Pan: Ana tili hám balalar ádebiyati

A’JINIYAZ ATINDAG’I NUKUS MA’MLEKETLIK PEDAGOGIKA INSTITUTI
Mektepke shekemgi tálim fakulteti sırtqı bólim


O’Z BETINSHE JUMIS

Pan: Ana tili hám balalar ádebiyati

Tema: Shawdiray Seytovtıń qaraqalpaq balalar ádebiyatindaǵi tutqan orni
Orınlaǵan : Shamuratova Hurzada
Qabıllaǵan: Nurimbetova Sarbinaz

JOBASI:
1. Sh.Seytovtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi

2. Shayirdin` poeziyasinda balalar temasi
3. «Ko`p edi ketken tirnalar» povestinde jas o`spirimler turmisinin` sa`wleleniwi

Qaraqalpaqstan xaliq jaziwshisi Sh.Seytov 1937-jili Kegeyli rayoninin` Xalqabad elatinda tuwilg`an. Ol jas waqtinan baslap-aq a`debiy shig`armalar do`retiwge qiziqqan. Onin` da`slepki qa`demi shayirliq jolinda qa`lem tebretiw menen baslang`an 1947-jillari mekteptin` G`Qarlig`ash diywali gazetasindaG` G`Qisqi keshG` h.t.b. qosiqlari shiqti 1955-jili mektepti ayriqsha bahalar menen pitkerip, No`kis pedagogikaliq institutina oqiwg`a kiredi. Son` Moskvadag`i Gor`kiy atindag`i a`debiyat institutinda oqip, ayirim sebeplerge baylanisli oqiwin toliq pitkere almadi 1957-67-jillari Qaraqalpaqstan baspasinda, 1967-ho` jillarg`a shekem G`A`mudar`yaG` jurnalinda, televedenie, jaziwshilar awqaminda isledi 1985-jili Berdaq atindag`i KMU din` qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati qa`niygeligin ag`la bahalarg`a pitkeredi. 2-soraw. Shayir balalar a`debiyatina «U`shpelek» (1965), «Ko`p edi ketken tirnalar» ( N-1968), shig`armalari menen belgili. Onin` toplamg`a kirgen «Jaz keldi», «Qar» qosiqlarinda ata ta`biyattin` ruwhiy kelbetin su`wretleydi. Esirese jaz, gu`z, qis pasillarinin` o`zine ta`n o`zgesheliklerin ma`wsimge ta`n xarakterli u`lgileri arqali su`wretleydi. Onin` jadirag`an jazdin` sawlatin ta`riplew menen altin gu`zdin` baylig`in arttirg`an, xalqimizdin` da`sturxanina mol irisqi a`kelgen diyxanlar miynetin ha`m altin gu`zdi suliw so`zler menen bezeydi. Shayir ha`r ma`wsimnin` o`zine ta`n ta`kirarlanbas qa`siyetlerin balalardin` diydine say su`wretleydi. Gu`zdin` son` qa`ha`rli qis keletug`inin onda balalar shiyraq, shaqqan, ruwhi ba`lent bolip ju`retug`inin aytadi. Ja`ne di qista Qar baba, elka, shana, asay-masay oyinlari balalardin` arziw-a`rmani ekenin aytadi. Shayir balalardin` bul quwanishin «Qar» qosig`i arqali qis paslinin` go`zzallig`i menen birge jirlaydi. Misali:

Qar, qar, qapalaq.
Ko`p jawsan da japalap.
U`rgenin`nen qoriqpaymiz.
Kashpaymiz da apalap.
Kayta artip taslaymiz.
Artpag`ansha baspaymiz.

Shayirdin` tirishilik haqqindag`i qosiqlar mazmuni iqsham, balalar ushin tili jen`il, haywanatlar ha`m o`simlikler du`n`yasi haqqinda jazilg`an. Shayir balalardin` miynetke bolg`an su`yipenshiligin arttiriw ushin olardin` diydine jaqin, yadlawina qolay etip ko`rkem usillar tabiw ushin mudami izlenedi. Buni biz shayirdin` G`TirnalarG` qosig`inan ayqin ko`remiz:

Ha`y tirnalar, tirnalar.
Kayda uship barasiz.
Kista qorqip ol jerge.
Ka`rwan tartqan bolsan`iz.
Suwiq tu`sip ko`llerge.
Muzday suwda ton`san`iz.
Uya isleyik qonsan`iz.
Bul arqali kishkene balalardin` ta`biyat qubilislari menen onin` a`lwan sirlarin teren` tu`sinip aliwi, quslardin` jasaw ta`rizi menen qizig`iwi, quslardin` jasaw menen qizig`iwi, quslarg`a bolg`an g`amxorliq sezimlerin bilemiz. Bala o`z pikirin:
Qonbasan`iz egerde,
Ele ba`rin bilesiz
Bunday eldi hesh jerde,
Taba almay ele siz.
Tag`i aylanip kelesiz!
-dep ana jerdin` ta`biyatin, ko`l, ten`iz, da`r`ya, suwlarin maqtanish etedi. Bunin` astarinda Watang`a degen muhaddes tuyg`i, tuwilg`an jere bolg`an muhabbat bar. Balani erteden ana watanin su`yiwge, oni ko`z-qarashig`inday saqlawg`a, o`z niyeti menen le baylig`in artiriwg`a, Watan aldindag`i perzentlik uaziypasin teren` tu`siniwge, shaqiradi. Bundag`i maqset - balalardi el su`yiwshilik, miynet etiwge u`yretiw, ata-ana, jasi u`lken - jasi kishilerge hu`rmet siyaqli adamgershilikli pa`ziyletlerge ta`rbiyalaw bolip esaplanadi. Shayirdin` ayirim qosiqlarinda balalardag`i unamsiz qa`siyetlerdi ku`lkili, siqaq formasinda beriw xalatlari da ushirasadi. Oni G`O`kpelewdin` kesiriG` qosig`inda orinsiz o`kpeleytug`in Sapar degen qin`ir balanin` is-ha`reketi haqqinda jaziladi. Onda o`kpeshil Sapardin` jaramas qiliqlari so`z etiledi. Shayir Sapardin` jazasin oqiwshinin` ko`z aldinda beredi ha`m oni tuwri jolg`a salip, jaman a`detinen uyaliwg`a shaqiradi. Shayirdin` «Ha`ripler talasi» qosig`inda tilimizdegi ha`riplerdin` o`z uaziypasin, olardin` ullilg`in o`zlerinin` tilinde so`yletedi. Bunda balalar ha`riplerdi tanip, olardin` ses bolg`ani menen ayirimlarinin` so`z quray almaytug`inlig`iko`rsetilip, awizbirshilikte jasawdin` ulli jo`nelislerge jetkeretug`inlig`i ha`ripler atalasi arqali beriledi. Bunda «O» ha`ribinin` adirayip, «Q» ha`ribinin` «K» ge uqsas ekenin, onin` «O» menen birigip, dushpang`a atilar «oq» bolatug`inin uqtiradi. Bul arqali balalardi dosliq ha`m awiz birshilikke shaqiradi. Al G`Qiyal atawiG` povest` - poemasinda Alisher degen bajbannin` bu`gingi go`zzal turmistan baslap, pu`tkil a`lemge sayaxat ettiredi. Shubar tawiqtin` atawg`a ketken eki sho`jesi u`lkeyip quriq basip ko`beyip ketken. Ol tawiq quriq basqanda g`azdin` ma`yeginen g`az tig`ip qoyadi toltirg`an g`az bolg`an. Balalar atawdag`i quslardin` ma`yegin a`kelip tawiqlarg`a bastiradi. Solay etip qiyal atawi bayiydi. Bul shig`arma ushin ol jaziwshilar awqami siylig`in aldi.
Jaziwshini balalarg`a arnalg`an ja`ne shig`armasi «Ko`p edi ketken tirnalar» povesti. Bunda II jer ju`zlik uris da`wirindegi balalar turmisi haqqinda jazilg`an. Jaziwshi Sapar ha`m Petka obrazlari arqali sol da`wirdegi balalar turmisin sa`wlelendiredi. Povestte elimizdegi uristan qiyinshilig`i, onin` ha`r bir sem`yag`a salg`an g`ulg`ulasi, jen`is ushin balalardin` tilda miynet etiwi, o`mirge qushtarlig`i tiykarg`i mazmundi quraydi. Shig`armadag`i bas qaharman Sapar. Ol uristin` salmag`i menen tez er jetken, qiyinshiliqti sabirliliq penen jen`iwge u`yrengen. Ol miynet su`ygish, til alg`ish, tapqir bala. Al, Pet`ka obrazinda uris da`wirindegi rus balalarinin` o`miri, turmis sharayati berilgen. Povest` rus ha`m tuwisqan xaliqlar a`debiyatina awdarma islenip, ken` tarqatiladi. Sh.Seytovtin` G`Qiya atawiG` shig`armasi fantastikaliq usildi jazilg`an bolip, ondag`i u`lken jetiskenlik adamzattin` arziw-niyetlerge jetiw jolinda a`rman etken syujetti tawip, qaharmanlardi oyshilliq penen so`yletiwleri arqali olardin` ha`r qiyli xarakterin aship bergenliginde ko`rinedi. Onin` qaharmanlari ana ta`biyatti janinday su`yip, tirishilikke shiq tiygizbeytug`in, kerek dese janin da pida` etetug`in ideal hadal janlar etip ta`riplenedi. Shig`armanin` qunlilig`i tilinin` sheberligi, qaharmanlardin` oyshillig`i bay, obrazlardin` jaratiliwi bolip tabiladi. Ja`ne de jas a`wladlardi oqiwg`a, niyet etiwge, izleniwge, u`yreniwge shaqiradi.
A`debiyatlar
1. I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati N., 1992 jil
2. T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar a`debiyati ha`m onin` mashqalalari N., 1992