi  voqealarni  eslang)  o’nlab  tarqoq  davalt  va  davlatchalar  mavjud 
edi.  
Hindiston  aholisining  o’rtacha  zichlik  ko’rsatkichlari  juda  yuqori-1kv.  km  maydonga  330 
kishidan to’g’ri keladi. 
Mamlakat aholisining urbanizatsiya darajasi u qadar yuqori emas. Hozir mamlakat aholisining 
26%  shaxarda  yashaydi.  Hozir  Hindistonda  4  mingtadan  ortiq  shaxarlar  bor.  Ularning  300  dan 
ortig’i tyirikk shaxarlardir. Millioner shaxarlarning umumiy soni 23 ta. 
FRANSIYA DAVLATI 
1. Fransiya davlatining tashkil topishi va rivojlanish bosqichlari 
 Fransiya  feodal  munosabatlar  eng  rivojlangan,  klassik  shaklga  ega  bo‘lgan  davlat  edi.  U 
843  yilda  Verden  shahrida  Karl  Buyukning  uch  nevarasi  yig‘ilishida  franklar  imperiyasining  uch 
qismga  bo‘linib  ketishi  natijasida  tashkil  topgan.  Verden  ahdiga  muvofiq  marhum  Ludovik 
Xudojo‘yning katta o‘g‘li Lotar imperatorlik unvonini saqlab qoldi, lekin ukalari Ludovik Nemis va 
Karl Yaltiroqboshga nisbatan hech qanday maxsus huquqqa ega emas edi. Ukalarining har qaysisi 
o‘z holicha mustaqil qirol bo‘lib qoldi, Lotarga Italiya, Sharqda Reyn bilan G‘arbda Mass, Shelda, 
Sena  va  Rona  daryolari  o‘rtasidagi  yerlar  (bunga  Burgundiya  ham  kiradi),  Reynning  sharqidagi 
yerlar  Ludovik  Nemisga  tegdi.  Lotarga  qarashli  yerlarning  g‘arbidagi  yerlar  Karl  Yaltiroqboshga 
tegdi.  Keyinroq,  Lotar  o‘lgandan  so‘ng  yerlar  qaytadan  bo‘linadi.  Lotarning  avlodlari  Italiyadagi 
yerlarnigina  o‘z  qo‘lida  saqlab  qoladi,  Reyn  bo‘yidagi  yerlarning  hammasini  Ludovik  bilan  Karl 
o‘zaro  bo‘lishib  oldi.  Burgundiya  mustaqil  qirollik  bo‘lib  ajralib  chiqdi.  Imperatorlik  unvoni 
keyinroq  borib  Karolinglar  xonadonining  boshqa  avlodlari  vakillariga  o‘tdi.  Masalan,  875-877 
yillarda Karl Yaltiroqbosh imperator bo‘ldi, 880-887 yillarda imperatorlik toji Ludovik Nemisning 
o‘g‘li Karl Semizga o‘tdi. X asrning boshlariga kelib esa imperatorlik unvonining hech kimga hech 
qanday real ahamiyati qolmadi. 
Shu  tariqa,  Verdenda  bo‘lgan  taqsimot  Yevropada  keyinchalik  vujudga  kelgan  uchta  katta 
davlat -  Fransiya, Germaniya va  Italiyaning tashkil topishini umumiy bir tarzda belgilab berdi.  IX 
asrning  o‘rtasida  mazkur  davlatlarning  ichida  eng  yaxliti  "g‘arbiy  franklar"ning  davlati  edi,  u 
keyinchalik vujudga kelgan  Fransiyaning kurtagi bo‘ldi. Bu  yerdagi aholining asosiy ommasi endi 
tashkil  topayotgan  fransuz  xalqidan  iborat  bo‘lib,  u  alohida  bir  shimoliy  roman  tilida,  ilk  fransuz 
tilida gapyirikshar edi. Bu davlatning poytaxti Parij bo‘lib, u Luara daryosi yaqinidagi Sena daryosi 
bo‘yida joylashgan. "G‘arbiy franklar qirolligi"da yoki, oddiy qilib aytganda, Fransiyada (uni X-XI 
asrlarda  Fransiya  deb  atay  boshlaydilar)  Korolinglar  X  asrning  oxyirikgacha  hokimiyatni  o‘z 
qo‘llarida saqlab keldi. 
Germaniya va Italiyada esa Korolinglar ancha ilgari X asrning boshlaridayoq hokimiyatdan 
mahrum  bo‘ldi.  Lekin  Fransiyada  ham  feodal  tarqoqlik  tezlik  bilan  avj  olib  bordi.  "Byiriknchi 
fransuz qiroli" Karl Yaltiroqbosh o‘z zodagonlariga uzluksiz yon berishga majbur bo‘ldi. 847 yilda 

 
73 
u Mersen kapitulyariysini chiqarib, unda har bir erkin kishiga senor topib olishni taklif qildi; qirol 
o‘z  fuqarolari  ustidan  shunday  hokimiyatga  ega  bo‘ldi.  887  yildagi  Kersin  kapitulyariysi  yer 
benifitsiylarining,  shuningdek,  graflik  lavozimining  ham  nasldan-naslga  meros  bo‘lib  qolishini 
qonunlashtirdi. Shu vaqtdan boshlab benifitsiylar nasldan-naslga meros bo‘lib qoladigan yerlarga - 
feodlarga,  lenlarga;  graflik  vitse-graflik  (vikontlik),  markgraflik  (yoki  markizlik)  va  gersoglik 
unvonlari  nasldan-naslga  qoladigan  knyazlik  unvonlariga  aylandi.  Joylarda  hududiy  hukmdorlarga 
xos  barcha  huquqlarga,  ya’ni  qirollik  huquqlariga  o‘xshash  huquqlarga  ega  bo‘lgan  knyazlik 
sulolalari vujudga kela boshladi. 
Shunday  qilib,  Fransiya  davlati  tashkil  topgan  vaqtda  nomigagina  yagona  davlat  bo‘lib, 
aslida  u  ko‘pgina  (aniqrog‘i  o‘n  mingga  yaqin)  xilma-xil  senorliklarning  yig‘indisidan  iborat  edi. 
Bularning ba’zilari qirol hokimiyatini rasman tan olgan, lekin amalda deyarli mustaqil edi. Boshqa 
senorlar  esa  faqat  qirolga  sodiqlik  haqida  qasamyod  qilar,  biroq  hatto  rasman  bo‘lsada  unga 
bo‘ysunmagandi. Ular qirolga bo‘ysunishni - vassal bo‘lishni tahqirlanish, deb hisoblardilar. 
  
Maydoni  544000km
2
.  Aholisi  58,3mln  (1996  y.),  59,8mln  (2001y.),  62,1mln  kishi  (2006y.). 
Fransiyaning IGO’ uchun 2 ta asosiy xususiyati xosdir:  
1.Fransiya  “EIH”ga a’zo mamlakatlar bilan bevosita chegaradosh bo’lib, uning chegarasi  yaqinida 
bu  mamlakatlarning  industrial  rayonlari  joylashgan.Masalan:  Reyn-Rur,  London  rayoni,  qolaversa 
Yevropadagi Markaz o’qi o’tgan. 
2.Fransiya  sohillari  Atlantika  okeanining  dengiz  va  qo’ltiqlari  bilan  bevosita  tutashgan  bo’lib,  bu 
holat jahon mamlakatlari bilan arzon dengiz transporti orqali savdo-sotiq qilish imkononi beradi. 
 
Fransiya  quruqlik  orqali  8  mamlakat  bilan  chegaradosh  bo’lib,  ayniqsa  GFR,  Italiya,  Buyuk 
Britaniya bilan chegaradoshligi muhim rol o’ynaydi. 
 
Fransiya  ma’muriy  jihatidan  96departamentga  bo’lingan.Parij  alohida  departament  huquqiga 
ega.Mamlakatda 4mln ga yaqin jazoirliklar, portugallar, italyanlar va ispanlar yashaydi. 
 
Fransiya Horijiy Yevropada maydoniga ko’ra eng yirik mamlakat hisoblanadi. 
 
Aholisi.  Fransiyada  tabiiy  o’sish  darajasi  anchagina  past  bo’lib,  millatning  qarishi 
kuzatilmoqda.Tug’ilish  koeffisenti  13%
0
,  o’lim  9%
0. 
1ayolga  1,9  bola  to’g’ri  keladi.15  yoshgacha 
bo’lganlar  19%,  64  yoshdanyuqori  bo’lganlar  16%.O’rtacha  umr  76-83  yosh.YAMD  24080  dollar 
(2001y.).Mehnat  resurslarini  to’ldyirikshning  muhim  vositasi  qadimdan  immigrasiya  bo’lib 
kelgan.Aholi  joylashuviga  qishloqlardan  odamlarning  shaharlarga  to’xtovsiz  ko’chib  kelishi  (XX-
asrda  aholining  buyuk  ko’chishi)  kuchli  ta’sir  etadi.Natijada  urbanizasiya  jarayoni  jadal  rivojlanib 
bormoqda.Hozirda Fransiya aholisining 79%i shaharlarda, 21%i qishloqlarda yashaydi. 
 
Yyirik shaharlari: Parij 2,1mln kishi, Marsel 808 ming, Lion, Tuluza, Nissa, Strasburg. 
 
Fransiya  1949  yil  NATOga  kirgan  edi,  lekin  1966  yil  u  NATOdan  rasmiy  ravishda  chiqib 
ketgan bo’lsada, baribir hamkorlikni rivojlantyirikb kelmoqda.Prezident 7 yil muddatga saylanadi. 
Asosiy siyosiy partiyalari: 
1.Respublikani quvvatlovchi birlashma (1976y.t.t.).Sharl Fure, Robert Ouen, Sen-Simon. 
2.Fransiya sosialistik partiyasi (FSP 19051.). 
3.Fransiya kommunistik partiyasi (FKP 1920 y.t.t.). 
 
Fransiya xo’jaligi 2-jahon urushida katta iqtisodiy zarar ko’rdi.Ekonomikasining deyarli barcha 
tarmoqlari  yangi  texnika  bilan  ta’minlandi.Eng  yangi  tarmoqlar-atom,  radiotexnika,  neft  ximiyasi 
aerokosmik tarmoqlar rivojlanadi. 
 
Fransiya  sanoat  mahsulotlarining  hajmi  jihatidan  iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlar  ichida 
dunyoda  4-o’rinni  egallaydi.Milliy  daromadda  qishloq  xo’jaligining  salmog’i  1/10qismidan 
kamroqni  tashkil  etsada,  u  aholini  asosiy  oziq-ovqat  bilan  ta’minlaydi  va  eksportda  ham  katta  rol 
o’ynaydi. 
 
Sanoati.Energetika  qisman  o’z  resurslariga  tayanadi.Ko’mir  asosan  shimoldan  (Elzas  va 
Lotaringiyadan), neft va tabiiy gaz esa oz miqdorda janubi-g’arbdan qazib olinadi.Mamlakat neftga 
bo’lgan  ehtiyojini  asosan  chet  el  hisobiga  (Jazoir,  Liviya,  Venesuela,  MDH  va  Yaqin  Sharq 
mamlakatlari)  qondiradi.Shuning  uchun  ham  neftni  qayta  ishlovchi  asosiy  markazlar  dengiz 
bo’ylaridagi  port  shaharlarda  (Marsel,  Bordo,  Nant,  Gavr,  Ruan)  joylashgan.Fransiyani  uran 
rudasiga  boyligi  va  ko’p  qazib  olishi,  shuningdek  Afrikadagi  sobiq  mustamlakalardan  uran 

 
74 
konsentrantini  ko’plab  keltyiriklishiga  asoslanib  atom  energetikasi  va  atom  sanoati  tez 
rivojlanmoqda. 
 
Qora  metallurgiya  sanoati  Evropadagi  eng  katta  Lotaringiya  temir  rudasi  konlaridan 
foydalanadi.Lekin  temir  rudasini  eksport  qilishni  ilgarigi  ahamiyati  yo’qolib  bormoqda.O’rta  Er 
dengizi sohillari boksitga boy bo’lib, 
Alp va Pireney tog’ etaklaridagi arzon GESlar energiyasi alyuminiy eritish imkoniyatini beradi. 
 
Mashinasozlik  butun  sanoat  mahsuloti  qiymatining  1/3qismidan  ko’prog’ini  va  eksport 
mahsulotining asosiy qismini beradi.Mashinasozlik sanoatining joylashuvida Parij ayniqsa katta rol 
o’ynaydi.Butun mamlakatda ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotining 25%ini birgina Parij beradi. 
 
Ximiya  sanoati  tarmoqlari  jadal  rivojlanayotgan  tarmoqlardan  byirik  bo’lib,  bu  sanoat 
korxonalari tarqoq joylashgan.Ximiya zavodlari xom-ashyolar yaqinida, portlarda, GESlar yaqinida 
va  katta  shaharlarda  joylashgan.To’qimachilik  sanoati  o’zining  ilgarigi  ahamiyatini  yo’qotgan  (ip-
gazlama  va  jun-gazlama)  hozirda  sintetik  tolalardan  to’qilgan  turli  matolar  bilan  jahonga 
tanilmoqda. 
 
Qishloq  xo’jaligi.Fransiya  hududining  35%i  haydaladigan  erlardir.Qishloq  xo’jaligi  ko’p 
tarmoqli  bo’lib,  go’sht,  sut  tayyorlash,  bug’doy,  qand  lavlagi  etishtyiriksh  jihatidan  Horijiy 
Yevropada  1-o’rinda,  uzum  vinosi  tayyorlash,  sohillarda  ustrisa  yig’ish  jihatidan  dunyoda  1-
o’rinda.Asosiy texnika ekini-qand lavlagi.Rona daryosi etaklarida-sholi, SHampan viloyatida (O’rta 
dengiz  bo’yi)  uzum,  Nissa  rayonida  gul  ko’p  ekiladi  (parfyumeriya  uchun).Mehnatga  yaroqli 
aholining 10%i qishloq xo’jaligida band. 
Fransiyada tashiladigan jami yukning 60,7 % i dengiz transportida, 21,2 % i avtomobil transportida, 
10,6 % i  temir yo’l transportida, 5,2 % i quvur transportida, 1,5  % i ichki suv transportida, 0,8 5 i 
havo transportida tashiladi. 
Fransiyada  tashiladigan  jami  yo’lovchining  84,2  %  i    avtomobil  transportida,  9  %  i  temir  yo’l 
transportida, 6,8 % i  havo transportida tashiladi. 
 
Mamlakat  ichkarisida  tashiladigan  yuklarning  yarmi  temir  yo’llarda  tashiladi.Temir  yo’llar 
salkam 40000km bo’lib, uning 10000km i elektrlashtyiriklgan.”Parij-Bordo” temir yo’lining tezligi 
350km.soat.Uzunligi 515km.”Parij-Strasburg”. 
 
Tashqi  savdoda  dengiz  floti  muhim  rol  o’ynaydi.Fransiya  eksportining  3/4qismi  tayyor 
buyumlar (avtomobillar  “Reno”, samolyotlar A-310, dengiz kemalari, qurol-yarog’,  AESlar uchun 
uskunalar, temir, alyuminiy, atir-upa, bug’doy, sut, go’sht, shakar, vino) ga to’g’ri keladi. 
 
Tashqi savdo 1-galda “EIH”ga va AQSH, Yaponiya bilan olib boriladi. 
 
Fransiya  chetga  kapital  eksport  qiluvchi  yirik  davlat.Xalqaro  turizm  Fransiyaga  katta  daromad 
keltiradi.1989  yil  Fransiyaga  50,2mln  turist  kelib  ketdi  va  turizmdan  16,5mlrd  dollar  daromad 
tushdi.Dunyoda 1-o’rinda.2001 yil Fransiyaga 75mln turist kelgan. 
 
Pul birligi-Fransiya franki. Xozirgi kunda EVRO 
Mavzu: Avstraliya va Okeaniya  
Avstraliyaning asosiy xususiyatlari. Eng mitti, eng past, eng quruq materik, xaltali hayvonlar 
vatani, sayyoramizning yaxlit noyob qo’riqxonasi, o’rtasidan Janubiy tropik chizig’i o’tadi, evkalipt 
daraxti  vatani  (bo’yi  2  m  dan  150  m  gacha),  materikdagi  berk  havza  maydoni  (60%)  jihatidan 
byiriknchi  o’rinda,  yagona  davlat  –  Avstraliya  ittifoqi  bor,  aholisining  yarmi  ikkita  shaharda 
(Sidney, Melburn) yashaydi. 
 
Geografik  o’rni.  Avstraliya  (lotincha  “australius”  –  janubiy)  to’liq  Janubiy  yarimsharda 
joylashgan.  Materik  o’rtasidan  janubiy  tropik  chizig’i  o’tganligi  uchun  uning  shimoliy  qismi  issiq 
yoritilish  mintaqasiga  janubiy  qismi  esa  mo’tadil  yoritilish  mintaqasiga  to’g’ri  keladi.  Quruqlikni 
shimol,  g’arb  va  janubdan  Hind  okeani,  sharqdan  Tinch  okean  suvlari  o’rab  turadi.  Maydonining 
kichikligiga ko’ra unga materik – orol nisbatini berishgan. Odam yashaydigan materiklardan ancha 
uzoqda joylashgan.  
 
O’rganish  tarixi.  Avstraliya  odam  yashaydigan  materiklar  orasida  eng  keyin  kashf  etilgan. 
Yevropaliklardan  byiriknchi  bo’lib  Avstraliya  quruqligiga  qadam  qo’ygan  kishi  gollandiyalik