Pedagogika hám psixologia tálim baǵdarı 4G


Download 1.8 Mb.
Sana05.12.2020
Hajmi1.8 Mb.
#160127
Bog'liq
Диплом жумыс


ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

Pedagogika fakulteti

Psixologiya kafedrası

5110900 – Pedagogika hám psixologia

tálim baǵdarı 4Gkurs talabası

JUMABEKOV ULUǴBEK QAYRATDIN ULÍNÍŃ




TEMA: Jaslar arasında salamat turmıs tárizin qáliplestiriwdiń psixologiyaliq ózgeshelikleri


Talaba:

____________

U. Jumabekov

Ilimiy basshı:

____________

dots. Sh. Saparov

Kafedra baslıǵı:

____________

dots. Z.Sherimbetova

Kafedranıń 2019-jıl ___ -maydagı májilis qararı menen qorǵawǵa ruxsat berildi ( ___-sanlı protokol)



Nókis - 2019
Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń

QARARÍ:
5110900 – Pedagogika hám psixologia ta’lim baǵdarı 4gkurs studenti Jumabekov Uluǵbektiń «Jaslar arasında salamat turmıs tárizin qáliplestiriwdiń psixologiyaliq ózgeshelikleri» atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına
“-------------------” bahası qoyılsın

MAK baslıǵı : __________________ ________________________

(qolı) (f.i.sh)



MAK aǵzaları:

__________________ _______________________

(qolı) (f.i.sh)



__________________ _______________________

(qolı) (f.i.sh)



__________________ _______________________

(qolı) (f.i.sh)



__________________ _______________________

(qolı) (f.i.sh)



__________________ _______________________

(qolı) (f.i.sh)



__________________ _______________________

(qolı) (f.i.sh)



__________________ _______________________

(qolı) (f.i.sh)



REJE:
KIRISIW
I BAP. JASLAR ARASÍNDA SALAMAT TURMÍS TÁRIZIN QÁLIPLESTIRIW MAShQALASÍNÍŃ TEORIYaLÍQ ÚYRENILIWI
1.1. Shıǵıs oyshıllarınıń barkamal shaxstı rawajlandırıw haqqındaǵı kóz – qarasları

1.2. O`spirimler salamat turmıs tárzine tásir etiwshi zıyanli ádetler hám olardıń aqıbetleri.

1.3. Shaxstıń ózin ańlawı hám óz-ózin bahalawdıń qáliplesiwi

1.4. Óspirimlik dáwiriniń psixologiyalıq o’zgeshelikleri.


II BAP. ÓSPIRIMLER SALAMAT TURMÍS TÁRIZINE TÁSIR QÍLÍWSHÍ SEBEPLERDI ÚYRENIWDIŃ PSIXODIAGNOSTIKALÍQ METODIKALAR.
2.1. «Shaxstıń o’z – o’zin bahalawı» metodikası.

2.2. Sotsial psixologiyalıq maslasqanlıq xarakteristikaların u`yreniw metodikası (F.K. Rodjers, R.Daymond)

2.3. Jaslar turmısında salamat turmıs tárızın turaqlastırıw usılları
JUWMAQLAW
PAYDALANILǴAN ÁDEBIYaTLAR

KÍRÍSÍW

Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan sotsial – ekonomikalıq, siyasiy ózgerislerdiń tu`p maqseti – insan máplerin, onıń kámilligine qaratilǵan bolıp tabıladı. Insan hám onıń qádir - qımbatın ornına qoyiw, onıń rawajlanıwı ushın barlıq shárt - shárayatlardı jaratıw mámleket siyasatınıń eń u`stem baǵdarlarınıń biri. Mámleketimizdegi hár bir puqaranıń insaniy minneti Watan rawajlanıwı hám xalıq párawanlıǵı ushın birlesip, eń aldıburın, jaslarımız sanasında joqarı insaniy paziyletlerdi kamal taptırıw, olar ruwxiyatın kóteriw hám eń áhmiyetlisi xalıqtıń sotsiallıq qorǵalǵanlıǵın ku`sheytiriw, salamat turmıs tárizin turaqlastırıw, shańaraqlardı bekkemlew siyaqli jumıslarımızdıń dawamlılıǵına xızmet qılıw menen xarakterlenedi.

Hu`rmetli Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev óziniń shiǵip sóylewlerinde, «Jaslarimızdıń erkin pikirleytuǵin, joqarı intellektual hám ruwxıy sawatqanlıqqa iye bolıp, du`ńya ju`zinde óz teńleslerine hesh qaysı tarawda da bos kelmeytuǵin insanlar bolıp kamal tabıwı, baxıtlı bolıwı ushın mámleketimiz hám jámiyetimızdıń bar ku`sh hám imkaniyatlarin sarıplaymız1.

Jaslardiń ruwxiy kámilligi olardiń salamatlıǵına, salamat turmıs tárizi kónlikpelerine iye ekenligine baylanıslı. Bunda jaslardıń salamat turmıs tárizi haqqındaǵı tu`sınikleri qanshelli anıq hám olardıń ku`ndelik turmısta salamatlıqtı asırıw kónlikpelerine iye ekenlikleri u`lken áhmiyetke iye.

Sonı ayrıqsha atap ótiw kerek, mámleketimiz tiykarın, keleshegimiz negizin quraytuǵın jaslar eń aldı burın salamat turmıs tárizine ámel qılǵan halda ǵana mámleketimiz rawajlanıwı ushın óz u`leslerin qosa aladı. Sebebi, salamat turmıs tárizin jaslar turmıs tárizine aylantırsaq, olar salamatlıq eń birinshi dárejeli qádriyat ekenligin tu`sınip jetedi.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń áhmiyeti hám aktuallıǵı. Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan mámleketlik dástu`rlerde belgilengen waziypalar, eń aldı burın, mámleketimizde jasap atırǵan hár bir puqara óziniń salamatlıǵın, shańaraǵı hám jaqınları máplerin mámleket tárepinen jáne de isenimli qorǵawǵa qaratılǵanlıǵı menen dıqqatqa ılayıqlı.

Respublikamızdıń rawajlanǵan mámleketler qatarınan mu`násip orın iyelewinde, jámiyetti salamatlastırıwda jaslar sanasında salamat turmıs mádeniyatın qáliplestırıw u`lken áhmiyetke iye. Keleshegi ulli mámleket payda etiw puqaralardiń salamat turmıs mádeniyatlilıq dárejesıne baylanıslı bolip esaplanadi.



Salama turmıs tárizine ámel qılıw da negizinde psixologiyalıq ámeller, kónlikpeler, kerek bolsa, tájiriybeni talap etetuǵin tu`sınik bolip esaplanadi. Yaǵniy, salamat turmıs tárizine shańaraqtan baslap aq balalardi u`yretiwimiz lazim.

Salamat turmıs tárizi mádeniyat, aldı burın shaxstiń pikirlew tárizinen kelip shiǵadi, yaǵniy ol insan oylawina baylanıslı. Sport penen shuǵillaniw maqsetke muwapiqlıǵın, ku`ndelik dene tárbiya kerekligin, fizikalıq jumıs penen aqılıy jumıs teńligine ámel qılıwdi, waqtında awqat jew, waqtında uqlaw lazimlıǵın, kózdi, qulaqti, kerek bolsa, deneni ku`tilmegen qáwiplerden, jaman sóz, jaman kóz hám fizikalıq tásirlerden asirawdi, shegiw, alkogol ónimlerin ishiw ziyan ekenligin, hámme - hámmesın bilemiz, biraq bile turip, salamat turmıs tárizi qaǵiydalarin hár qádemde buzaberemiz.

Keyingi jillarda xalıq arasında salamat turmıs tárizin qáliplestırıw boyinsha is - ilájlar u`ziliksiz tárizde alip barilmaqta. Aytip ótiw kerek, bul baǵdar mámleket siyasatıniń u`stem waziypalarinan birine aylanǵan. Salamat turmıs tárizi tu`sıniginde insan salamatlıǵı qalaberse jaslar keleshegi jatadi eken, bul jámiyet rawajlaniwiniń joqarilawinda tiykarǵi orınǵa iye bolıwı tábiiy.

Bárkamal áwladti tárbiyalaw máselesi ǵárezsizligimızdıń dáslepki jillarinan aq mámleket siyasatıniń áhmiyetli waziypalarinan birine aylandi. Ǵárezsiz watanimızdıń birinshi ordeni «Salamat áwlad ushın» dep atalǵani, «Salamat áwlad ushın» xalıq aralıq qáwenderlik jamǵarmasıniń shólkemlestirilgenligi, 2000 jildi «Salamat áwlad jılı», 2010 jildi «Bárkamal áwlad jılı», 2014 jildiń «Salamat bala jılı» dep daǵazalanǵani joqaridaǵi pikirlerimızdıń ayqın dáliyli bolip esaplanadi.



Pitkeriw qánigelik jumısıniń metodologiyalıq tiykari bolip, dáslep «Salamat áwlad», «Saw – salamatlıq jılı», «Jaslar jılı», «Bárkamal áwlad jılı» mámleketlik dástu`rleri hámde prezidentimızdıń ruwxiy hám sotsiallıq turmısti erkinlestırıw, ruwhiy – aǵartiwshilıq jańalaniwlardi tereńlestırıw menen baylanıslı pikir hám ideyalari quraydi.

Respublikamizda salamat turmıs tárizine itibardiń u`lkenligin esapqa alip, kópshilik izertlewshiler óz ilimiy izlenislerin mine usi mashqalalarǵa baǵishlaǵan. O`zbekstan psixologlari(M.G.Davletshin, E.Ǵ.Ǵoziev, Ǵ.B.Shoumarov, V.M.Karimova, F.Akramova, Yo.Nw`monova hám basqalar)niń usi mashqalani izertlew boyinsha islep shıqqan teoriyalıq jandasiwlari da xizmet qiladi.



Pitkeriw qánigelik jumısıniń maqset hám waziypalari.

Jámiyet rawajlanıwınıń házirgi halatı, pán – texnika rawajlanıwı, islep – shıǵarıw mu`násibetleri, adamlardıń óz – ara qarım – qatnas, mu`násibetleri shegarası insan ruwxıyatında, óz - ózine bolǵan bahasında, emotsional ózgerislerdi ju`zege keltirmekte hám bular insan turmıs tárizine de óz tásirin tiygizbekte.

Solardan kelip shıǵıp, jaslardıń jámiyette óz ornin mu`násip tabiwlarına hám salamat turmıs tárizine ámel qılıwlarına ilimiy - ámeliy, psixologiyalıq járdem beriw máselesi ilimiy jumısımızdıń tiykarǵı maqseti bolıp xızmet etedi.

Izertlew maqsetin ámelge asırıw ushın tómendegi waziypalar belgilendi:

- ilimiy tema boyinsha pedagogikalıq hám psixologiyalıq u`yreniw hám tiyisli maǵliwmatlardi toplaw;

- Shiǵis alimlariniń bárkamal áwlad tárbiyasi hám salamat turmıs tárizi haqqındaǵı pikirleri menen tanisiw;

- óz - ózin tárbiyalaw tiykarinda salamat turmıs mádeniyatın qáliplestırıw jollarin u`yreniw;

- jaslar salamat turmıs tárzine tásir etiwshi faktorlardi psixodiagnostikalıq u`yreniw

- jaslar turmısında salamat turmıs tárizin turaqlastırıwshi psixokorrektsion shiniǵiwlardi u`yreniw;

- ilimiy jumıs boyinsha maǵliwmatlardi uliwmalastırıw hám juwmaq shiǵariw.



Pitkeriw qánigelik jumısıniń metodlari.

1. Jaslardiń turmıs tárizin u`yreniw maqsetınde baqlaw hám sáwbetler ótkeriw.

2. Jaslardiń salamat turmıs tárizin u`yreniw ushın óz - ózine bahalaw dárejesın u`yreniwshi psixodiagnostikalıq testlerden paydalaniw.

3. Jaslarda salamat turmıs mádeniyatın bayitiw maqsetınde sotsial treninglerdi engiziw.



Pitkeriw qánigelik jumısıniń ob`ekti. O`spirimlik dáwiri (11-12 –jastan 15-16 jaslar aralıǵı)

Pitkeriw qánigelik jumısıniń predmeti bolip, salamat turmıs mádeniyatın qollap quwatlawdiń sotsial – psixologiyalıq faktorlari esalanadi.

Pitkeriw qánigelik jumısıniń jańalıǵı. Izertlewdiń ilimiy tárepten jańalıǵı hám de áhmiyeti tómendegishe:

  1. Izertlewde jaslardiń salamat turmıs táriziniń ilimiy - ámeliy tárepten tiykarlanǵanlıǵı.

  2. Jaslardiń salamat turmıs mádeniyatın qollap – quwatlaw maqsetınde jigit hám qizlar sanasın oniń ózine tán nizamlilıqlari haqqındaǵı bilimler menen bayitilǵanlıǵı.

  3. Jaslarda salamat turmıs tárizin támiynlewshi bilim hám kónlikpeler rawajlantirilganlıǵı.

  4. Jaslarda salamat turmıs mádeniyatın turaqlastırıw maqsetınde sotsial treninglerden keltirilgenligi.

Pitkeriw qánigelik jumısıniń teoriyalıq áhmiyeti. Izertlewdiń teoriyalıq áhmiyeti oniń ilimiy jańalıǵı hám izertlew metodlariniń jańalıǵı, isenimliligi dárejesınen kelip shiǵadi. Jaslardiń salamat turmıs mádeniyatın u`yreniw sotsial psixologiya, pedagogika hám jas dáwirleri psixologiyasi hám de shańaraqlıq mu`násibetler psixologiyasi tarawlarin ilimiy juwmaqlari menen bayitadi, tarawlar aralıq hám predmetler aralıq ilimiy izertlewlerdiń nátiyjeliligin asırıwǵa xizmet qiladi.

Pitkeriw qánigelik jumısıniń ámeliy áhmiyeti sonda, alinǵan nátiyjeler tiykarinda jaslar ushın ámeliy usınislar islep shiǵiladi. Bunday usınislar jaslardi sotsial hám psixologiyalıq qollap – quwatlawǵa járdem beredi. Bunday maǵliwmatlar jaslardiń salamat turmıs tárizin u`ziliksiz dodalaw mu`mkinshiligin beredi.

Pitkeriw qánigelik jumısıniń du`zilisi. Pitkeriw qánigelik jumısi kirisiw, eki bap, alti paragraf, juwmaqlaw hám paydalanilǵan ádebiyalardan ibarat.

I BAP. JASLAR ARASINDA SALAMAT TURMIS TÁRIZIN QÁLIPLESTIRIW MAShQALASINIŃ TEORIYaLIQ ÚYRENILIWI
1.1. Shıǵıs oyshıllarınıń barkamal shaxstı rawajlandırıw haqqındaǵı kóz – qarasları

Barkamal áwlad tárbiyasın hár bir xalıqtıń mádeniy hám ruwxıy rawajlanıwında belgili tarıyxiy dáwirge tán ilim - pán, mádeniyat tarawlarındaǵı jetilisiw hám ózlikti ańlaw protsesi dep aytip ótiw mu`mkin. Ruwxiy miyrasimizdan orın alǵan sotsial – diniy – adep – ikramlıq kóz – qaraslar házirde de jaslarimizdi barkamal etip tárbilawda u`lken áhmiyetke iye.

Salamat turmıs haqqındaǵı dáslepki qaraslar Zardushtiyliktiń muqaddes kitabi Avestoǵa barip taqaladi. Birinshi prezidentimiz I.A. Karimov aytip ótkerindey «Avesto házirgi zamanda bull qádimgi u`lkede ulli mámleket, ulli mádeniyattan derek beriwshi tariyxiy hu`jjet»2 Zardushtiylik dinindegi eń tiykarǵi ideya «jaqsi ámel, jaqsi sóz hám jaqsi pikir» házirgi ku`nde de shaxs kamalatında, salamat turmıs tárizin qáliplestırıwde áhmiyetli ruwxiy tiykar bolmaqta. Zardushtiylik dinindegi máresimlerde ádep – ikramlıq hám fizikalıq tárbiya da birge berilgen, sonday – aq, jaqsilıq, dóretiwshilik siyaqli salamat ideyalardi ózinde jámlestırıwge háreket qilǵan. Jámiyette jaqsi ideyalar uluǵlanǵan, mehriybanlıq, watansu`yiwshilik, ruwxiylıq siyaqli ideyalar iyesi xalıq ishinde de jaqsi itibarǵa sazawar bolǵan, insanlarǵa uyat keltiriwshi urlıq, talanshilıq, ózgeler malina kóz taslaw siyaqli basqa illetler qaralanǵan.

Salamat turmıs haqqındaǵı kóz – qaraslar keyingi dáwirlerde Islam dinindegi ideyalar menen jáne de bayip bariwin kóriwimiz mu`mkin. Jaqsilıq ideyalarin islam dininde du`ńya hám diniy islerdiń biri ekinshisınen u`stem qoyilmaydi. Bull bolsa salamat ortalıqtiń rawajlaniwina alip keledi. «Dil ba yoru dast ba kor» - buniń mániki sonda, dilıq Allahta bolsın, qoliń miynette, bunda «insan iymanli pák boliwǵa óz miyneti menen halal luqma tiykarinda ku`n keshiriwge iytermeleydi»3 . Bunday jaqsi ideyalar házirgi ku`nge shekem óz bahasın joǵaltqani joq.

Sotsial ortalıqtiń barkamal insan tálim - tárbiyasına tásiri haqqındaǵı ideyalar Oraylıq Aziya oyshillarinan Imam al-Buxariy, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sına, Abu Rayhan Beruniy, Alisher Nawayi hám basqalar shiǵarmalarinda aniq kórsetip ótilgen.

Abu Nasr Farabiy insanniń ruwxiy hám fizikalıq halati sirtqi faktorlar tásirine baylanıslı dep biledi. “Hár bir insan tábiyattan sonday du`zilgen, ol jasaw hám joqari dárejedegi jetiklikke erisiw ushın kóp nárselerge mu`táj boladi, ol bir ózi bunday nárselerdi qolǵa kirite almaydi, olarǵa iye boliw ushın insanlar jámáátıne mu`tájlik seziledi... Bunday jámáát aǵzalariniń xizmeti bir pu`tın halda olardiń hár birine jasaw hám jetiklikke erisiw ushın záru`r bolǵan nárselerdi jetkerip beredi”,-dep kórsetedi. Farabiy insanda gózzal paziyletler eki jol - tálim - tárbiya menen payda etiledi, tálim teoriyalıq paziyletlerdi birlestirse, tárbiya bolsa tuwma paziylet hám ámeliy kásip - óner, minez – qulıq paziyletlerin birlestiredi, tálim sóz hám u`yreniw menen, tárbiya bolsa ámeliy jumıs, tájiriybe menen ámelge asiriladi, delinedi.

Házireti Abu Ali Ibn Sınaniń psixologiyalıq kóz – qaraslari sotsial áhmiyetke tiykarlanǵan bolip, ol bala kamolotına uliwma insaniy printsiptiń qollaniliwin jaqlaydi hám tárbiyashi, ata – analarǵa oni qatti dene jazasınan pariqli ráwishte, shaxsiy u`lgi arqali tárbiyalaw maqul ekenligin uqtiradi. Ibn Sına bala jaman xarakter qásiyetlerin iyelewin ku`tip otirmay burın, oni sotsial paziyletler menen tanistirip, balaǵa jaqsi ádepti sińdiriw kerek, - dep jazadi. Oniń kórsetiwinshe, shárayat qanday bolıwına qaramastan, perzent kámilligi ata – analardiń tiykarǵi waziypasi, olar mámleket baslıǵıma yaki jámiyettiń ápiwayi bir aǵzasima, bári bir tárbiya máselesınde olar ushın bir qiyli talap qoyiliwi kerek, sebebi bull sotsiallıq mu`tájlik.

Ibn Sına shańaraqti sotsial institut, shaxslar aralıq mu`násibetler deregi, óz – ara tásir ótkeriwdiń qolayli sotsiallıq ortalıǵı, milliy dástu`rler tásirsheńligi, eliklew, juǵiw fenomenleri negizi ekenligi haqqındaǵı pikirleri házirgi dáwirge shekem óz ku`shin joǵaltpaǵan.

Entsiklopedist alim Abu Rayxan Beruniydiń ruwxiy - ádep – ikramlıq kóz – qaraslarinda ádep – ikramlıq, tálim - tárbiya, kásip - óner, ilim – bilimlendiriw, u`ziliksiz halda bir pu`tınlkte analiz etilgen. Insan ámeliy xizetıniń belgili bir tarawi olardiń óz – ara tásirisiz ámelge aspaydi, dep jazadi. Beruniydiń pikirinshe, joqari ruwxiylıq, gózzal ádep – ikramlıq belgisi. O`z ziyani esabina bolsa da ras sóyle, haqiyqattan ju`z burma, hár bir nársege ádil baha ber dep tálim beredi hám ózi usi ideya hám táliymatlarǵa bir ómir sadiqdiqtiń ibratli u`lgisıne aylanadi.

Beruniydiń barlıq shiǵarmalarinda insan kamalati oniń oylawiniń rawajlaniwi, salamat hám fizikalıq jaqtan bekkem bolıwına baylanislıǵı kórsetip ótiledi.

Alisher Nawayiniń tálim - tárbiya haqqındaǵı kóz – qaraslari Shiǵista keń tarqalǵan táliymatlardan biri. Nawayi shiǵarmalarinda insan basqa janzatlar ishinde eń ullisi, olardiń gu`ltaji esaplanadi. Ol seziw hám emotsiyalari arqali tábiyat hám oniń sir – sınaatlarin biliwge qádir, yaǵniy insan oni orap turǵan tábiiy hám sotsiallıq ortalıqqa tásir etiw mu`mkinshiligine iye. Bull bolsa tek ǵana tálim - tárbiya arqali ǵana ámelge asadi.

Alisher Nawayi “Mahbubul-qulub” shiǵarmasında insan hám oniń eń jaqsi paziyletlerin su`wretlep, qamil insan kórinisın jaratadi. Shiǵarmada insandi kámilikke alip bariwshi bir ǵana qural bul –sabirlilıq. Sabirlilıq, - deydi, - ashshi, biraq payda keltiriwshi, ol qatti, biraq ziyanlardi joq etiwshi. Sabirlilıq - násiyatgóy, ashitip aytatuǵin, insan tábiyati onnan azap shegedi, biraq ámel qilǵan aqirinda maqsetıne jetedi. Sabrlilıq - tábiyb, ashshi dári, kesel onnan azap shegedi, biraq sońinda salamatlıqqa erisedi [].

XI ásirdiń ulli oyshili hám shayiri Yusup Xas Hajib óziniń «Qutadǵu bilig» - «Saadatqa baslawshi bilim» - kitabida hám onnan keyingi bir qatar shiǵarmalarinda óziniń etika hám shańaraqlıq turmısqa tán kóz qaraslarin bayan etken. Ol shańaraqtaǵi ádep – ikramlıq normalarina qatti qiziǵiwshilıq penen qaradi: u`lkenlerdi hu`rmet qılıw kishkenelerdiń minneti ekenligin, óz náwbetınde, u`lkenler de kishkenlerdi izzet etiwi hámme ushın minet, insaniy qádir qimbat belgisi, dep biledi. Bull shaxstiń sotsiallıq turmıstaǵi orni hám ámelge asırıwi lazim bolǵan roli haqqında pikirler jiyindisi boladi.

Shayirdiń pikirinshe, perzent kóriw hám oǵan tárbiya beriw hár bir insan ushın ulli baxit, olarsiz ómirdiń mánisi joq. Biraq bul nárse ata – anaǵa ju`dá u`lken juwapkershilikti ju`klep, oni orınlaw, hár bir ata – anna ushın hám pariz, hár qariz bolip tabiladi. Ol shańaraqlıq ortalıqti shaxs ádep – ikramlıq rawajlaniwiniń tiykari dep esaplaǵan: «Eger balaniń xulqi jaman bolsa, bunda balaniń ayibi joq, hámme ayip – atasında». Sotsiallıq tásir sebepli hám oǵan tiykarlaniń shaxs jámiyet nizamlari, turmıs normalari, ǵalabalıq minez – qulıq u`lgileri arqali jámiyetlesip baradi.

Solay etip, shiǵis alimlari insan rawajlaniwina tásir etiwshi faktorlardi u`yrenip, kámil insan tu`sıniginiń sharqana kontseptsiyasın jaratqan.

1.2. O`spirimler salamat turmıs tárizine tásir etiwshi zıyanlı ádetler hám olardıń aqıbetleri.

Ximiyalıq baǵinqılıq. Kópshilik adamlar ishkillikke, kofe, trankvilizatorlar siyaqli ximiyali zatlardi keń paydalanadi. Olardiń kópshiligi bul nárselerdi pu`tkil ómiri dawaminda qabil qılıw ustınde qadaǵalawǵa erisediler, tek ayirimlari ǵana bul baǵinińqilıqtiń qulina aylanadi.

Keń mániste ximiyalıq baǵinqilıq tu`sınigi astında (basqa atlari – dárilik zatlar, násheler) nizamli (temeki, ishkilik, dáriler) hám nizamsiz násheler (kokain, nasha, oǵu ishlab shiǵariw hám basqalar )ge bólinetuǵin hár qanday psixoaktiv zatlardi qabil qılıwǵa baǵinińqilıq tu`sıniledi. Usi bólimde biz addiktiv minez - qulıq náshebentlerge baǵinińqilıqtiń bir qansha qáwipli formalarinan birin kórip shiǵamiz.

Nizamsiz náshelerdi qabil qılıw kóbinese 14 jasqa shekem ushiraydi.

Jas háwishi 21 jasqa tuwri keledi. Álbette, qáliplespegen shaxstiń náshelerdi kabil qılıwi sotsial-psixologiyalıq mashqalalardi tuwdiradi: normal psixikalıq hám fizikalıq jetilisiwdiń imkansizlıǵı, mektepke maslaspaǵanlıq, kásip hám bántlikti tańlaw mashqalasi, sheriklik mu`násibetlerin jaratiwdaǵi qiyinshilıqlar, asotsiallik hám t.b. Qániygelerdiń pikirinshe, Rossiyada náshelerdi qabil qılıw keyingi 10 jil ishinde sotsial qáwip dárejesıne jetti.

Fizikalıq baylanıslılıq sındromi ushın tómendegi klinikalıq belgiler xarakterli boladi:

– psixoaktiv zatlardi qabil qılıwǵa jeńip bolmas qálew;

–baslaniwi, aqiri yaki oni qabil qılıwdiń uliwma dozirovkasi ushın tómenletilgen qadaǵalaw;

–biykarlaw sındromin jumsatiw maqsetınde kabil qılıw (abstınent­ sındrom);

– náshebent zatlarǵa tolerantlıqti asırıw (azǵana joqari dozalarǵa mu`tájlik)

–jaǵdayli qadaǵalawdiń tómenlewi (ádettegidey bolmaǵan shárayatlarda qabil qılıw) ;

– náshelerdi qabil qılıw ushın ǵana basqa lázzetlerdi biykar etiw;

– qabil qılıw aqibetınde psixikalıq buziliwlar yaki keskin sotsial mashqalalar .

Sonday pikir bar bolip, yaǵniy hámme zatlar da fizikalıq baǵinińqilıqti shaqirmaydi. Misali, opiat, barbiturat yaki ishkilikti qabil qilǵan payda bolmaydi. Baylanisip qaliwdiń tu`ri hám dárejesın aniq bahalaw ushın qániygelerdiń (narkologlardiń qaǵiydasi siyaqli) aralasiwi talap qilinadi. Fizikalıq baǵinińqilıq basqishinda psixosotsial járdem awirli simptomlar dawasi menen de birge bariwi kerek.

Náshebentlikke baylanıslı minez - qulıqtiń motivatsiyalari haqqındaǵı másele bir qansha záru`r esaplanadi. Dáslepki qabil qılıw sebepleri arasında tómendegilerdi ajiratiw mumkin :

– ataraktik (psixologik qolaylıq hám relaksatsiyaga erisiw);


  • submissiv (topardiń aqlawi hám tánlikke umtiliw);

– gedonistik (ózine tán fizikalıq qaniǵiw aliw);

– giperfaolliklar (tonus hám óz-ózin bahalawdiń asiwi);



  • psevdomadaniy (qandayda bir sipatti kórsetiw, misali, u`lkenler minez - qulqi);

  • biliw-izertlew (jańa tásirlerge umtiliw, qiziǵiwshanlıq).

Soni názerde tutiw tiyis, jaslar náshebent zatlardi óz ortalıǵıniń bólegi sipatında kórediler hám kópshilik bir ret qabil qılıw yaki satiwshilardiń basimina qarsi tura almaydilar.

Narkotika baǵinqilıq. Jámiyette náshebent zat qabil qılıwshilar mashqalasi keyingi jillarda jánede kuramalasti. Ishkilik qabil qılıwshilardan pariqli ráwishte, geroin, kokoin yaki gashish hám marixuana qabil kiliwshilar jámiyetti tiykarǵi aǵzalari tárepinen maqullanbaydi.

Bunda usi delinkvent minezge uqsas bir tárepten jamiyet, ekinshi tárepten ayriqsha náshebent yaki náshebentler topari ortasında sanasiz protsessler u`lken rol` oynaydi. Bul jerde birinshi náwbette kópshilik puqaralar ózleriniń shaxsiy jaman sipatlarin náshebentlerge kóshiretuǵin proektivlik protsesslerdi názerde tutiw kerek. Narkotikalıq baǵinqi adamlar biziń shaxsiy qabil qılıwshilıq huqiqimizda sáwlendiredi, yaǵniy bir nárseni qálew hám qálegen nársege ne qilip bolmasın iye boliw, iyellik hám menshiklilik sezimi, tepe-teń ráwishte sotsial suwiqlıq hám biypariqlıq. Bir ǵana misal, óziniń ishkilikbazlıǵın náshebent balasın ayiplaw menen aqlawǵa urinatuǵin ata. jámiyettiń náshebentlerge bunday jaman mu`násibeti jáne usi menen jeńillesedi, náshebent zatlar satiliwi taqiqlanǵan hám náshebent qáleydimi-qálemeydimi, olardi nizamsiz jol menen satip aliwǵa májbu`r. Narkotikalıq baǵinqilıqtiń eki turi ajiratiladi. Birinshisi ruwxiy baǵinqilıq, bunda náshebent zat kabil qılıw dárejesi qadaǵalaw qilinbaytuǵin umtiliw, maniya, saplastirip bolmaytuǵin qálew, ashkózlik, ashapatshilıqqa aylanadi. Fizikalıq baǵinqilıqta náshebent zat qabil qılıw nátiyjesınde organizmde zat almasıniwi protsessii sonday buziladi, nátiyjede oni qabil kiliw turmıslıq mu`tájlikke aylanadi.

Náshebent zattiń organizmge, tiykarinan oraylıq nerv sistemasına toksın záhárlewshi tásirin umitpaslıq kerek. Bul jerde gáp óz-ózinen kokain, benzedrin, ritalin tásirinde payda bolatuǵin tetiklik, óz-­ozine isenim sezimi xaqqında barmaqta.

Tınishsizlıq waqtında geroin, morfin, valium, barbiturat háma basqa sedativ preparatlar keseldi tınishlantiradi, sezimtallıqti buwadi hám uliwma hár qanday sezimdi joq qılıwi mu`mkin. Marixuana hám gashish keypiyatti kóteredi, uyatshanlıq, tartınshaqli hám tutilip qaliwdi saplastırıw mu`mkinshiligin beredi. Gallyutsınogenlar fantaziyasın qozǵatadi, sirtqi álem realligin shetlep, sirtqi álemdi oylaw hám sezimler menen almastiradi.

Gashish hám marixuana «jumsaq narazilik narkotigi” esaplanadi. Geroin hám kokain «qatti» yaki «ku`shli» narkotikalıq sanalip, olar oylawdi, sezimdi hám hárektelerdi keń kólemdi ózgertiredi.

Narkotikler birinshi náubette affektlerge, qorqiw, ayipdarlıq hám uyat sezimine tasir qiladi. Usi menen birge náshebentler tásiri qorǵaw mexanizmlerge uqsaydi. Nevrozda qorǵaw mexanizmi qilatuǵin jumısti narkotikalıq baǵinqilıqta náshebent zat ámelge asiradi: jaǵimsiz oylaw hám sezimler qabil qilinbay qoyiladi.

Ápiwayi nevrotiklardan pariqli, narkotik adamlarda qosimsha farmokologik effekt bar – bull qozǵaliw yaki tınishlaniw.

Salamat adamlar sayaxat qále qalsa, óz qálewleri arqasınan kerekli dawrani qidip tabadi, eger sekinlik hám tınishlıq qálep qalsi, kerekli doslar ortalıǵı yaki mexiriban dostın qidirip tabiui, tınshlaniwi mu`mkn. Narkotika baǵinqi adamlar bunday qila almaydilar. Olar reallikte ózlerine kerek nárseni qidiriw qábiletınen joq. Olardiń sanali qabil kiliwi ushın keshirmeler tansiqlıǵın sáwlelendiriw mánisınde awir, soniń ushın olar ne qilip bolsa hám, ziyanli bolsa hám óz áwxallarin toqat qilarli dárejege keltiriwge umtiladi.

Narkotikler tiykarinan olardiń jaǵimli tásiri arqali ya uliwma esapqa alinmaydi, yaki psixologiyalıq qorǵaw mexanizmleri quralinda siǵip shiǵariladi. Bázen sonday boladi, narkotikler tiykarinan ziyanlıǵı ushın hám qabil qilinadi. Pikirimizshe, bull jerde insan agressivligi málim rol oynaydi: adamlar sanali ráwishte baskalarǵa ziyan keltiriwi, óltiriwi (ayipdar, orınlawshi sipatında) yaki ózlerin óltiriwleri, jabirleniwleri (qurbans sipatında) mu`mkin.

Narkotikqa baǵinińqi adamlardiń sanali ráwishte ózlerine ziyan keltiriwlerin suitsid meyil, átiraptaǵilardi ayiplaw funktsiyasi deyiw mu`mkin: «Sizler men menen sonday munásibette bolip atırmisiz, men ushın ziyan bolsa hám, narkotik qabil qılıwdan ózge shara joq». Tiykarinda bunday shikáyat belgili – bir jámiyettiń abiroyli ortalıqlarinda hesh qanday kewil ashiniwin oyatip atırǵani joq. Náshebentler ózlerin jámiyet tárepinen táǵdir hu`kimine taslap qoyilǵan, autsayderlar, jámiyetten barǵan sayin kóbirek siǵip shiǵarilip atırǵan adamlar dep esaplanadi.

Bunda tiykarinda narkotikke baǵinqi adamniń erte balalıǵında ózlestirilgen negativlik tájiriybesi ayipdar. Balaniń hu`rmet, mehir-muhabbat hám mulayimlıqqa bolǵan nizamli mu`tájliklari ata-analar tárepinen ol yaki bul sebeplerge kóre qandirilmaǵan. Usi tárepten bunday adamlardiń balalıǵı delinkvent minezi yaki psixosomatikalıq kesel adamlardiń balalıǵına uqsap ketedi : ezgulik jetispesligi hám jawizlıq, ziyankesler, hakarattiń kópligi.

Toksikomaniyalar. Toksikomaniya – bul ayirim preperatlarǵa, dári qurallarǵa, ximiyalıq zatlarǵa yaki málim toparǵa kiriwshi dári qurallarina u`yrenip qaliwlıq.

Politoksikomaniya – bul eki yaki onnan artiq narkoti zalarǵa u`yrenip qaliw bolip, ju`dá awir dárt esaplanadi. Bunda alkogolizm + shegiw, morfinizm + alkogolizm, toksikomaniya + alkogolizm, náshebentlik+ temek shegiw hám basqalari bolıwı mu`mkin.

Toksikomaniyalardi keltirip shiǵaratuǵin zatlarǵa ximiyalıq, biologiyalıq, ósimliklerge kerekli yaki dári qurallar kirpedi. Toksikomaniyaiar keltirip shiǵaratuǵin zatlar arasında psixotrop zatlar, bázi bir uyiqlatiwshilar hám stimulyatorlar u`lken rol` tutadi. Úyrenip qaliwi eki kiyli bolıwı mu`mkin. Usi zatlardi qabil qılıwshilardiń bázileri eyforiya (keypiyat shaqlıq), komfort (tınishlıq) effektın aliwǵa urinsalar, basqalari jaman keypiyatın, diskomfortti tarqatiwǵa urinadilar. Eki halda hám kerek halatǵa erisiw ushın zatardi qabil qılıwdi qaytalap turiwǵa tuwri keledi.

Toksikomaniyalardi keltirip shiǵaratuǵin bas sebepler tómendegiler:



- shipakerlerdiń orınsiz, naduris dawalawlari;

- uyqisizlıqta, turmıstiń turli kiyli jaǵimsiz jaǵdaylarinda dárilerdi tez-tez qabil qılıw yaki bárqulla dawalaniwina umtilatuǵin, hámme waqit gu`manlar arasında jasaytuǵin shaxslarǵa dáriler beriwide áhmiyetke iye. Tiykarinan, psixopatikalıq (ruhiy ózgerisleri bar) shaxslar u`yrenip qaladilar.

Toksikomaniyaniń klinikalıq kórinisi, narkomaniya siyaqli qabil qilinatuǵin zattiń xarakterine baylanıslı.

Toksikomaniyalarǵa alip baratuǵin psixotrop hám basqa preparatlar topari tomendegiler :



1. Psixoleptiklar:

- trankvilizatorlar (nozepam, fenazepam, elenium, tazepam, seduksen, sibazon)

- uyiqlatiwshi zatlar (barbamil, barbital, etaminal-natriy, fenobarbital hám basqalar);



2. Psixoanaleptiklar:

- oraylıq nerv sistemasın qozǵatiwshi dáriler (sındokarb, sındofen, atsefen, kafein alkoloidlari (shay, kofe)

- basqa kiyli qozǵatiwshi dáriler (analgetiklar: analgin, amidopirin)

3. Basqalar :

- Parkinson keseline qarsi zatlar (siklodol, parkopan, aparkan, romparkin, norakin) gistalinǵa qarsi zatlar ( dimedrol, pipolfen)

Bul zatlarǵa u`yrenip qaliw bir neshe jollar menen qaliplesedi:

Uyqizilıqti uzaq waqit dawalaw, bunda dári aldınina shipáker qadaǵalawi astında berilse, keyinshelik keselliktiń ózleri qabil kilatuǵin boladilar.



  1. Dári zatlardi vrachtiń másláhátsiz hám qadaǵalawsiz ishiwi.

  2. Usi zatlardi narkotikler sipatında qabil qılıw arqali ju`zege keledi. O`z janina qast qilǵanda bull dárilerden ótkirn záhárleniw ju`z beredi.

Uyiqlatiwshi dárilerdi sistematikalıq tárizde qabil kilǵanda preparati ishine bolǵan mu`tájliki seki naste asir baradi yaki oǵan kushli iqtiras payda boladi. Tiykarinan, toksikomanlar narkotik zatlardi kunine bir neshe ret qabil qılıwǵa ótediler. Shaxstiń ózgeriwi barǵan sayin ani-rawshan boladi. Dáslep, jizzakilik, ashiudan "sekirip ketiw", egotsentrizmge barip jetetuǵin xudbinlik, jawizlıq ustın keledi, este saqlaw izden shiǵadi, pikirlew tezligi páseyedi, tutqanaqlar baqlanadi.

Qumarlıq aniq –ráwshan sáwlelengen boladi, ol narkotikalıq zatti ishpey qoyǵannan keyin 20 - 24 saat ótti degende ju`zege shiǵadi hám 3-4 sutka dawaminda eń intenviv kushke kiredi. Xumorlıq waqtında bezawtalıq, uyqi buziliwi, halsizlıq, bas aylaniwi, kewil ayniwi, qusiwi, arterial basimniń keskin tu`sip ketiwi payda boladi. Tutqanaqlar ju`zege keledi. Keseller tásirleniwshen, ǵázepker, jawiz bolip qaladi. Kofein toksikomaniyasıniń ayirim hallari bázen ushirap turadi. Kofeinniń u`lke dozasi qabil qilinǵannan keyin (chifir, kofe) bir neshe saatqa soziliwshi keypiyattiń kóteriliwi, qozǵaliwi ju`zege keledi. Usi zatlardi xronikalıq qabil qilinǵanda kesellerde toksikomaniya payda boladi. Bas awiriwi, bas ayniwi, uyqisizli, hár qiyli tuslar kóriw eskertiledi. Qáweter hám qorqiwlar, aritmiya, erkeklerde jinisiy quwattiń tómenlewi eskertiledi.

Ashshi qilip demlengen shay, chifidiń ortasha muǵdari qabil qilinǵannan keyin 30-40 minut ótkennen, keypiyat kóteriliwi, pikirlew protsessleriniń jeńilleniwi hám usi menen bir waqitta «mastlik» halatıniń aniq sáwlesi ju`zege keledi, jumıs qábileti kóteriledi, sharshaw bilinmeydi, pikirler jaǵimli mazmunǵa iye boladi.

Xronik qabil qilinǵanda hár qiyli ózgerisler ju`z beredi. Áste-sekin shaxs ózgeriwi eskertip bariladi. Keypiyat ózgerip turiwi, ózin tuta almaslıq, arzimaǵanǵa tolqınlanip ketiw, qiziǵiw ortalıǵıniń tarayiwi menen ótedi. Xumarlıq ushirmaydi. Temeki shegiw toksikomaniyaniń turlerinen biri. Temekini Evropada belgili teńiz sayaxatshisi Kolumb alip kelgen. Temek tuqimi Frantsiyaniń qiralishasına oniń Portugaliyadaǵi elshisi Jan Niko tárepinen sawǵa tárizinde jiberilgen edi. Áqibet –nátiyjede oniń familiyasi temeki quramındaǵı zatti-nikotın deyiliwine sebep boldi.

Nikotın organizmge dem alinip atırǵan hawa hám temek tutıni menen kiredi. Tutın quraminda turli qiyli záhárli zatlar, usi tiykarinan kanserogen- qáwipli óspelerdin rawajlaniwi ku`sheytiriwshi (stimuliovchi) benzopirin, dibenzopirin, karbonata angidrid (hawada - 0,046 %, temekide - 9,5 %), uglerod oksid boladi.

Temeki shegiw dáslep, tamaq quriwi, kewil ayniwi, qusiw siyaqli jaǵimsizlıqlardi keltirip shiǵaradi.Biraq adam dawam ettire beredi hám áste-sekin jaǵimsiz seziwler otip adam oǵan u`yrenip qaladi. Kashandalarda áste-sekin nikotın sındromi qáliplesedi. Joqari muǵdarda nikotın oraylıq nerv sistemasın falaj qılıwi mu`mkin, 25 dana sigoretdaǵi nikotın muǵdari ólimge alip keledi. Nikotın sındromi rawajin u`sh basqishǵa boliw mu`mkin :

- Insandi shegiw ózine tartadi, adam barǵan sayin kóbirek sigaret sheketuǵin boladi. Shegiw jumıs qábiletın kótergeydey, ózin jaqsi sezgendey sezim payda boladi. Bul basqish 1-5 jil dawam etedi.

- Shegiw shilqim qálew xarakterine iye boladi. Bazida, sirtaǵilarǵa qiziq kóriniwi, teńleslerine kóz-kóz qilip qálewinde shegiledi. Bul basqishta bronxitler, isherlerde jiǵildan qaynawi, jaǵimsiz seziwler, awiriqlar, ju`rek janinda tez ótip ketetuǵin jaǵimsiz seziwler, tamir uriniwiniń ózgeriwi, arterial basim dáredesıniń ózgerip turiwi baqlanadi. Bastiń awirlasip qaliwi, uyqıniń buziliwi, jizzakilik, jahldarlıq, jumıs qábiletıniń tómenlewi eskertiledi. Bul basqishtiń dawam etiwi individual bolip, ortasha 5-20 jil boladi.

- Psixikalıq umtiliwi tómendeyli, jaǵimli halat bolmaydi. Nikotınniń u`lken dozasi jaǵimsizlıq keltirip shiǵaradi. áste-seykin psixikalıq umtiliw páseye baradi, komfort jillar ótiwi menen azayip baradi, keyin avtomatikalıq tárizde shegiw ádeti qaladi.Naharda shegiw qálewi payda boladi, azanǵi jótel payda boladi, uyqi buziladi, tamir uriwi tezlesedi,arterial basim kóteriledi, qurǵaq jótel qiynaydi.

O`kpe sili rawajlaniw iqtimali artadi. Rawajlanip atırǵan 200 sil keselinen 95 adam shegiwshi boladi.

Kópshilik insanlar shegiwdi paleket dep tu`sınbeydi, oniń ziyanli áqibetlerine ju`zeki qaraydilar, hátte ziyansiz dep tu`sınediler. Shekmeytuǵin kisi kóp shegildgen xanada 1,5 saat tursa, oniń organizminde nikotın tásiri 8 retke asadi. Sonday qilip, kashanda ózi ushın hám, átiraptaǵilar ushın hám qawipli.

Alkogolizm. Insan minez-qulqıniń ózgeriwinde turli kiyli faktorlar, sebepler bar bolip, solardan birewi alkogolizmdir.

Alkogolizm (surunkali ishkilikbazlıq, arakhorlıq) tez – tez hám kóp muǵdarda spirtli ishimlikler qabil qılıw arqali payda bolip, oǵan beriliw menen keshetuǵin surunkali kesellik esaplanadi. Bas awiriwǵa mu`tájlik, shaxstiń ózine tán ózgeriwi somatikalıq hám sotsial áqibetler menen ótedi.

Alkogolizmge sotsial mániste spirtli ishimliklerdi kóp qabil qılıw hámde buniń ákibetınde shaxstiń ju`ris-turisi, miynet xizmeti turmısi buziliwina alip keletuǵin xalat dep qaraw mu`mkin.

Alkogolizmge meditsına qarasınan qaralatuǵin bolsa, bul spirtli ishimlerdi qabil qılıw nátiyjesınde alkogolǵa ruwxiy hám fizikalıq qaramlıq halatına tu`siwi menen, alkogol ishiwge jeńip bolmas dárejede qálew bolıwı menen keshetuǵin kesellik.

Alkogolizm rawajlaniw hám keshiw dáwirinde málim dinamikaǵa iye hám bir qatar basqishlarǵa bólinedi :

1. basqish-baslawish yaki nevrostenikalıq basqish.

2. basqish – bariq uriw yaki narkomanik basqish.

3. basqish –sonǵi yaki entsefalopatik basqish.

1.baskish. Basqishtiń tiykarǵi álamati alkogolǵa tolerantliktiń yaǵniy shidamlilıqtiń aste-sekin, u`zliksiz asip bariwi. Alkogoldi uzaq waqit dawaminda tez-tez iship turiwi adamda záhárleniwdiń belgilersiz alkogoldiń u`lken ǵana dozalarin ishiw qábiletın payda qiladi. Organizmniń alkogolǵa áste-sekin u`yreniwi nátiyjesınde spirtli ishimlik eń aldı menen keselge kereklishe mastlıq halatın, eyforiyani bermeydi. Soniń ushın kesel eń aldı menen kóbirek alkogol qabil qılıwǵap háreket qiladi. Bunnan tisqari, keseldi ishkilik ishiw bazmlerinde eń aldı menen janlaniw, hayajanǵa tu`siw, keypiyattiń kóteriliwi hám bul bazmlerge qaraǵanda qanday tosiqlar bolsa alip taslaw siyaqli qátti-háreketler baqlanadi. Alkogolizmniń birinshi basqishi bir jildan tartip bir neshe jilǵa shekem (4-6 jilǵa shekem) soziliwi mu`mkin hám hár bir ayriqsha halda keseldiń jasına, shaxs ózgeshelikleri, peyil-atvorına, xojalıq ishkilikbazlıq dáwiriniń dawamiylıǵına baylanıslı boladi.

2. basqish. Bul basqish ushın alkogol taksikomaniyasi álamatlariniń tolıq rawajlaniwi xarakterli. Bul basqish 50 payizdan artiq kesellerde 26-36 jaslar arasında rawajlanadi. Alkogolizmniń ekinshi basqishiga ótiw alkogol abstınent sındromniń payda bolıwı menen xarakterlenedi. Birinshi basqish alamatlari joǵalivp ketpeydi, olar ku`sheyiwi yaki ózgeriwi mu`mkin. birinshi basqishtan ekinshi basqishqa ótiw áste-sekin boladi. Bul basqishta alkogolǵa tolerantliktiń jánede asiwi baqlanadi. Ol endi biyik dárejege jetedi. Alkogol qabil qılıwi pu`tınley ishki sebeplerge baylanıslı bolip qaladi. Kesel ishkilikten ózin tiya almay qaladi. Psixologiyalıq jenip bolmaytuǵin qálew menen bir qatarda alkogolda fizikalıq ruji qoyiwi payda boladi. Alkogol metobolizmniń záru`r quramali bólegi bolip qaladi, bul ishkilik ishiwdi toqtatip qoyilǵanda ju`zege shiǵadi.

3. basqish. Alkogolizmniń u`shinshi basqivshinda ótiwi rawajlanip baratırǵan taksik entsefalopatiya menen baylanıslı bolǵan jańa álamatlardiń payda bolıwı menen ju`z beredi. Bul basqishtiń eń xarakterli álamati alkogolǵa bolǵan tolerantliktiń páseyiwi. Alkogolǵa taqat qila almaslıq (intolerantlik) ayriqsha u`zliksiz ishiw protsessınde aniq bilinedi. Úzliksiz ishiwdiń ku`nden-ku`nge asa bariwi soǵan alip baradi, 5-7 ku`ni kesel deyerli pu`tınley spirtli ishimlerdi ishpey qoyadi hám usi menen u`zliksiz ishiw toqtaydi. Úzliksiz ishiw dáwirlik tábiyat ashqan. Dáwirlik yaki u`zliksiz ishiw kesel fizikalıq áwhaliniń awirlasiwi, ju`rek uriniń tómenlewi, dispetik buziliwlar menen tamamlanadi.

Hár zamanda iship turiw yaǵniy alkogolǵa epizodlıq ózgeshiligi mayillıq, bayramlarda, doslar ortalıǵında, waqitti qiziqli, maraqli ótkeriw menen baylanıslı halatlar. Usi halat hám ósmir qáliplesiwine málim dáreje tásir qilsa hám, álbette potologiya emes.

Alkogoldi tez-tez qabil qılıw áqibetınde oǵan baylanip qaliw potologiya, biraq psixotikalıq dáreje emes.

Eger alkogolǵa yaki narkotikalıq zatlarǵa ruji qoyiw haqiqiy kesellik siptomi dárejesıne jetkenje olar menen baylanıslı sheret ózgerisler ((oq aloxlash hám lomka) ju`z berse, bul psixotikalıq dáreje esaplanadi.



Awqatqa baǵinqilıq. Addiktiv moraldıń basqa, onsha qáwipli bolmaǵan, biraq mánshe keń tarqalǵan turi – bul awqatqa baǵinqilıq. Aziq qabil etiwdiń eń ápiwayi ob`ekti esaplanadi. Sistematikalıq tárizde kóp áwqat jew yaki kerisınshe aziw ushın miyeden ketpeytuǵin umtiliw, taǵamdi shirayli tańlaw, «artiqsha awirlıq» menen mashaqatli gu`res, jańa hám jańa dieta menen qiziǵiw – bul hám áwqatlaniw ádep-ikramlilıǵıniń basqa turleri biziń dáwirmixde keń tarqalǵan. Bulardiń barlıǵı ólsheminen aǵiwdan kóre ólshemniń ózi. Usi menen birge awqatlaniw metodikasi insan ruwxiy halati hám affektivlik mu`tájlikin sáwlelendiredi.

Rus tilinde muhabbat hám awqatlaniw ortasındaǵı baylanis keń sáwlelengen : “Su`yikli – demek shiyrin, “Kimnidir sınaw – demek muhabbat ashlıqti seziw», “Kimningdir qálbin iyellew –kiynińdir asqazanin iyellew demedir». Usi baylanis toqlıq hám qolaylıq birge qosilgandaǵi gódeklik keshirmelerinde, awqatlaniwdaǵi ananiń issi bawiri muhabbat sezimin bergeninde esaplanǵan.



Erte jasında vital mu`tájliklar frustratsiyasi u`lken iqtimal menen bala rawajlaniwinda mashqalalarǵa alip keledi. Izertlewshiler awqat menen bala rawajlaniwinda mashkalalarǵa alip keledi. Izertlewshiler awqat addiktsiyasi sebebin gódek hám anna ortasında óz-ara mu`násibettiń erde buziliwinda kórediler. Usi tiykarinan, ana gódek haqkinda gódektiń mu`tájliklarinan kelip shiǵip emes, óziniń mu`tájliklarina muwapiq ǵıamxorlıq qılıwi mu`mkin. Qashan balaniń signallari juwap almasi, bala ózliginiń salamat sezimin islep shiǵa almaydi. Buniń ornina bala ózin tolıq huqikli avtonom maqluq sipatında emes, sonsheki ananiń dawami sipatında sezedi.

Uliwma alǵanda aziq addiktsiyasi shaxs hám jámiyet ushın keskin qáwip tuwdirmaydi. Soniń menen bir waqitta awqatqa baǵinqilıqtiń nervlik anoreksiya (grek tilinen “ jew qálewiniń joqlıǵı”) hám nervlik bulimiya (grek tilinen «qasqirlar ashlıǵı») siyaqli aqirǵa variantlardi ju`dá keskin hám qiyie jeńiletuǵin mashqalalardi sáwlelendiredi.

“Nervlik anoreksiya” ati shalǵitiwi mu`mkin, ol usi halda oraylıq mashqala ishteydiń joǵaliwi esaplanadi, degen pikirge alip keliwi mu`mkin. Faktikalıq tárepinen mashqala xush qámatlıq fanatikalıq umtiliw hám semiz bolıwınan qorqiwdi bastırıw menen baylanıslı. Nervlik anoreksiyadaǵi minez - qulıq taǵamdan waz keshiwi yaki awqatlaniwdan keskin shegaralaniw sipatında kóriniwi mu`mkin. Misali, qiz balaniń kundizgi ratsioni yarimta alma, yarimta yogurt hám eki bólek pecheńeden ibarat bolıwı mu`mkin. Kewil ayniwdi shakiriw, bosastırıwshi dárilerdi qabil qılıw, óte fizikalıq aktivlik, ishteydi tómenletiwshi dárilerdi jew menen birge bariwi mu`mkin. Bunda, álbette, aniq kórinip turǵan awirlıq joǵaltiw baqlanadi. Arnawli joqari qádiriyatli ideyalar – astenikalıq qáddi-qáwmetke iye bolıwına beriliwi xarakterli. Buziliw, qaǵiydaǵiday, pubertat mu`ddet aldınnan baslanadi, remissiyada kópshilik naduris bolatuǵin dene ósiwin kiritken halda jinisiy rawajlaniwdiń buziliwina alip keledi. O`te aniq kórinip turǵan kaxeksiya (talıǵıw) basqishinda neyrofiziologiyalıq buziliwlar baslanadi : diqqatti jámlewge layaqatsizlıq, tezde psixikalıq sharshaw.

Basqa aziq addiktsiyasi bolǵan shaxslar – nervlik bulimiya – ádette, ólshemindegi awirlıq menen pariqlanadi. Bulimiya – bul kesellik emes hám sonshelli ádet hám emes. Bul minez - qulıq pattern bolip, bulimiya keńirek tarqalǵan mádeniyatta tamir atqaq sebepler turi oniń áqibeti esaplanadi. Misali, adamlar tómendegi sxemalardan birinshe buzilǵan aziq ádep-ikramlilıǵına iye boliwlari mu`mkin :



  • taǵamniń u`lken muǵdarin jinayatkarana jutip jiberoedi (ishtey tosınnan payda boladi) ;

  • bárqulla awqatlaniw (adamniń toqtamay awqatlaniwi)»

  • toyinǵanlıqtiń joqlıǵı (adam toyǵanin seziwden awqattiń u`lken muǵdarin jeydi.).

–tungi awqatlaniw (ashlıq kusheyiwi tunde ju`zege keledi).

Kóp awqatlaniwdiń tez-tez ku`sheyiwinen tisqari bulimiya tez –tezqusiw yaki bosastırıwshilardiń paydalaniw járdeminde awirlıqti aktiv qadaǵalaw menen hám xarakterlenedi.

Shóplerge hám awqatǵa baǵinqilik misalinda biz addiktivlik minez - qulıqtiń ózinde qanda ob`ektten paydalaniwin eskertiwshi kóp basqishli (biopsixosotsial) buziliwlarin sáwlelendiriwge isenim payda qildiq. Addiktiv minez - qulıqtiń aniq bir halatında jetekshi sebepleri aniqlawda, soniń menen birge, psixologiyalıq-sotsial járdemdi rejelestırıw ushın jiyindili hám individual jandasiw talap qilinadi. Erte keshirmeler hám járáhátlardi (shama menen awqatlaniw buziliwi ushın –turmıstın birinshi jılı, ximiyalıq baǵinqilıq ushın –birinshi eki-u`sh jil) u`yrenilip atırǵan mashqalalar menen baylanıslı baǵinqi minez - qulıqtiń ayriqsha turǵinlıǵın tu`sındiredi. Soniń menen bir waqitda fatallik hám ayriqsha, piyanshilik hám náshebentlikke qaraǵanda ayriqsha tarqalǵan baǵinqilıqti dawalap bolmaslıq haqqındvaǵi qaras óte qáwipti sáwlelendiredi. Turmıs ushın qáwipli bolǵan baǵinqilıqti toqtaw mu`mkin hám záru`r. Baǵinqi adamdi «dawalaw» oniń qálewinnen qátiy názer ju`dá záru`r. Biraq insanniń ózi jaqsi ózgerisler ushın shaxsiy juwapkerlikti ańlaw hámde záru`rlik járdemdi alip, baǵinqilıqti tán alǵan halda baǵinqi moraldı tolıq jeńiwi, orınlawi mu`mkin. Turmıs bunday jaqsi u`lgilerdiń kóbin kórsetken.

1.3. Shaxstıń ózin ańlawı hám óz-ózin bahalawdıń qáliplesiwi
Insan óz mánisıne kóre sotsial esaplanǵan mu`násibetler dizimine kirgen, adamlar menen óz-ara birgelikte háreket qilǵan hám mu`násibette bolǵan halda ózin átirap ortalıqtan ayriqsha ajiratip kórsetedi, óziniń fizikalıq hám psixologiyalıq halati, háreketleri hám protsessleriniń sub`ekti sipatında sáwlelendi. O`zi ushın «basqalarǵa» qarsi turǵan hám usi menen birge olar menen baylanıslı bolǵan «Men» sipatında kórinedi. 2-3 jasli balalardayaq «Men» kontseptsiyasi qáliplese baslaydi. («Seniki emes - meniki», «maǵan bes» hám basqa (I. S.Kon).

Úlken jastaǵilarda óz menshikli «Men» kontseptsiyasi qatań qáleplesedi. («Men-siymo», «Men-kontseptsiya»). «Men» kontseptsiyasi- individtiń ózi haqkinda turaqli, kóbirek yaki azraq dáreje ańlanmagan, qaytalanmas dep seziletuǵin oylawlar dizimi, individ basqalar menen óz-ara birgelikte háreket qılıwda hám soǵan tiykarlanadi.

Hár qanday jol-joriq siyaqli «Men» kontseptsiyasi u`sh komponenti óz ishine aladi: birinshisi – kognitivlik quramali bólek; ekinshisi – sezimlik-bahalaw quramali bólek; u`shinshisi –minez-quliw-erklilik quramali bólek.

«Men» kontseptsiyasi – sotsial mu`násibetlerdiń hám shárt-shárayati hám áqibeti. «Men» kontseptsiyasi payda bolıwıniń jáne bir kórinisi «qiyaliy Men»nen ibarat boladi. Eger ilaji bolsa, arman qilinǵan dárejege jetiw, uliwma óziniń oylaǵaninday bolip qaliw qálewinde ekenligin aytip qoyiw kerek. «Men» niń bul turdegi siymasi ayriksha ósmirlik dáwirinde ju`dá u`lken áhmiyetke iye.

Shaxstiń ózi, óz minez-qulqi ózgeshelikleri, jámiyettegi ornin oylawda payda bolǵan obraz - «Men» - obrazi dep atalip, oniń qánshelli adekvatlıǵı hám realikka jaqınlıǵı shaxs bárkamallıǵıniń ólshemlerinen esaplanadi.

«Men» - obraziniń sotsial psixologiyalıq áxmiyeti sonda, ol shaxs tarbiyasıniń hám tárbiyalanǵanlıǵıniń záru`r faktorlarinan esaplanadi. Usi qarastan alip qaralǵanda, tárbiya shaxstiń ózi hám óz sipavtlari tuwrisındaǵı oylawlariniń qáliplesiw protsessii, dep táriyp beriw mu`mkin. Demek, hár bir insan ózin, ózligin qanshelli aniq hám tuwri bilse, oylaw qilalsa, oniń jámiyet normalarina tán emes háreket qılıw iqtimali hám sonshelli az boladi, yaǵniy ol tárbiyalanǵan boladi.

O`z-ózin ańlaw, ózindegi bar sipatlardi bahalaw protsessi kópshilik konkret shaxs tárepinen awir keshedi, yaǵniy insan tábiyati sondayki, ol ózindegi usi jámiyet normalarina tuwri kelmeytuǵin, maqul emes sipatlardi anlamaslıqqa, olardi «jasırıwǵa» háreket qiladi, hátteki, bunday oylaw hám bilimler sanasizlıq tarawina shiǵip shiǵariladi (avstriyalıq alim Z.Freyd teoriyasına kóre). Bul ataylap qilinatuǵin jumıs bolmay, ol hár bir shaxstaǵi óz shaxsiyatiń ózine tán qorǵaw mexanizmi. Bunday qorǵaniw mexanizmi shaxsti kópshilik turli qiyli jaman asaratlardan, sezimlik keshirmelerden asiraydi. Biraq sonni ayriqsha aytiw tiyis, «Men» - obraziniń jaqsi yaki jamanlıǵında jáne usi shaxsti orap turǵan sirtqi ortalıq, ózgeler hám olardiń mu`násibeti u`lken rol` oynaydi. Adam ózgelerge qarap, aynada ózin kórgendey oylaw qiladi. Bul protsess psixologiyada refleksiya dep ataladi. Oniń mánisi – tiykarinan ózine uqsas adamlar obrazi arqali ózi tuwrisındaǵı obrazdi qáliplestırıw, janlantiriw. Refleksiya «Men» - obrazi iyesıniń sanasına tán protsess. Misali, kóshede bir tanisińizdi ushiratip qaldıńiz. Siz tınmay oǵan óz tabislarińiz há shiniǵiularińivz haqqında aytmaqdasiz. Biraq sóz menen bolip, oniń qay jerge asiǵip atırǵanlıǵına itibar bermediniz. Usi nárseni siz oniń biytaqatlıq menen sizdi tınlap atırǵanlıǵınan, kiyali basqa jerde turǵanlıǵınan bilip qalasiz hám usi arqali tiykarinan usi waqitta «maxmadona, laqmaraq» bolip qalǵanlıǵınizdi sezesiz. Keyingi sapar usi ortaǵińiz menen ushirasqanda, aldıngi qátege jol qoymaslıq ushın «Ortaq, asiǵip atırsizma ?» dep sorap hám qoyasiz. áne usi aldınǵi reflektsiyaniń nátiytsjesi. Yaǵniy, sáwbetles ornina turip, ózińizge taslanǵan názer («men oǵan qanday kórinip atırman ?») - refleksiyadir.

Shaxstiń ózi haqkındaǵı obrazi hám óz-ózin ańlawi jas hám jinisiy ózine tánlikke iye. misali, ózine qaraǵanda óte qiziǵiwshanlıq, kim ekenligin biliw hám ańlawǵa umtiliw ayriqsha, ósmirlik dáwirinde rawajlanadi. Bul dáwirde payda bolatuǵin «u`lkenlik» sezimi qizlarda hám, ósmir jigitlerde hám tek gana ózine, bálki ózgeler menen bolatuǵin mu`násibetlerin hám belgileydi. Qizlardaǵi «Men» - obraziniń jaqsi bolıwı kóbirek bul órazdiń hayallıq sipatlarin ózinde jiynap aliwi, xayallıq qásiyetleriniń ózine usi waqitta barlıǵına baylanıslı bolsa, jigitlerdegi obraz kóbirek fizikalıq bárkamallıq ólshemleri menen neshaǵli uyǵin ekenligini baylanıslı boladi. Soniń ushın hám ósmirlikte ul balalardaǵi boydiń pásligi, bulshıq etlerdiń ázziligi hám usi tiykarda qurilǵan «Men» - obrazi qatar jaman oylawlardi keltirip shiǵaradi. Qizlarda sirtqi tárepten gózallıqqa, kelisgenlik, ádep hám hayallarǵa tán qatar basqa sipatlardiń bar- joqlıǵına baylanıslı halda «Men» obrazi mazmunan qabil qilinadi. Qizlarda hám artiqsha awirlıq yaki terisınde payda bolǵan tashmalar yaki soǵan uqsas fiziologiyalıq nuqsanlar kushli jaman emotsiyalarǵa sebep bolsa –da, shirayli kiyimler, taǵinshaqlar yaki shashlardiń ózine tán turmegi bul nuqsanlardi basip ketetuǵin faktorlar sipatında qaraladi.

«Men» - obrazi tiykarinda hám bir shaxsta óz-ózine qaraǵanda bahalar dizimi qáliplesedi, bul dizim hám órazǵa mass tárizde hár qiyli bolıwı mu`mkin. O`zine ózi baha beriw – shaxstiń ózi tárepinen ózine, óz mu`mkinshiliklerine, basqalar arasındaǵı paziyletlerge hám óz ornina baha beriwdir. Bul shaxstiń ózin ańlap jetiwin psixologiyada ánshe záru`r hám eń kóp u`yrenilgen tárepi esaplanadi. ózine ózi baxa beriw arqali shaxstiń minez-qulqi tuwrilanip, tártipke salip turiladi.

Adamniń ózine ózi qanday mu`násibeti bolıwı oǵan átiraptaǵilardiń qanday mu`násibette bolıwına baylanıslı. ózin ózi bahalaw- shaxstiń sheshiwshi ózgesheligi, oniń ózegi. ózin ózi bahalaw, ózin-ózi, jámááttegi óz xizmeti, óz orniń, oniń basqa aǵzalarina óziniń mu`neásibetın baxalawdi óz ishine aladi.

Shaxstiń aktivligi, oniń jámáát xizmetınde qatnasiwi, oniń ózin ózi tárbiyalawǵa umtiliwi óziniń ózi bahalaw dárejesıne baylanıslı. O`zi haqkinda kereksiz, hesh nársege jaramaytuǵin sub`ekt dep uyalatuǵin adam óz táǵdirin jaqsilaw ushın qále-qáleme kush-ǵayrat sariplaydi. Kerisınshe, ózlerin joqari baxalaytuǵin adamlar kóbinese ju`dá qattiq islewge mayildir. Olar daqsi islemeslikti ózlerine mu`násip emes dep esaplaydilar.

Tuwri ózin ózi bahalaw eń aldı menen individl xizmetın nátiyjeleri tásirinde qáliplesedi. Biraq hámme gáp sonda, bul nátiyjelerdi bárqulla átiraptaǵilar bahalaydilar. Soniń ushın átiraptaǵilardiń bahasi ózin ózi baxalawdi belgilep beredi. O`zine bolǵan sezim basqalardiń oǵan bildirgen pikiri arqali qáliplesedi hám bekkemlenedi. Eger átiraptaǵilar balaǵa bárqulla hu`rmet menen mu`násibette boliwsa, ol hám ózin haqiqiy hu`rmetke sazawar dep esaplay baslavydi. Kerisınshe, eger balaǵa sistemali iltifotsizlik kórsetilse, tiykarǵi itibar oniń kemshiliklerine qaratilsa, onda oniń ózi haqqında hu`rmetke sazawar emes, degen juwmaq shiǵariwdan ózi mu`mkinshilik qilmaydi. Bul hám turlishe halat ju`z beriwi mu`mkin : beparwalıq, ádepsizlik, jawizlıq hám basqalar.

O`zin ózi bahalaw qáliplesip barǵan sayin, olar átiraptaǵilardiń pikirinde hám qátte xizmetıniń aniq nátiyjelerinen talaba ózbetınshe bola baradi. Turaqli ózin ózi bahalaw qáliplesip bolıwı menen ol ózin bekkemlew printsipine iye boladi. Bul ózin ózi joqari bahalawǵa hám tiyisli. Misali, ata-ana yaki olardan biriniń kemsitiwshi mu`násibeti basqalar qatansiwdaǵi xizmet aldında, tiykarinan ekzamen aldında qorqiwdi qaliplestırıwi mu`mkin. Oqiwshi ekzamenlerdi tabisli tapsirǵaninda hám, ózine ózi tómen baha beriwdi ózgertirmeydi. Oniń basında tomendegi pikir qáliplesedi : bul tabissizlıqlardiń hámmesi tosınan : ol uqipsizlıq oqiwshi ekenligin oqitiwshilar qánshelli kesh aniqlasalar, uyaat hám sonshelli daxshatli boladi. Bul norasolik sezimin adamdi bir ómir táqib kiliwi mu`mkin.

Adamniń ózin ózi bahalaw dárejesi ol hámmeniń ortasında bildiretuǵin pikir menen hám, ol samimiy ráwishte ózi haqkinda nenii uyaliwi menen hám belgilenmeydi, bálki ol sistemali ráwisht`e ózine qaraǵanda qanday háreket kiliwi menen belgilenedi. Eger adam oǵan itibarsizlıq qılıwlarina óte sezimtalli bolsa, eger ol ázzilikleri kóriniwi mu`mkin bolǵan jaǵdaytslardan zor berip qashiwǵa urinsa, oniń jumıs qábiletın jamanlastiratuǵin dárejege shekem armanlarǵa berilse, oniń ózine isenimsizligi tiykarinda juwmaq shiǵariw ushın barlıq tiykarlar bar. Hám kerisınshe, qátte adam ju`dá kemtar bolip tuyilse-de ózine ózi ánshe joqari baha beriw tuwrisında hu`kim shiǵariw mu`mkinshiligin beretuǵin ólshemler hám bar : ol átiraptaǵilardi háqarat qilmay, óz qarasına ámel qiladi ; eger basqalar ol menen razi bolmasalar onshelli kewli qalmaydi, ol tabissizlıqqa ushiraǵanda ózin ózi aqlamaydi hám u`mitsizlikke tuspeydi ; ol basqa adamlarǵa xu`rmet menen mu`násibette boladi hám basqalardan oǵan jaman pikirdi kutip otirmastan hám mutlaqa sazawar bolǵan maqtawlarin inkar etpey, qolinnan kelgenshe basqalarǵa járdem beriwge umtiladi. Bunday adam óz háreketleriniń tu`sıniwge layiq hám hu`rmetke sazawar ekenligin názerde tutadi.

O`zin ózi bahalaw – bul basqa adamlardiń bahalawǵa qaraǵanda ánshe quramali protsess. ózin ózi bahalaw bahalawǵa qaraǵanda ánshe keshirek qáliplesedi. Barlıq jas toparlarda adamlar ózlerine qaraǵanda basqalardi haqqaniy bahalaydilar. O`zine basqalar qarasınan pikir bildiriw qábileti sóylesiwde hám jámáát xizmetınde rawajlanadi.

O`zini ózi bahalaw asirilgan, tómentilgen hám mass (yaki haqqaniy) bolıwı mu`mkin. Bul táriypler shaxstiń real mu`mkinshilikleri menen qaytalanǵanda payda boladi, misali, ózin ózi bahalaq ózin real mu`mkinshilikler qaraǵanda asirilǵan.

Psixologiyada kisıniń ózine ózi beretuǵin bahani, oniń muǵdarlıq hám sipat táriypin aniqlawdiń bir qatar eksperimental metodlari bar. (O`z-ózin tekseriw testleri, óz-ózin baqlaw, ku`ndelik ju`ritiw).

Úsh kórsetkish - ózine ózi baha beriw, kutilgen baha, topardiń shaxsqa bergen baxasi – shaxstiń du`zilisıne kiredi hám kisi buni qáleydimi-joqma, ol óziniń topardaǵi keypiyatın, ózi erisken nátiyjelerin tabisli yaki tabissiz ekenligin ózine hám dóǵerek átiraptaǵilardiń oǵan qaraslarin belgileytuǵin sub`ektivlik qurallarin esapqa aliwǵa májbu`r.



O`z-ózine baha turli sipatlar hám shaxstiń arttirilǵan tájiriybesi, usi tájiriybe tiykarinda jatqan tabislarǵa baylanıslı halda turlishe bolıwı mu`mkin. Yaǵniy, tiykarinan birar jumıs, tabis ju`zesınen artip ketse, basqasi tásirinde-kerisınshe, tómenlep ketiwi mu`mkin. Bul baha tiykarinda shaxsqa basqalardiń real mu`násibetlerine baylanıslı bolsa da, tiykarinda ol shaxs dizimindegi ólshemlerge, yaǵniy, oniń ózi sub`ektivlik tárizde usi mu`násibetlerdi qánshelli qádirlewǵe baylanıslı tárizde qáliplesedi. Misali, mektepte bir pán oqitiwshisıniń balaǵa qaraǵanda jaqsi mu`násibeti, bárkulla maqtawlari oniń óz-ózine bahasın asirsa, basqa bir oqitiwshiniń jaman mu`násibeti hám bul bahani tómenletmesligi mu`mkin. Yaǵniy bul baha kóbirek shaxstiń ózine baylanıslı bolip, ol sub`ektivlik xarakterge iyedir.

O`z-ózine baha tek ǵana xaqiyqatqa jaqın (adekvat), tuwri bolıwı, bálki ol ju`dá tómen yaki joqari hám bolıwı mu`mkin.



O`z-ózine bahaniń tómen bolıwı kópshilik átiraptaǵilardiń shaxsqa qarata qoyip atırǵan talaplariniń ju`dá artiqlıǵı, olardi orınlay almaslıǵı, turli qiyli itirazlardiń bárqulla tárizde bildiriliwi, jumısta, oqiwda hám qarim-qatnas protsessındegi tabissizlıqlar áqibetınde payda bolıwı mu`mkin. Bunday ósmir yaki u`lken adam hám, bárqulla tu`skinlik halatına tusip qaliwi, átiraptaǵilardan shetirikte ju`riwge háreket qılıwi, óziniń ku`shi hám qábiletlerine isenimsizlik keypiyatında bolıwı menen ajiralip turadi hám bara-bara shaxsta qatar jaman sipatlar hám qátti-háreketlerdiń payda bolıwına alip keledi. Bunday halat suitsidal háreketler, yaǵniy óz janina qást qılıw, real barlıǵınan «qashiwina» umtiliw psixologiyasın hám keltirip shiǵariwi mu`mkin.

O``z-ózine baha óte joqari hám shaxs minez-qulqına jaqsi tásir kórsetpeydi. Ol hám shaxs tabislari yaki ondaǵi sipatlariniń basqalar tárepinen tábiyǵiy emes tárizde bórttiriliwi, orınsiz maqtawlar, turli qiyinshilıqlardi shetlep ótiwge umtiliw arqali qaliplesedi. Áne sonday shárayatta payda bolatuǵin psixologiyalıq halat «adekvatlilik emes effekti» dep atalip, oniń nátiyjesınde shaxs hátteki, jeńiliwge ushiraǵanda yaki ózinshe biysharalıq, uqipsizlıqlardi sezgende hám buniń sebebin ózgelerde dep biledi hám soǵan ózin isentiredi hám (misali, «kesent- berdi-de», «pálenshi bolmaǵaninda» siyaqli báneler kóbeyedi). Yaǵniy, nenii bolmasın, ayipdar ózi emes, áritaptaǵilar, shárayat, táǵdir ayipdar. Bundaylar haqqında bara-bara adamlar «ayaǵi jerden u`zilgen», «menmensiraǵan», «dimaǵdar» siyaqli sipatlar menen sóyley baslaydilar. Demek, óz-ózine baha realistikalıq, adekvatlıq tuwri bolıwı kerek.

Realistikalıq baha shaxsti orap turǵanlar- ata-ana, jaqın qarindaslar, pedagog hám muǵalimmler, qońsilar hám jaqınlariniń orınli hám tiykarli bahalari, real samimiy mu`násibetleri deregi bolip, shaxs usi mu`násibetlerin erte jaslıǵınan xalis qabil qılıwǵa, óz waqtında kerek bolsa tuwrilawǵa u`yretilgen boladi. Bunda shaxs ushın etalon, órnek esaplanǵan insanlar topari - referent topardiń roli u`lken boladi. Biz ku`ndelik turmısta hámmeniń pikiri xám bahasına qulaq sala bermeymiz, biz ushın sonday insanlar bar, olardiń hátteki, ápiwayi ǵana eskertiwleri, hátteki, mektep turip bergen eskertiwleri hám u`lken áhmiyetke iye. Bunday referent topari real bar bolıwı (misali, ata-ana, oqitiwshi, ustaz, jaqın doslar), yaki real emes, qiyaliy (kitap qahramanlari, su`yikli aktyorlar, ideal) bolıwı mu`mkin. Soniń ushın jaslar tárbiyasın yaki real jámááttegi adamlarǵa maqsetke muwapiq tásir yaki taz`yiq kórsetiw kerek bolsa, olardiń etalon, referent toparin aniklaw u`lken tárbiyalıq áhmiyetke iye boladi.

Sonday qilip, óz-ózine baha taza sotsial qubilis bolsa, oniń mazmuni hám mánisi shaxsti orap turǵan jámiyet normalarina, usi jámiyette qabil qilinǵan hám qádirlenetuǵin qádiriyatlarǵa baylanıslı boladi. Keń mánistegi u`lken sotsial jámáátler etalon rolin oylaw áqibetınde qáliplesetuǵin óz-ózine baha- óz-ózin bahalawdiń joqari dárejesi esaplanadi. Misali, ǵárezsizlik shárayatında mámleketimiz jaslari sanasına milliy qádiriyatlarimiz, watanparwarlıq, ádalat hám ǵárezsizlik ideologiyasına sadaqat sezimleriniń tárbiyalaniwi, tábiyǵiy, hár bir jas áwladta ózligin ańlaw, ózi tán bolǵan xalıq hám milliy mánawiyatiń qadirlaw sezimlerin tárbiyalamaqta. Bul usi joqari óz-ózin ańlawdiń fundamenti hám záru`r qáliplestırıwshi msexanizmi. Demek, óz-ózin bahalaw - óz-ózin tárbiyalawdiń záru`r ólshemi. óz-ózin tárbiyalaw faktorlari hám mexanizmlerine tómendegiler kiredi :


  • óz-ózi menen sóylesiw (ózin konkret tárbiya ob`ekti sipatında qabil etiw hám ózi menen sóylesiwdi shólkemlestırıw sipatında) ;

  • óz-ózin isendiriw (óz mu`mkinshilikleri, ku`shi hám erkine iseniw arqali, jaqsi minez normalarina boysındiriw) ;

  • óz-ózine buyriq beriw (tiǵiz hám ekstremal halatlarda ózin qolǵa aliw hám maqul jolǵa ózin qarata aliw sipati) ;

  • óz-ózine tásir yaki autosuggestiya (sotsial normalardan kelib shıqqan halda ózinde maqul ustanovkalardi qáliplestırıw) ;

  • ishki tártip- óz-ózin basqariwdiń záru`r ólshemi, bárqulla hár jerde óziniń barlıq háreketlerin sistemali ráwishte korrektsiya qılıw hám basqariw ushın záru`r sipat.



1.4. Óspirimlik dáwiriniń psixologiyalıq o’zgeshelikleri.

Óspirimlik dáwiri bul insanniń balalıqtan jaslıqqa o’tiwshi hám o’z náwbetınde basqa dáwirlerden o’ziniń keskinirek hám de quramaliraq ju’z beriwi menen ajiralip turatug’in dáwiri bolip esaplanadi. Bul dáwir 5 – 8 klasslarda oqiw waqitlarina tuwra keledi hám 11 – 12 jastan 14 – 15 jasqa shekemgi bolg’an dáwir aralig’inda keledi.

Ayirim balalarda bul dáwir 1 – 2 jil erterek yaki keshirek baslaniwi da mu’mkin.

Basqa dáwirlerge qarag’anda o’sip rawajlaniwindag’i bir tutaslıq, soniń menen birge qarama-qarsilıq, shiyelenisiwler gu’resi o’spirimler dáwirinde ayqın ko’zge tu’sedi hám basqalarg’a qarag’anda ayriqsha ko’rinip turadi.

Sebebi bul dáwirdegi balalar bir jag’inan bala, al ekinshi jag’inan eseye baslag’an insan, yag’niy ol kishkentay baladay emes u’lkeyip er jetken eresek te emes, bul dáwir balalıqtan eseyiw dáwirindegi o’tiw dáwiri bolip tabiladi.

Psixologiyada bul dáwirdegi balalardiń psixologiyalıq o’zgesheliklerin tu’sındiriwge, oniń teoriyalıq táreplerin sheshiwde eki bag’dar bar.

Birinshi bag’dar-o’spirimlerdiń psixologiyalıq jaqtan rawajlanip jetilisiwinde negizgi faktor biologiyalıq instınktlik – tuwilma berilgen o’zgeshelikler boladi. Al sirtqi sotsiallıq ortalıq usi berilgen tuwilma o’zgesheliklerdiń tezlesiwine yamasa irkilip qaliwina jag’day tuwdiradi. Óspirimi jeke o’zgesheliginiń negizi bolip, olardag’i barlıq protsesslerdiń o’z ishki du’ńyasına qaratiliwi, bag’darlaniwi nátiyjesınde o’zlerin u’lkenlerge qarsi qoyiwi, og’an bag’inbawg’a tirisiwi ko’rinislerinen ibarat boladi degen ko’z – qarastag’ilar bag’dari.

Ekinshi bag’dar – o’spirimlerdiń psixologiyalıq rawajlanip jetilisiwinde negizgi orındi bala jasap atırg’an ortalıq hám jámiyettegi sotsiallıq qarim – qatnas o’zgeshelikleri iyeleydi. Baladag’i tuwilma biologiyalıq o’zgeshelikler o’zinen – o’zi tikkeley ju’zege kele almaydi, al átiraptag’i adamlar, ortalıq penen qarim – qatnasınan kelip shig’adi, olardiń tásirinde belgili badarda qáliplesip jetilisedi dep tu’sındiriwshi bag’dar.

Bul bag’dardiń ekinshisi duris, sebebi bunda biologiyalıq faktorlar menen sotsiallıq faktorlar bir – birine qarsi qoyilmaydi, ekewiniń de orni ko’rsetilip, sheshiwshi orın sotsiallıq ortalıq ekenligin atap ko’rsetiledi. Haqiyqatında da o’spirim psixologiyasında payda bolatug’in o’zgerisler ornin rawajlaniwlar, tásir etiwshi iskerlik tipleri hám de pikirleri menen olardiń qarim – qatnasındag’i jańasha baylanislardiń qanday bolıwına, olardiń qalay tásir etiwine o’spirim o’mirindegi jasaw shárayatlarina qaraydi. Usilarg’a baylanıslı tu’rlishe bag’darda qáliplesip rawajlanadi. Mine usi jańasha jag’daylarda jaqsi háreket etiw protsesınde o’spirimdegi ishki, o’z qálbindegi qarama – qarsilıqlar o’z sheshimin tabadi. Óspirimniń sotsiallıq jag’dayg’a aktiv tu’rde erisip bariwi yamasa ko’nlige almawi tu’rlishe qilıq háreketlerdi payda etip otiradi. Óspirimlerdegi o’zin u’lkenler menen teń qoyiwg’a umtiliwi, o’ziniń oy – pikirin hám qálegenlerin o’tkeriwge háreket etiwi nátiyjesınde oniń menen esaplasiwg’a tuwra keledi.

Óspirimlik dáwirinde olardiń psixologiyasında anag’urlim dárejede psixologiyalıq o’zgeris, jańalaniw qayta du’zile baslaw tezlesedi. Adamlar menen qarim – qatnasqta o’zin – o’zi bahalawinda, o’zin basqalar menen salistırıwinda, u’lkenlerdiń basqariwina qanday qatnas jasawi waqtında u’lken o’zgerisler seziledi. Mektepke bul jastag’i balalardi oqitiw hám tárbiyalawdag’i qiyinshilıqlardiń ko’pshiligi o’spirimlerdegi jasına hám hár biriniń jeke o’zgesheligine tán bolg’an rawajlaniw, o’sip jetilise bariw nizamlilıqlarin jetik bilmewden tereń hám hár tárepleme izertlep, u’yreniw olardiń o’zgesheliklerin jetkilikli dárejede esapg’a almaw yamasa hár kimge jeke qatnas talabin duris ámelge asira almawdan kelip shig’adi.

Óspirim jasına tán o’zgesheliktiń negizi, olardiń o’spirim menen u’lkenler arasındag’i sonday –aq o’spirim menen mug’allimler arasındag’i qatnas krizisıniń ko’beyiwinen, oniń ámelge asiwindag’i usil hám metodlariniń burıng’ig’a qarag’anda basqasha tu’s aliwina itibar bere almag’annan kelip shig’adi. Bul dáwirde balalardiń psixologiyalıq rawajlaniwin o’zgertiriwshi faktor ku’shlerdiń biri o’spirimlerdiń is háreketlerindejańa talap mu’tájlikleriniń kelip shig’iwi hám usi mu’tájliklerdiń qanaatlandirip otiriwindag’i kemshilikler, baladag’i mu’mkinshilikler menen og’an qoyilatug’in talaplar arasındag’i sáykesliktiń tuwri kelmewinen boladi. Baslawish klasstan joqari klassqa o’tiwi menen oniń oqiwiniń mazmuninda o’zgerislerdiń joqarilawi menen endi olar hár tu’rli ilimler tarawinan burın ko’rmegen, esitpegen jańa hám quramali faktor, hádiyseler menen sistemali tu’rde tanisa baslaydi, olardi u’yrene aliw balalardan anag’urlim dárejedegi ag’il xizmetın talıqlaw, salistırıw, juwmaqlaw, dálillew, tu’sıniw, este saqlay aliw, erk ku’shin talap etedi.

Sonday-aq shańaraqtag’ilardan bo’leklese baslaw, sirttan o’z dártleslerin, ptktrleslerin tabiwg’a háreket etiwi. Geyde olardiń tásiri ata-anasi, basqa u’lkenlerdiń tásirinen de ku’shlirek keliwi o’z ideallarina iye boliwg’a tirisiwi, qatar-qurbilari menen baylanisi hám olar arasındag’i o’ziniń ornin sezine baslawi da o’zgeredi, olardiń ko’pshiligi o’spirimniń o’z siri, dárejesınde áhmiyetke iye bolıwı da mu’mkin. Mine usilardiń aqibetınde bul balalar «qiyin dáwir» (o’spirimniń o’zi ushın da, u’lkenler ushın da) er ko’kirek «o’jetlik» dáwiri dep te ju’rgiziledi. Ekinshi jag’inan bul o’spirimler o’mirge qizig’ip qaraytug’in o’z jolin tabiwg’a o’ziniń mápin ámelge asırıwg’a háreket etedi. Eger olar menen til tabisip olardi o’zimizge ish tartiwg’a tu’sınisip jasawg’a jag’day jarata alsaq o’spirimler bul miyirbanlıqti, adamgershilikti tez qabil alatug’in barlıq nársege jan táni menen berile alatug’in barlıq nársege de tik turiwg’a tayar bara alatug’in dáwir. Demek bul dáwir tárbiya, duris qarim-qatnas bolg’an jaqdayda ju’dá unamli o’zgesheliklerdi o’zine sińdire alatug’in dáwir bolip tabiladi. Eger bulay bolmag’anda o’spirimlerdi tez shetletip, qoldan shig’arip aliwimiz da qiyin emes. Bul dáwirde o’spirimlerdi qolg’a alip qadag’alap, biraq olardiń qálbin jaralamay, tu’sınip, olardi o’zimizge teńlestirip, esi enip qalg’an insan sipatında qarasaq olardi kewildegidey oqitip tárbiyalawg’a da eń qolayli dáwir esaplanadi.

Óspirimlerdiń organizminde u’lken o’zgerimler ju’z berip bir jag’inan fizikalıq jaqtan o’siwdiń tezlesiwi (intensivlesiw) soniń menen birge o’siw o’zgeriwdiń bir qálipte, bir tegis bolmawi bayqaladi. 10 jasqa shekemgi balalarda o’siw bir tegis, kem-kemnen o’siw bayqalsa, al 10-11 jastan baslap birden tezlesiw, burilistiń payda bolıwın ko’remiz, sońin ala 12 jaslarg’a kelip o’zgeriw, o’siw jáne jumsarip bir qálipke tu’se baslaydi. Óspirimlerde dene uzinlıqqa o’siwi tezlesedi (qizlarda áq jasqa shekem, al er balalarda 15 jasqa shekem). Bulshıq et taramislanip su’yekleri bekkemlesedi, ásirese skelet su’yekleri bekkemlenedi. Soniń ushın da o’spirimler dáslep birden qollari, ayaqlari uzayip, bet álpetleride sozilip, og’an og’ashlanip ko’rinedi: skelet, uzinlaq tezleskeni menen ko’kirek kletkasi biraz dárejede áste o’zgeredi. Bunday osiw proportsiyasi o’spirimlerdiń sirtqi ko’rinisi jag’inan kelisiksizlew ko’rsetedi, buni sezgen o’spirimler bunnan uyalip oni o’zinshe «du’zetiw» ge de háreket etiw mu’mkin, geyde bul jaman aqibetlerge alip keliwi de itimal. Sonday-aq u’lkenler oniń denesındegi kelisiksizlikti betıne basip ku’lse, ermeklese olar qatti ashiwlanadi, ar-namisi keledi, qayg’iriw belgileri kelip shig’adi. Óspirimlerdiń ju’rek qan tamir sistemasi da birgelikte o’speydi, tek ju’rek ko’lemi o’sedi, ku’shli isleydi, biraq qan tamiri oniń diametri ju’rek ko’lemine sáykes kelmeydi, ol qanaatlaniwda, qan basiminda o’zgerisler tuwdirip, basi aylaniw, geyde qolaysizlıq, sharshaw jag’dayina alip keledi. Bul o’zgerislerg so’zsiz o’spirim psixologiyasında ńáliplesiw, tınishsizlaniw belgileri tuwdiradi.

Ju’rek qan tamir sistemasındag’i o’zgerislerdiń payda bolıwı, ishki sekretsiya bezlerinde (ásirese qalqan terizli bezlerdiń) xizmet atqariwdiń o’zgere baslawi o’spirimlerdiń nerv sistemasına tásir etdi (biraq bular tez o’tip ketedi): tez qozg’aliw, tásirsheńlik, ashiw kernewi, o’zin toqtata almawg’a shekem baradi. Bunday tásirler ku’shli hám bir tu’rde uzaq dawam ete berse bala tuyiq minezlilik ko’rsetedi. Al geyde ju’dá ku’shli qizig’iwshańbolip ta ketedi. Óspirimlerdiń gey birewleri ju’dá biypárwa ishten tu’yinip, alag’adalaw bolip ju’rse, al ekinshi bir o’spirimler ashiwshag’iraq, tártipsizirek jag’daylarg’a da tu’sip ketedi, bul mug’allimlerdi, tárbiyashilardi qiyin awhalg’a salip qoyadi. Degen menen bul joqaridag’ilarg’a qarap o’spirimler qandayda bir «mayip» dáwir olardi hádden tisqari álpeshley beriwi kerek degen mánisti tu’sıniwge bolmaydi. Kerisınshe bul dáwir ju’dá janli, tetik, háreketsheń dáwir, olarda ko’plegen árman, tilek ideyalar, umitiliwlardiń payda bolatug’in dáwiri esaplanadi. Sonlıqtan oqitiw hám de tárbiyalawda bulardi duris esapqa alip is ju’rgiziwi shárt.

Óspirimlik dáwiriniń jáne bir o’zgesheligi olardi jinisiy pisip jetilise brslaw (jinis bezleriniń jetilise baslaw belgileri) dáwiri esaplanadi. Biraq bul o’zgerisler den sawlig’i jinis ayirmasına (er bala, qiz bala) o’sken klimatına, milliy etnografiyalıq o’zgesheliklerine baylanıslı hár kimde hár tu’rli, hár jerde hár qiyli baslanadi hám tu’rlishe o’tndi. Qubla rayonlarda erte baslansa, arqa rayonlarda keshirek baslanadi. Házirgi dáwirde tolıq jetilisiw qizlarda 13-14, al er balalarda 15-16 jasqa tuwra keledi. Instınktiv-biologiyalıq jetilisiw menen sotsiallıq jeke o’zinshelik jetilisiwi arasındag’i sáykesliktiń bolmawi ko’plegen qiyinshilıqlarg’a alip keledi. Óspirimlerge ju’dá taktli tu’rde tu’sındiriw, instiktiv mu’tájlilikke yamasa dáslepki sezimlerge berilip ketip jaman jolg’a tu’sip ketiwden saqlandiriw záru’r. Óspirimlerde o’mirge qizig’iw, do’gerek átiraptag’i waqiyalarg’a, jańasha dástu’r, u’rp-ádetlerge, uliwma biliwge ko’p nárselerge aralasiwg’a qumarlıq ju’dá ku’shli boladi. Sonlıqtan olardiń bos waqitlarin sport, texnikalıq shinig’iwlar menen toltiriw, bug’an mu’mkinshilikler jaratiw, jaslar sho’lkemlerine tartiw, olardi qiziqli hám romantikalıq islerine áhmiyet beriw, olardi uyimlastırıw, qolinan keletug’in paydali jumıslarg’a aralastirip bariw u’lken áhmiyetke iye.

Óspirim jasındag’i xarakterli psixologiyalıq o’zgerislerdiń biri olardag’i ádep-ikramlilıq jaqtan qáliplesiw, ádep-ikramlilıq sananiń payda bola baslawi, ádep ikramlilıq o’lshemlerin iyeley baslawi esaplanadi. Bul dáwir duńyag’a ko’z-qaras, ádep-ikramlalıqqa isenimleri printsipleri hám ideyalari, baha beriwge qaratilg’an pikirleri payda bolip, bulardan o’spirimler o’z ju’ris turisına, o’mirlik, termislıq beg’darlarinda paydalaniwg’a dáslepki qádemler dáwiri bolip tabiladi. Endi o’spirimler hár bir nársege o’zinshe baha berip o’z printsiplerine, isenim tu’sıniklerine su’yenip háreket etetug’in boladi. Óspirimlerdiń qanday ádep-ikramlilıq tájiriybe toplawina qarap, olardi tán aliwina qarap ondag’i jeke o’zgeshelik qáliplese baslaydi. Sonlıqtan geyde ku’tilmegen jerde ayirim o’spirimlerde ádep-ikramlilıq pikir, isenim hám tu’sıniklerdiń unamsiz ko’rinisleri ko’zge tu’se baslawi da mumkin. Ásirese bunday kelispewshilikler o’spirimlerge jaza qollang’anda yamasa olardiń ayiplarin áshkaralag’anda ayqın bilinip qaladi. Ásirese «jaqsi», «jaman», «jag’imli», «jag’imsiz» qilıq háreketlerge baha beriwde de o’spirimniń o’z pikiri, ko’z qaraslari bar. Olar endi o’zlerin kishkentay baladay ko’rip qatnas jasay beriwin jaqtirmaydi, o’zin u’lkenler qatarinda esaplawin talap etedi, eseygenlik sezimi oyana baslaydi. Ásirese bul o’zgeshelikler házirgi dáwirdegi «akseleratsiya» o’sip eseyiwdiń tezlesip atırg’an dáwirinde o’spirimlerde erterek payda bolip ptir. :lkenlerdiń isenimi o’spirimlerdi o’zlerine teńep qarawi, olar menen erjetkenlerdey qatnas jasawi hám olardag’i o’z-betınshe háreket etip ko’riwge umtila baslawdiń ku’shliligi tek sotsiallıq jaqtan teńlikke erise baslawi g’ana emes, al sub`ektiv jaqtan o’spirimniń o’ziniń ishki isenimi, o’ziniń sana sezim bag’darlari jag’inan da eseyiwge erisiwge iytermeleydi. Ózin basqalar menen salistiradi, o’zine de sınli ko’z-qaras penen qaraydi, besqalarg’a da do’gerek-átirapqa da ser saladi. Bunday jańasha qorshawdan o’z ornin duris tabiwg’a, basqalar menen sanasiwg’a ko’nligip baradi. Óspirimler ju’dá tez qabillawshi o’zgesheligine iye. Sonlıqtan oni qorshag’an adamlar qatar-qurbilarindag’i real qarim-qatnas normalari dástu’r hám kesheleri olarg’a tez o’tedi. Demek, oni qorshag’an adamlar jag’dayi ku’shli tásir etiwshi faktor boladi.

Óspirimlerdegi o’zin u’lkenler qatarina qosiliwg’a umtiliw huqiqlarin jańalap, basqalardan talap ete baslawi, olardi u’lkenler menen bolg’an qarim-qatnasın jańa basqishqa ko’teredi, onda biraz o’zgerisler payda etedi. Bunnan burıng’i dáwirdegi u’lkenlerge so’zsiz boysıniw endi burıng’iday emes, al geyde qarsi turiw, o’z pozitsiyasın jaqlaw, kishkentaylarday ko’rip, olardi sheklep qoyiw, hádden tis qadag’alay beriw, jazalay beriwge, oniń tilek niyetlerin esapqa almaw, oniń maqtanishlarin ayaq asti etiwge, kemsitiwge, renjite beriwge qapalanadi, o’zin basqa adamlarday adam sipatında hu’rmet etiw, moyinlawdi talap ete baslaydi.

Bunday qatnasiqlardan payda bolatug’in qiyinshilıqlar eń aldı menen u’lkenlerdiń o’z baslamalari menen shin kewilden o’spirimlerge degen o’ziniń qatnas baylanislarin o’zgertiwi nátiyjesınde g’ana jo’nlesedi, shiyelenistirip, asqındirip jibermesten oniń aldın aliwg’a mu’mkinshilik tuwadi. Buniń birinshi shárti-o’spirimlerge kishkene baladay dep qarawdi toqtatiwdan ibarat. Degen menen burınnan u’yrenip qalg’an qatnastiń formalari saqlaniwida mu’mkin. Máselen: ol o’spirim bolg’an menen oniń oqiwshi ekenligi saqlanip qaladi. Olardiń ata-analardan materiallıq hám g’amxorlıq jag’inan g’árezsizligi: u’lkenlerdiń dástu’riy tu’rde o’z balasın tejep, bag’darlap otiriw ádet pesheleri: o’spirimlerde ele pu’tkilley o’zin-o’zi meńgerip kete beriwdiń joqari dárejede o’sip jetilispegenligi. Usi joqarida aytilg’anlarg’a qaramastan o’spirimlerdiń sotsiallıq jaqtan eseyiwi olardi keleshek o’mir jolina tayarlaw ushın kerekli. Bul ju’dá quramali protsess bolip ol ko’p waqit talap etedi. Óspirimlerdiń huqiqıniń, waziypalariniń o’zgeriwi menen g’ana iske asa baslaydi.

Bul dáwirdegi u’lkenler menen o’spirim arasındag’i qarama-qarsilıqlardiń kelip shig’iw sebepleride bar. Eń aldı menen bul o’spirimlerdi tárbiyalaw talabi menen o’spirimniń o’z sotsiallıq eseygenin seziwi arasındag’i qarama-qarsilıqtan baslansa, ekinshi jaqtan o’spirimniń o’z eseyiwi haqqındag’i tu’sınik hám elesleri, usig’an baylanıslı o’z huqiqın talap etiwinen kelip shig’adi. Bir jag’inan u’lkenler u’lkenligin etip o’spirimlerge talap qoyiwin kemeytpeydi, bul o’spirimlerde qaysarlıq ko’rsetiwge alip keledi.

Eger bunday jag’day tez arada o’z sheshimin tappay dawam ete berse, shiyelenisiw de ku’sheye beredi. Sonlıqtan u’lkenler sabirlilıq penen tu’sındiriw arqali máseleni jumsartiwg’a háreket etiwi kerek.

Óspirimlerdiń eseyiwiniń rawajlaniwina hár tu’rli bag’darlardiń bldiwi olardiń eseyiwge dag’dilanip bariwina tásir etiwshi u’lgi sipatındag’i turmıs qorshawiniń hár tu’rliligine baylanıslı boladi. Mine usınday bala ushın u’lgi sipatındag’i ortalıqqa bag’darlaniw oniń qanday bolıwı o’spirimlerdiń turmıslıq hám o’mirlik qádriyatlariniń mazmunin, o’spirim jeke o’zinsheliginiń uliwma bag’darin belgilep beredi, olar to’mendegiler:

a) Eseygenliktiń sirtqi belgilerine eliklew. Óspirimler ushın adamlardag’i o’spirimdi o’zine tez tartatug’in sirtqi belgi ko’rinisler, qilıq háreketler, olardiń balalardag’i belgilerine qarag’anda qiziqli, basqasha ko’riniste eliktiriwshi ko’rinisleri boladi. Bular papiros shegiw, karta oynaw, ishimlikler ishiw, boyaniw, tag’inshaqlar tag’iw, ku’lisiw hám basqalar. Óspirim qolina sigareta aliwi oni u’lken adam, eseygen adam etip ko’rsetetug’inday ko’rinedi. Ózlerin ko’rsetiw, basqalarday boliwg’a umtiliw, olardiń ko’p waqitın aladi, bul ásirese qiz balalarda ko’birek ushirasadi. Er balalar ko’birek «u’lkenlerdey boliw» ushın qizlar menen ushirasiw waqitlarin belgilew, kelisiw usillarin da u’yrenedi, hár tu’rli kesheler, otirispalar sho’lkemlestiredi. Sonday-aq kino, televidenie, ko’shedegi seyillerde jiyin, merekelerde ko’rgenlerine elikleydi. Bul eliklew sirtqi o’zgesheliklerge eliklew bolsa, er balalardiń qizlarg’a, al qizlardiń er balalarg’a bolg’an qizig’iwi basqasharaq, dál tu’rde basqalarg’a eliklemesten hár kim o’zinshe eliklewge u’yrene baslaydi. Bunday eliklewlerdiń ko’beyiwin oqiwdag’i bilim sapasına, biliw qizig’iwlarina jemen tásir etedi. Sonlıqtan ata-analar menen o’spirimler tárbiyasi haqqında sáwbetler o’tkeriw, mektepte o’spirimlerdiń waqtın qiziqli, mazmunli etiwge járdem beretug’in jumıslarin sho’lkemlestırıw, mektepten tis tárbiya orınlarinda o’spirimlerdi ko’birek eliktiriw, olardiń qizig’iwlari boyinsha ko’she-máhállelerde jumıslar alip bariw záru’rli.

b) «Nag’iz er adam, jigitlik» ke teńlesiwge umtiliw o’zgeshelikleri.

Óspirimlerdiń eseyiwiniń rawajlaniwinda o’spirim er balalardiń erkeklik jigitlik ideyalarina haqiyqiy «erkek jigitlik» sipatın iyelewge aktiv umtiliwlari u’z aldına orın iyeleydi. Bul bir jag’inin ku’shli, shidamli hám to’zimli, erki ku’shlilik, er ko’kireklik hám batırlıq, erlikke umtiliw bolsa, ekinshi jag’inan o’z joldas - doslarina sadiqlıq berilgenlik, doslıq hám basqa o’zgesheliklerdi payda etedi. Óspirimler u’lkenlerdegi er ju’reklik, ku’shlilik, shaqqanlıqqa ko’birek kewil bo’ledi. Qorqaqlilıq, tartınshaqlıq, náziklikti, ázzilikti jek ko’redi. Bul joqarida sipatlardi qádirleytug’in, adamlardan tiskinetug’ini ju’dá jaqsi o’zgeshelikler. Degen menen ku’shli bolaman dep, yamasa mártlik usınday emespe dep hár tu’rli oysizlıqqa shekem de bariwi mu’mkin. Sonlıqtan bul o’zgeshelikler qanday jag’dayda unamsiz aqibetlerge alip keletug’inin tu’sındirip bariw isendiriw joli menen jumıs alip barg’ani maqul.

Óspirimlerde u’ylegi u’lkenlerdiń járdemshisi, jaqın ko’mekshisi boliwg’a, hár tu’rli waziypalardi atqarip, u’lkenlerdi qollap quwatlawina, maqtawina erisiw, ko’zge tu’siwge tirisiw, o’zin ko’rsetiwge umtiliw ju’dá ku’shli boladi. Sonlıqtan u’lkenler o’spirim aldında o’ziniń mehribanlig’in, adamgershiligi, miynet kemshiligi, printsipiallig’i menen o’rnek bolsa, o’spirimlerde solarg’a eliklewge umtiladi.

v) Óspirimlerdiń biliw aqil iskerliginde eseyiwdiń rawajlaniwi.

Óspirimlerdiń biliw hám aqil xizmetındegi o’zgerisler olardiń oqiw iskerligine o’tiwi menen baylanıslı keledi. Oqiwdag’i o’zinshe isley aliw mu’mkinshiliklerine baylanıslı rawajlanip baradi. Óspirimlerdiń bunday iskerligi ilim negizlerine, texnika, iskusstvo, bir yamasa bir neshe ilim tarawlarina bag’darlang’ani menen ele olar keleshektegi kásip iynlew niyetleri menen baylanıslı bola bermeydi. Olardiń bunday tarawlarg’a qizig’ip beriliwi hár tu’rli ámelge asadi. Birewleri kitapxanalarda kitap izlep oqisa, birewleri ko’rbizbege qatnaydi, muzeylerge baradi, qatar qurbilari menen tanisadi, olar menen pikir alisadi, izlenedi kitaplar oqiydi. Aktiv qizig’iwshilıq, ko’birek biliwge qatti háwes etiw o’spirimler ushın xarakterli bolip tabiladi. Bul qizig’iwshilıqlar olardiń qizig’iwshilıqlarin idiratip hám turaqsiz etip jiberiwide mu’mkin. Bir waqitta ko’p qizig’iwshilıqtiń bolıwı, olardiń tez hám orınsiz almasiwi u’stirtın qizig’iwshilıqti qanaatlandiriwg’a turmıstiń hár qiyli tarawlarina jeńil, áhmiyetsiz mu’násebetti qáliplestırıwge alip keledi. Sonlıqtan usınday «qizig’iwshilıqti» irketug’in mug’allimler duris islep o’spirimlerge járdem beredi.

II BAP. ÓSPIRIMLER SALAMAT TURMÍS TÁRIZINE TÁSIR QÍLÍWSHÍ SEBEPLERDI ÚYRENIWDIŃ PSIXODIAGNOSTIKALÍQ METODIKALARÍ

2.1. «Shaxstıń o’z – o’zin bahalawı» metodikasi.
Maqset: shaxstiń o’z – o’zin bahalaw sipatın aniqlaw.

Tekseriw tártibi:

Tekseriliwshige shaxstiń hár qiyli sipatlari ko’rsetilgen blank beriledi. Ol usi sipatlarg’a aldın o’z ideal ko’z qarasınan, so’ń bul sipatlardiń o’zinde ko’riniwi ko’z – qarasınan ball berip bahalaydi. Misali, printsipiallıq sipati idealinda g’0 ball alg’an bolsa, bul sipat o’zinde ko’rniwi tárepinen áń ball alg’an bolıwı mu’mkin.



Esletip o’temiz, blanktag’i sipatlar sani g’0, eń joqari ball g’0 ball.


№

Ideal

Uliwma sipatlar

Ózim

d

Σd g’

1




Jumsaqlıq










2




Qizig’iwshańlıq










3




Printsipiallıq










4




Ózin joqari tutiw










5




Mártlik










6




Ashıq kewillilik










7




Quwnaqlıq










8




Bosiqlıq










9




Suwiqqanlıq










10




Shidamlilıq










11




Jánjelkeshlik










12




Iqtiyatlilıq










13




Hásedgo’ylik










14




Ójetlik










15




Háreketsheńlik










16




Oyshańlıq










17




Isjaqpaslıq










18




Tapqirlıq










19




Betkesheberlıq










20




Injiqlıq












Aling’an nátiyjelerdi esaplaw hám analiz qılıw:

Aldın «ideal» menen «o’zim» degi sipatlar ortasındag’i pariq (d) aniqlanadi. Bul pariq «ideal»dag’i bir qiyli sipattan «o’zim»degi bir qiyli sipatti ayiriw arqali tabilip, bul ko’rsetkish + á9 g’a shekem bolıwı mu’mkin.

Keyin bul pariq kvadratqa ko’teriledi (d) hám bul kvadratqa ko’terilgen sanlardiń uliwma jiyindisi tabiladi.

Aqirinda bolsa formula tiykarinda korrelyatsiya koeffitsienti tabiladi:

u’ H Σd g’

Ch = á - -----------

(n – ng’)n

Bul jerde ch – korrelyatsiya koeffitsientiŃ

n-ko’rsetkishler saniŃ

Solay etip, shaxs o’zin to’mendegishe bahalawi mu’mkin:

á) 0,1 – 0,1 aralıqta bolsa, noadekvat pás bahalaw


  1. 0,3 – 0,4 aralıqta bolsa, adekvat pas bahalaw

  2. 0,5 bolsa adekvat bahalaw

  3. 0,6 – 0,8 aralıqta bolsa, adekvat joqari bahalaw

  4. 0,9 dan joqari bolsa, noadekvat joqari bahalawlar qatarina kiredi.

2.2. Sotsial psixologiyalıq maslasqanlıq xarakteristikaların u`yreniw metodikası (F.K. Rodjers, R.Daymond)

O`spirimlerde minez – qulıq buzılıwlar sebepleri hám xarakterin ashıwda ámeliy psixologiyalıq diagnoz, demek, valid metodikalıq apparatı izlew záru`r boladı.

Sotsial psixologiyalıq maslasqanlıq sorawnaması (X. Rodjers – R.Daymondtıń SPM shkalası) qollap shaxsiy rawajlanıwdıń bir qatar faktorların, tiykarınan óz – ózin bahalaw, óz – ózin qabıl etiw, basqalardı qabıl etiw, u`stınlikke umtılıw, mektep adaptatsiya – dezadaptatsiyasın belgilewshi qarar hám is – háreketlerde kórinetuǵınlıǵın anıqlaw mu`mkin.

Sotsial – psixologiyalıq maslasqanlıq shkalasınıń original variantı 1954 jıl F.K.Rodjers hám R.Daymond tárepinen islep shıǵılǵan. Usı sorawnama mekteplerdegi «tárbiyası qıyın balalar»dıń emotsiya hám minez – qulqındaǵı buzılıwlardı u`yreniw ushın (Murzenko V.A. 1977), mektep adaptatsiyası – dezadaptatsiyasınıń kórsetkishi sıpatında baslanǵısh tálimnen orta tálimge ótiwdegi qıyınshılıqlardı u`yreniw ushın (Prixojan A.M. 1984), qánigelestirilgen mekteptegi tálimniń quramalasqan formalarına maslasıw protsesınde óspirimlerde óz – ózin ańlawdıń qáliplesiwine tán ózgesheliklerdi u`yreniw ushın (Snegireva T.V. 1978), orta arnawlı hám joqarı oqıw orınları shárayatlarına maslasıwdıń individual ózgesheliklerin u`yreniw ushın (Osnitskiy A.K. 1992) oqıwshılardıń tu`rli toparlarında sınap kórilgen.

Metodikadan paydalanıw protsesi sonı kórsetedi, ol tiykarınan óspirimler ushın mólsherlengen. Biraq ol kishi óspirimler menen islewde de nátiyjelerin beriwi mu`mkin.

Metodika tiykarın quraytuǵın insannıń sotsiallıq ortalıq hám óz – ózine bolǵan mu`násibeti modeli óz – ózinde rawajlanatuǵın, óz minez – qulqı ushın juwap beriwge qadir sub`ekt sıpatında shaxs kontseptsiyasınan kelip shıǵadı. Shkala 101 hu`kmnen ibarat bolıp, olardıń 37 si shaxstıń sotsial – psixologiyalıq maslasqanlıq ólshemlerine muwapıq keledi (bul ólshemler kóp tárepten shaxs jetikligi ólshemlerine mas kelip, olar arasında óz qádirin biliw hám ózgelerdi hu`rmet qılıwǵa qádirlik, xızmet hám mu`násibetlerdiń real ámeliyatı ushın ashıqlıq, óz mashqalaların tu`sıniw hám olardı sheshiwge umtılıw sıyaqlılar bar). Keyingi 37 hu`kim maslaspaǵanlıq ólshemlerine tiyisli (ózin hám basqalardı qanday bolsa sondaylıǵınsha qabıl ete almaslıq, shaxsıy tájiriybe u`stınde pikir ju`ritiwde «tosıqlar»dıń barlıǵı, mashqalalardan qashıw, psixikalıq protsesslerdiń mortlıǵı sıyaqlılır). Qalǵan 27 biytárep hu`kimniń bir bólimi jalǵan shkalasın quraydı.



Tu`sındirme: Sorawnamaǵa insan, onıń turmıs tárizi: keshirmeleri, pikirleri, ádetleri, minez – qulıq uslubı haqqındaǵı hu`kimler kirgizilgen. Olardı óz turmıs tárizimiz benen salıstırıw mu`mkin.

Hár bir hu`kimdi oqıp, óz ádetlerińizge, turmıs tárizińizge salıstırıń hám bul hu`kim Sizge qay dárejede tán ekenligin bahalań. Bunıń ushın juwap betındegi «0» den «6» ǵa shekemgi bolǵan 7 bahadan, pikirińizge kóre, muwapıq kelgen birewin tańlań.

Sotsial psixologiyalıq maslasqanlıq sorawnaması.

  1. Kim menen bolsada sáwbetlesiwge kirisip atırǵanda ózin qolaysız sezedi.

  2. Basqalardıń qasındaashılısıwǵa qálewi joq.

  3. Hár jumısta jarıs, bellesiw, gu`resti jaqtıradı.

  4. O`zine joqarı talaplar qoyadı.

  5. Kóbinshe qılıp qoyǵan jumısı ushın ózin ayıplaydı.

  6. Kóbinshe ózin kemsitilgen sezedi.

  7. Qarama – qarsı jınıs wákillerinen kimge bolsada jaǵıp qalıwı mu`mkinligine gu`man mene qaraydı.

  8. Bárqulla wádesıniń u`stınen shıǵadı.

  9. Átiraptaǵılar menen jaqsı, jaqın mu`násibette.

  10. Basıq, ishimdegini tap deytuǵın insan.

  11. Áwmetsizliklerinde ózin ayıplaydı.

  12. Juwapkershilikli adam, oǵan isense boladı.

  13. Neni bolsa da ózgertiriw qolınan kelmesligi, báoqulla urınıwları paydasız ekenligin biledi.

  14. Kóp nárselerge teńlesleri kóz qarası menen qaraydı.

  15. Ulıwma ámel qılıw lazım bolǵan qaǵıyda hám talaplardı qabıl etedi.

  16. O`z pikiri hám qaǵıydaları jetispeydi.

  17. Qıyal su`riwdi, ayrım waqıtları ku`ppá - ku`ndizi, jaqsı kóredi. qıyallarınan haqıyqatqa qıyınshılıq penen qaytadı.

  18. Hámme waqıt qorǵanıw hám hátte hu`jimge tayarÚ qapagershiliklerine ǴtutqınǴ bolıp, qasas jolların tańlap ju`redi.

  19. O`zin hám is háreketlerin basqara aladı, ózin májbu`r qıla aladı, ruxsat ete aladı, óz – ózin baqlaw onıń ushın mashqala emes.

  20. Tez – tezden keypiyatı buzıladı, isjaqpaslıǵı tutadı.

  21. Átiraptaǵılar onı qızıqtırmaydı, pu`tkil qıyalı ózinde, ózi menen áwere.

  22. Adamlar, ádette oǵan jaǵadı.

  23. O`z sezimlerinen uyalmaydı, ashıq kórsetedi.

  24. Adamlar kóp bolsa, bir az jalǵızlıq seziledi.

  25. Házir ózinde emes, hámmesın jıynastırıp, bir jerge jasırınıp alǵım kelip turıptı.

  26. Ádette, átiraptaǵılar menen mu`násibeti jaqsı.

  27. O`z – ózi menen gu`resiwi barǵan sayın qıyın bolıp atır.

  28. Átiraptaǵılardıń óz – ózinen jaqsı mu`násibette bolıwı gu`manlıraq kórinedi.

  29. Jaqsılıqqa isenedi, optimist.

  30. Qaysar adam, bundaylar menen kelisiw qıyın.

  31. Adamlarǵa kritikalı qaraydı, olar soǵan ılayıq dep bilse kritikalaydı.

  32. O`zin jetekshi emes, eriwshi dep biledi, hámme waqıt ta erkin pikirlew hám háreketlene almaydı.

  33. Onı tanıǵanlardıń kópshiligi oǵan jaqsı mu`násibette, jaqsı kóredi.

  34. Ayırım waqıtları sonday pikirler keledi, birewge aytqıń kelmeydi.

  35. Sırtqı kórinisi kewildi tartadı.

  36. O`zin qolınan hesh nárse kelmeytuǵınday kóredi, kimniń bolsada qasında bolıwına mu`táj.

  37. Qarar qılǵannan soń oǵan ámel qıladı.

  38. Kórinisınen ǵárezsiz qarar qabıl etkendey, birewlerdiń tásirinen qutıla almaydı.

  39. O`zin ayıplawǵa sebep joq bolsa da, ayıpdar sezedi.

  40. O`zin qorshap turǵan nárselerdi jaqtırmaydı.

  41. Hámme nárseden kewilli.

  42. O`zin joǵaltıp qoyǵan, ózin qolǵa ala almaydı, ku`shlerin jámley almaydı.

  43. Sharshaǵan, áwele qızıqtırǵan nárseleriniń bárine birden biypárwa bolıp qalǵan.

  44. Qátirjem, basıq.

  45. Ashıwı kelgende ózin joǵaltıp qoyadı.

  46. Kóbinshe ózin xorlanǵan dep biledi.

  47. Shıdamsız, asıǵıs adam, basqlıq jetispeydi.

  48. O`sek te qılıp turadı.

  49. Sezimlerge kóp isenebermeydi, olar ayırım waqıtları aldamshı bolıp shıǵadı.

  50. O`z – ózinshe qalıwı biraz qıyın.

  51. Sezim emes aqıl birinshi orında, aldın oylap alıp is kóredi.

  52. O`zi menen baylanıslı hádiyselerdi óz bilgeninshe bildiredi, bir nárselerdi oylap tabıwı mu`mkin.

  53. İnsanlarǵa basıq, hár kimdi barınsha qabıl etedi.

  54. Mashqalaları haqqında oylamawǵa háreket qıladı.

  55. O`zin qızıqlı adam, shaxs sıpatında sezilerli dep biledi.

  56. Tartınshaq, ańsatǵana hawlıǵıp qaladı.

  57. Jumısın aqırına shekem jetkeriwi ushın álbette tu`rtkilep turıw kerek.

  58. Kewlinde basqalardan u`stem ekenligin sezedi.

  59. Bir nársede ózin, óz Menin kórsete almaydı.

  60. Basqalardıń ózi haqqındaǵı pikirinen qorqadı.

  61. Ámelparas, áwmetke, maqtawǵa parıqsız emes, ózi ushın áhmiyetli nárselerde eń jaqsılar qatarında bolıwǵa umtıladı.

  62. Házirgi ku`nde kóp tárepten jaman kóriwge ılayıq adam.

  63. Aktiv, shólkemlestırıwshi, ǵayratlı adam.

  64. Qıyınshılıqlar, quramalı jaǵdaylardan qorqadı.

  65. Sonshelli ózin jetkilikli qádirlemeydi.

  66. Tábiyattan jetekshi hám basqalarǵa tásir qıla aladı.

  67. Ulıwme ózine jaqsı mu`násibette.

  68. Qatań adam, óziniń pikirinde qatań turıw onıń ushın áhmiyetli.

  69. Kim menen bolsa da mu`násibetleri buzılıwın, ásirese bul anıq kórinis payda etiwin jaqtırmaydı.

  70. Uzaq waqıt qarar qıla almaydı, keyin onıń durıslıǵına ekilenip ju`redi.

  71. Hámmesi qarısıp, aralasıp ketken, ózin joǵaltıp qoyǵan.

  72. O`zinen kewili toq.

  73. Áwmetsiz.

  74. Jaǵımlı, ózine tartatuǵın adam.

  75. Bálkim sırtqı kórinisınen onshelli emes shıǵar, biraq insan, shaxs sıpatında jaǵıwı mu`mkin.

  76. Qarama – qarsı jınıs wákillerin jaman kóredi hám olar menen aytısıp ju`rmeydi.

  77. Nenidur qılıw kerek bolsa, qorqıw iyelep aladı. Epley almasam ne, shıqapsa ne?

  78. Kewili qátirjem, tınısh, ayrıqsha qáweterli nárse joq.

  79. Qatańlıq penen isley aladı.

  80. O`sip atırǵanın, u`lkeyip atırǵanın sezedi, ózi de hám átirapqa mu`násibeti de ózgerip atır.

  81. Ayırım waqıtları ulıwma tu`sınbeytuǵın nárseler haqqında da sóyleyberedi.

  82. Hámme waqıt tek ǵana haqıyqattı sóyleydi.

  83. Qáweterde. Tınıshsız.

  84. Nenidur orınlawǵa májbu`r qılıw ushın jaqsıǵana qatań bolıw kerek, sonda ǵana ol isleydi.

  85. O`zine isenbeydi.

  86. Kóbinshe shárayat ózin aqlawǵa, háreketlerin tiykarlap beriwge májbu`r qıladı.

  87. Boysınatuǵın, jumsaq adam.

  88. Aqıllı insan, fikirlewdi jaqsı kóredi.

  89. Ayırım waqıtları maqtanıwdı jaqsı kóredi.

  90. Qarar qabıl etedi de, sol waqıtta aq ózgertiredi, bunıń ushın ózin jaman kóredi, biraq hesh nárse qıla almaydı.

  91. O`z ku`shine iseniwge háreket qıladı, birewdiń járdemine kóz tikpeydi.

  92. Sirá keshikpeydi.

  93. Qanday da bir sıǵılıw, ishki baylanıstı sezedi.

  94. Basqalardıń ishinde ajıralıp turadı.

  95. Onshelli isenimli dos emes, hámme nársede su`yene beriw jaramaydı.

  96. O`zin ózi jaqsı tu`sınedi, ózinde hámme nárse belgili.

  97. Kirisiwsheń, ashıq adam, basqalar menen tez tabısıp ketedi.

  98. Ku`sh hám qábiliyetleri sheshiliwi lazım bolǵan wazıypalarǵa tolıq mas keledi, hámmesın epley aladı.

  99. O`zin qádirlemeydi, hesh kim onı jaqsı qabıl etpydi, oǵan ashınadı, shıdam beredi.

  100. Qarama qarsı jınıstaǵılar qıyalın kóp bánt qılıwınan qáweterde.

  101. O`ziniń barlıq ádetlerin jaqsı dep biledi.

Juwap beti

Hu`kimler

q.t.


Bul maǵan ulıwma tiyisli emes

Bul maǵan uqsamaydı.


Bul maǵan uqsamaytuǵın shıǵar

Bilmedim

Bul maǵan uqsaytuǵın shıǵar

Bul maǵan uqsaydı

Bul tap men haqqımda

1






















2






















3






















Kórsetkishler hám analiz qılıw ushın juwaplar




Kórsetkishler

Hu`kimlerdiń tártip nomerleri

O`lshemler

1

Maslasqanlıq

Maslaspaǵanlıq
4,5,9,12,15,19,22,23,26,27,9,33, 35,37,41,44,47,51,53,55,61,63,67,72,74,75,78,80,88,91,94,96,97,98

2,6,13,16,18,25,28,32,36,38,40,42,43,49,50,54,56,59,60,62,64,69,71,73,76,77,83,84,86,90,95,99,100
68 –170

68 – 170


2

Jalǵanlıq -

+


34,45,48,81,89

8,82,92,101
18 – 45

3

O`z – ózin qabıl etiw

O`z ózin qabıl etpeslik
33,35,55,67,72,74,75,80,88,94,96

7,59,62,65,90,95,99
22-52

14 – 35


4

Basqalardı qabıl etiw

Basqalardı qabıl etpeslik
9,14,22,26,53,97

2,10,21,28,40,60,76
12 – 30

14 – 35


5

Emotsional komfort

Emotsional diskomfort
23,29,30,41,44,47,78

6,42,43,49,50,83,85
14 – 35

14 – 35


6

İshki baqlaw

Sırtqı baqlaw
4,5,1,12,19,29,37,51,63,68,79,91,98,

13,25,36,52,70,71,73,77,
26 – 65

18 – 45


7

Ústemlik

Ergesiwsheńlik
58,61,66

16,32,38,69,84,87
6 – 15

12 – 30


8

Eskaplizm (mashqaladan qashıw

17,18,54,64,86

10 - 25



2.3. Jaslar turmısında salamat turmıs tárizin turaqlastırıw usillari

Jaslar ortasında salamat turmıs tárizin en jaydiriw hám oǵan ómirde ámel qılıwǵa tayarlaw maqsetınde tómendegi usillardan paydalaniw unamli nátiyje beredi dep esaplaymiz.

«Belgili bir kóz – qarasti iyeleń»

Bul metodti qollaniwda mashqala sipatında duris juwap bolmaǵan, eki qarama – qarsi áhmiyetke iye bir qansha pikir yamasa kóz – qaraslardap paydalaniw kerek.

Maqset: Bul metod u`yrenilip atırǵan tema boyinsha tu`rlishe kóz – qaraslardi kórsetiw ushın kirisiw shiniǵiwi sipatında paydalaniladi. Bull talabalarǵa óz kóz – qarasın tu`sındiriw hám de temani ózlestirilgenligin bahalawǵa járdem beredi.

Alip bariw tártibi:



  1. Xananiń qarama – qarsi tárepiniń birine «raziman» ekinshi tárepine «naraziman» dep jazip qoyilǵan eki plakat ildirip qoyiladi. (Plakatqa mashqala boyinsha qutbli kóz – qaras bayan etiliwi mu`mkin. Máselen: («Náshebentlik zatlardi qabillap kóriwge ruxsat berildi hám náshebentlik zatlardi qabillap kóriwge bárshege ruxsat beriledi»). (Yamasa tórt plakati jaylastırıw mu`mkin: Máselen: «Raziman», «pu`tkilley raziman», «naraziman», «pu`tkilley naraziman»).

  2. Shiniǵiwdi ótkeriw qaǵiydalarin kórip shiǵip, dodalanadi. Qaǵiydalar tómende bayan etiledi.

  3. Qatnasiwshilardi dodalanip atırǵan mashqala boyinsha qaysi pikirge qosiliwlari hám sol plakat aldına keliwi soraladi.

  4. Qatnasiwshilar qálewine kóre olardan ózleri tańlaǵan kóz – qarasti tiykarlap beriwleri soraladi.

  5. Pikirler bayan etilgennen soń qatnasiwshilardan pikirleri ózgergenin, basqa tárepke ótiw qálewi bar mA ekenligi soraladi. Olar óz pikirlerin ózgertirgenligi tiykarlarin soraladi.

  6. Qatnasiwshilardan qarama – qarsi táreptiń eń isenimli sebeplerin kórsetiwlerin sorań.

O`tkeriw tártibi:

  1. O`z náwbetińizdi ku`tiń. Sóylewshini bólmeń.

  2. Bir waqitta tek ǵana bir insan sóyleydi.

  3. Bir – birińiz benen tartispań. Jańa ideya hám sebep keltiriń.

  4. Bir plakattan ekinshisıne qálegen waqitta ótiw mu`mkin. Ornińizdi ózgertirǵenińizde buniń sebebin keltiriń.

  5. Basqalardiń sebep hám ideyalarin esitiń. Sizden qaysi ideya yaki sebep jaqqanlıǵın soraǵaninda juwap beriwge tayar turiń.

«Kóz – qarasiń bolsın» usili oqiwshilardi har qanday shárayatta da óz kóz – qarasına iye bolǵan, erkin pikirleytuǵin bolıwına u`lken járdem beredi. Usi usil arqali oqitiwshi barlıq oqiwshilardi pikirlesiwge tartiwi hám auditoriyada janlantiriwdi ju`zege keltiriwi mu`mkin. Talabalar aymaq, respublika hám insaniyat ushın xarakterli bolǵan eń aktual mashqalalarǵa óz pikirlerin bildiriwi hám qorǵawǵa u`yrenedi.

Shiniǵiw dawaminda oqitiwshi temaǵa tiyisli tórt tastiyiqlawshi pikirdi auditoriyaniń tórt tárepine ildirip qoyadi. Qálegen segiz oqiwshi usi tastiyiqlawlardiń qaysi birine qosilsa, mine usi tastiyiqlaw qasına barip turadi hám óz kóz – qarasın bayan etedi. Máselen:



  1. Men adamlardiń sigareta shegiwlerine qarsiman.

  2. Men adamlardiń temeki ónimlerin qabil qılıwlari olardiń óz qálewleri dep oylayman.

  3. Sigareta rak keselligin hám dem aliw jollari keselligin keltirip shiǵaradi, oǵan qarsi gu`resiw kerek.

  4. Adamlar yamasa meniń teńleslerim sigareta shegedime, joqpa maǵan bári bir, bull meniń jumısim emes.

Usi tastiyiqlawlar oqiwshilar tárepinen analiz qilinadi, pikirler dodalanadi hám záru`rli juwmaqlar shiǵariladi.

O`tkeriliw waqti 10-15 minut.

«Qóz – qaraslardiń dárejesi»

Bull shiniǵiwdi orınlawda qatnasiwshilar básekeli mashqala boyinsha kóz – qaraslariniń u`ziliksiz shinjirin kóz aldına keltiriwleri ushın tuwri siziq halinda turiwlari kerek.

Básekeli mashqala tiykarlanǵan bolıwı kerek. Bul metodta qarama – qarsi qutipqa iye kóz – qaraslardi tu`sıntirgen básekeli mashqaladan paydalaniladi.

Maqset:



    • Alternativ kóz – qaraslar u`yreniledi.

    • Kóz – qaraslar ámeliy kórip shiǵiladi.

    • Ámeliyatta basqalar pikirin esitiwge u`yrenedi.

    • Tema boyinsha qosimsha bilimler alinadi.

Alip bariliw tártibi:

  1. Mashqalaniń xarakteristikasi qarama – qarsi bolǵan kóz – qaraslar. Oqitiwshi shiniǵiwdi baslaydi. Qarama – qarsi kóz – qarastan pikirler, ideyalar aniq tu`sınikli bolıwı ushın jetkilikli dárejede tolıǵıraq kórip shiǵiladi. Bull eki tárepli qarama – qarsi kóz – qaraslardiń qarama – qarsi juwmaqlari belgilengen bolıwı kerek hám ol kórinetuǵin jerde turiwi lazim.

  2. Indivdual is. Dáslep qatnasiwshilarǵa óz kóz –qaraslarin jazba tárizde qisqasha bayan etiwi hám óz kóz – qaraslarin qollap – quwatlawi ushın eki eń isenimli dáliylkeltiriw usınis etiledi.

  3. Úziliksiz shinjir payda etiw. Qatnasiwshilar óz kóz – qaraslarin bayan etkenge shekem oqitiwshi doskaǵa u`ziliksiz tuwri siziq sizadi. Qatnasiwshilar jazip bolǵaninan soń olardan bir yamasa eki oqiwshidan óz qaraslari menen tekseriw soraladi hám u`ziliksiz siziqqa uzinina jaziw usınis etiledi. Qatnasiwshilarǵa waqit hám orın shegaralanǵanlıǵı, u`ziliksiz tuwri siziq átirapinda ayirim qatnasiwshilardiń karaslari orın aliwin aytip ótedi, hám de olardiń qaraslari menen tanistiradi. Basqa qatnasiwshilardan keńirek soraladi.

  4. Aniqlastırıw hám aydinlastırıw. 10-12 qatnasiwshiǵa u`ziliksiz shinjirda óz orınlarin tabiwlari usınis etiledi. Bull qatnasiwshilardan óz kóz – qaraslarin tu`sıntiriw hám aship beriwlerin soraydi. Biraq óz - kóz – qaraslarin qorǵaw yamasa dálil keltiriwdi soramań. Protsess tamamlanǵannan soń otirǵanlardan qatnasiwshilar óz tu`sınikleri boyinsha pikirlerin bildirip atırǵaninda duris pikir ju`ritkenlikleri soraladi. Bull basqish keyingi kóz – qaraslardi jaritiwdi talap etiwi mu`mkin.

  5. O`z pikirlerin bildiriw hám tiykarlaw. Soń qatnasiwshilardan ne ushın usi jerdi iyelegenliklerin tu`sıntirip beriwdi soraw mu`mkin. Qatnasiwshilar ózleri keltirgen sebeplerge tán juwaplar beriwleri mu`mkin, biraq dáliyllerge jol qoyilmaydi.

  6. Qarama – qarsi pikirlerdi tastiyiqlaw. Katnasiwshilar qarama – qarsi kóz – qaraslarin esitip, oylap kórip atırganlıqlarina isenip payda etiw ushın olardan basqa dáliyller keltiriwleri mu`mkinligi soraladi. Hátteki olardiń kóz – qaraslarin biykarlasa da.

  7. Kóz – qaraslardiń nátiyjelerin kórip shiǵiw.

Qatnasiwshilar usi mashqalaniń bolıwı mu`mkin bolǵan aqibetleri tu`rlishe tańlawlarin kórip shiǵiwlari kerek.

O`tkeriw qaǵiydasi:



    • Aniq belgilengen waqitqa ámel qılıw.

    • Qatnasiwshilar pikirleri okitiwshi (trener) tárepinen kritikalanbaslıǵı kerek, hátteki ol isenimli bolmasa da. Qatnasiwshi aldınǵi óz kóz – qaraslarin ózgertirse de oni kritikalamaslıq kerek.

O`tkeriw waqti 10-15 minut.

“Izbe – iz sapqa keltiriw” (Dárejelew)

«Izbe – iz sapqa keltiriw» usili arqali qatnasiwshilardi analiz qılıw hám dodalaw boyinsha kóz – qaraslari shiniqtiriladi. Bull arqali olarǵa al`ternativ sheshimler boyinsha tańlaw usınis etiledi. Máselen: olar minez – qulqıniń buziliwin ápiwayi kóriniwden áhmiyetli, qatań kóriniwine qarap izbe – iz qoyip, dárejelep shiǵiwlari mu`mkin.

Bull arqali qatnasiwshilardiń berilgen halat yamasa dárejege bolǵan mu`násibetınen kelip shiǵip, pikirler shkalasında óz ornin tabiw variantın da qollaniwi mu`mkin.

Máselen, jinayatshilardi qiynaqqa saliw yamasa olarǵa ózim jazasın qollaniwǵa mu`násibet bildiriw usınis etiledi. Bull mu`násibetti tuwri siziqta óz ornin belgilew menen bildiriledi. Siziqtiń bir tárepi ólim jazasi ekinshi tárepi oni biykarlaw shegarasi etip beligilenedi. Qatnasiwshilarǵa siziqta óziniń iyelegen ornin tiykarlap beriw, tu`rli kóz – qaraslardaǵi pikirlerdi esitiwi kerek. Pikirlerden soń óz pozitsiyasın qayta bahalawǵa da mu`mkinshilik beriw mu`mkin.

Qatnasiwshilardan áhmiyetli aniqlastırıwshi shárt - shárayat, halatlardan soń da bul orında qaliwi, ol yaki bull tárepke qarap jiljitiwdi soraw da paydali usil boladi. Máselen, jolawshi samolyotqa terrorist tárepinen partlawshi zat qoyilǵan, ol bir saattan soń partlawi aniqlanǵan bolsa – she? Ol jinayatshiǵa bull jazani qollaniwǵa óz pozitsiyasın ózgertiredime yaki óz pozitsiyasında qaladima?

Dárejelewdiń bunday varianti aniq u`násibet hám kóz qaraslardi tuwri sáwllendiriw mu`mkinshiligin beriwi mu`mkin. Úlken emotsionallıq hám intellektual tásir ku`shine iye.

Jaslar sanasında salamat turmıs tárizin bekkemlewde ózin sanali intizamǵa boysındiriw, psixologiyalıq minez – qulıq mádeniyati, hár qanday jaǵdayda emotsional turaqlilıqti saqlay biliw u`lken áhmiyetke iye boladi. Fizikalıq tárbiya hám sport penen shuǵillanatuǵin insanlarda keselleniw aqibetınde jumıs waqtın joǵaltiw derlik tórt márte kem boladi. Salamat turmıs tárizi bull tek ǵana shaxsiy jumıs bolip qalmay, bálkim ruwxiy hám fizikalıq baylıq hám xalıqtiń ku`sh qu`direti.




JUWMAQLAW

Biz pitkeriw qánigelik jumısimiz tiykarinda tómendegi juwmaqlarǵa keldik:

-shaxs turmısi hám salamatlıǵına unamsiz tásir kórsetiwshi faktrlardi joq etiw boyinsha teoriyalıq bilim hám ámeliy kónlikpelerdi jaslar tárepinen ózlestırıwge erisiw;

- jaslardiń ku`n tártibine qatań ámel qılıwǵa erisiw;



  • u`ziliksiz ráwishte shiniǵip bariw, aktiv fizikalıq háreketlerdi ámelge asırıw hám sport penen u`ziliksiz shuǵillaniwǵa erisiw;

  • duris awqatlaniw qaǵiydalariniń áhmiyeti haqqındaǵı maǵliwmatlardi puxta ózlestırıw hám olardan ámeliy xizmette paydalaniw;

  • Shaxsiy salamatlıqti saqlawǵa qaratilǵan juwapkershilikti qarar taptiriw;

  • dógerek átirapti qorǵaw, ekologiyalıq mádeniyat qaǵiydalarina ámel qılıwǵa iye boliw;

  • hár qiyli jaraqatlaniw hám baxitsiz hádiyselerdiń aldın aliw qábiliyetıne iye boliw;

  • unamsiz ádetlerdi ózlestırıw (temeki ónimlerin shegiw, narkotik zatlar hám spirtli ishimliklerdi ishiw) diń marapati ju`zege kelmesligin támiynlew;

  • jins sifatında tuwri tárbiyalaniw, shaxsiy gigena qagiydalarinan xabardar boliw hám olarǵa ámel qılıw;

  • ózinde joqari ádep – ikarmlıq sipatlar, ku`shli hám bekkem erkti payda etiwge erisiw, sonlay – aq, psixogigiena talaplarina ámel qılıw.

Insan ómiri, salamatlıǵı eń u`lken sotsiallıq baylıq. Bull shańaraq, mektep hám insan tárbiyasi, kamalati menen shuǵillaniwshi mekemeler aldındaǵı salamat turmıs tárizin qáliplestırıw máselesın u`lken waziypa etip qoyadi. Millet salamatlıǵı, tábiiy ráwishte, salamat turmıs tárizi arqali sheshiledi.

Pitkeriw qanigelik jumısimizda juwmaqlaw sózi orninda mektep ámeliyatshi psixologlari, pedagoglar, ata – analar hám óspirimler menen mu`násibette boliwshi keń jámáátshilikke óspirimlerde ushirasatuǵin qulqi buziliwlardiń, baǵinińqi minez – qulıqtın aldın aliw ushın tómendegilerge ámel qılıw usınis etiledi:

- shańaraqta, mektepte, keń jámiyetshilikte óspirimlerdiń u`lkenler menen óz – ara kelispewshiliklerdiń kelip shiǵiwina jol qoymaslıq;

- óspirimlerdiń kóshedegi óz – ara hám basqa rásmiy emes toparlarǵa qosiliwiniń aldın aliw, olar xizmetınde qatnasiwǵa jol qoymaw;

- óspirimlerdi olardiń aniw yamasa minaw nizambuziwshilıqqa yamasa jinayatqa basliwshi u`lkenler (kóbinshe aldın sudlanǵanlar) sonday – aq, olardi u`ziliksiz spirtli ishimlik hám narkotik zatlar qabil etiwine tartiwshilar menen óz – ara mu`násibette bolıwına jol qoymaw;

- shańaraqta hám mektepte tárbiyalaw protsesınde óspirimlerdiń jasi hám sotsial – psixologiyalıq ózgesheliklerin itibarǵa alǵan halda jandasiw.



Ádebiyatlar dizimi


  1. Karimov I.A. Sog`lom avlodni tarbiyalash barchamizning, butun jamiyatning asosiy ishi, insoniy burchdir. –T.: 49-b.

  2. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch.-T.: Ma`naviyat, 2008. 52-57-b.

  3. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. –T.: O'zbekiston. 1996. – B .2.

  4. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari.-T.: “O’zbekiston”, 1998.-686-

  5. Ш.М.Мирзиёев. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликта барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлиспалаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. – Тошкент: «Ўзбекистон» НМИУ, 2016. – 56 б.

  6. Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud axloq». Toshkent. «O’qituvchi», 1992 - 160 b.

  7. Akramova F. Ijtimoiy psixologiya. T. 2004

  8. Asadov Yu., Musurmanova R. O’smirlar deviant hatti – harakatıning ijtimoiy – psixologik xususiyatlari. T. 2011

  9. Буитнер K. Как жить с агрессивными детьми. Пер с нем.-M.: Педагогика, 1991

  10. Гоголева Ф.В. Аддиктивное поведение и его профилактика. M.2003

  11. Davletshin M.G. Yosh davrlari va pedagogik psixologiya. T. 2000

  12. Дубровина И.В. Индивидуальные особенности школьников. M.1995.

  13. Еникеев M.И. Общая и социальная психология: Учебник для ВУЗов. –M.: НОРМА, 2002.

  14. Jakbarov M. Komil inson g`oyasi. T.2002.

  15. Juraev D. O`g`il va qiz bolalar odobi. Boshlang`ich ta`lim. T. 1992

  16. Занк A.З. Как определить уровен развития мышления школьника. M.2002.

  17. Змановская E.В. Девиантология. M.2004

  18. Ijtimoiy psixologik treninglar praktikum. Farg’ona 2003.

  19. Kamilova N.G’. Muammoli o’smir: tashhis, tadqiqot metodlari. T.2004.

  20. Karimova V.M. Psixologiya.Toshkent, 2002

  21. Немов Р.С. Психология. 3 том. M.:2002

  22. Nishanova Z.T. Psixik taraqqiyot diyagnostikasi. T. 2004.

  23. Otajonov M. Psixoanaliz asoslari. T. 2004.

  24. Ochilova B. Milliy ma'naviyatni yuksaltirishda meros, qadriyatlar va vorisiylik. –T.: 2009. – B.16.

  25. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога. M.: Владос.1999.

  26. Степанов В.Г. Психология трудных школьников. M. 2004

  27. Столяренко Л.Д. Педагогическая психология. Ростов Н\Д.: Феникс, 2000.

  28. G’oziev E.Psixologiya: (Yosh davrlari psixologiyasi): talabalar uchun o’quv qullanma. - T.: O’qituvchi, 1994 y.

  29. Goziev E. Ontogenez psixologiyasi. T.: Noshir. 2010y.

  30. G`oziev E. Taraqqiyot psixologiyasi. - T.: «Universitet», 1999

  31. G’oziev E.G’ Umumiy psixologiya 1-2 kitob T-2002 y

  32. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. Umumiy psixologiya. T.2009.

  33. www.library.com. Internet kutubxona

  34. www. Referat.ru

  35. www. Ziyonet.uz



1 Ш.М.Мирзиёев. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликта барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлиспалаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. – Тошкент: «Ўзбекистон» НМИУ, 2016. – 56 б.

2 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. –T.: O'zbekiston. 1996. – B .2.

3 Ochilova B. Milliy ma'naviyatni yuksaltirishda meros, qadriyatlar va vorisiylik. –T.: 2009. – B.16.



Download 1.8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:



Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling