"psixologiya"
muxandislik psixologiyasi — avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari operatorining faoliyatini, odam — texnika
Download 1.77 Mb. Pdf ko'rish
|
psixologiya
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2. Psixika va uning namoyon bыlish shakllari
- 3. Psixik jarayonlarga nimalar kiradi
- 7. 19 asrning oxirida Leypsigda retseptorlar ta’sirining xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy laborotoriya ochildi. Uni kim ochgan
- 9. «Bosh miya reflekslari» (1863) nomli asarni kim yozgan
- 11. Shaxsning guruhlarda ijtimoiy o‘rnini aniqlashda qaysi metoddan foydalanish maqsadga muvofiq A) Test , B) eksperiment, C) suhbat, D) sotsiometriya
- 2 -MAVZU: PSIXIKA VA ONGNING TARAQQIYOTI. Aniqlashtirilgan o’quv maqsadlari.
- Tayanch so’z va iboralar: psixika, ong, tropizm, seskanuvchanlik, instinktlar, bilish, ko’nikmalar, hayvonlarning intellektual harakatlari
- Seskanuvchanlik va tropizmlar
- Hayvonlarning intellektual harakatlari.
9 muxandislik psixologiyasi — avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari operatorining faoliyatini, odam — texnika o’rtasida funksiyalarni taqsimlash va muvofiqlashtirishning xususiyatlarini o’rganadi; harbiy psixologiya — kishining harbiy harakatlar sharoitida namoyon bo’ladigan xulq-atvorini, zobitlar bilan oddiy askarlar o’rtasidagi munosabatlarning psixologik jihatlarini o’rganadi; savdo psixologiyasi — jamiyatda tijoratning psixologik shart-sharoitlari, ehtiyojning individual, yoshga, jinsga oid xususiyatlarini, haridorga xizmat ko’rsatishning psixologik omillarini aniqlaydi. Bu sohadan ajrab chiqqan, modalar psixologiyasi inson didi va uning xulqda aks etishi kabi qator masalalarini o’rganadi; tibbiyot psixologiyasi — shifokor faoliyati psixologiyasini, bemor xulq- atvorining psixologik jihatlarini o’rganadi. Shuningdek psixologiyada etnopsixologiya, oilaviy hayot psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, shaxs psixologiyasi, sport psixologiyasi, psixodiagnostika, siyosiy va tashkiliy psixologiya kabi boshqa ko’plab sohalari mavjudki, ularning har biri jamiyatdagi real ehtiyojlar va ularni qondirishda psixologiyaning fan sifatidagi o’rni va maqsadidan kelib chiqadi. Psixologiya yaxlit va mustaqil fan sifatida odamlarda gumanistik mentalitetning shakllanishiga xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning shu yo’nalishdagi muammolarni ma’lum ma’noda o’rganadigan barcha fanlar bilan bevosita aloqasini taqozo etadi. Bular birinchi navbatda ijtimoiy-gumanitar fan sohalari bo’lib, psixologiyaning ular orasidagi mavqyei o’ziga xos va yetakchidir. 1. Falsafa va psixologiya aloqasi bu ikkala fanning inson va uning hayoti mohiyatini to’la anglash va uning rivojlanish tendensiyalarini belgilashdagi o’rni va ahamiyatidan kelib chiqadi. Tabiat, jamiyat va inson tafakkurining rivojlanishiga oid bo’lgan umumiy qonuniyatlar va prinsiplarni psixologiya falsafaning bazasidan oladi va shu bilan birga o’zi ham inson ongi va tafakkuri qonuniyatlari sohasidagi yutuqlari bilan falsafani boy ma’lumotlarga ega bo’lishiga yordam beradi. Sosiologiya fani ham yangicha ijtimoiy munosabatlar sharoitida o’z taraqqiyotining muhim bosqichiga o’tgan ekan, psixologiya ushbu fan erishgan yutuqlardan ham foydalanadi, ham ularning ko’lami kengayishiga baholi qudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan mustaqil ravishda ajralib chiqqan, bugungi taraqqiyot davrimizda alohida ahamiyat kasb etgan ijtimoiy psixologiyaning sosiologiya bilan aloqasi uzviy bo’lib, ular jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot va progressni ta’minlash ishiga xizmat qiladi. 2. Pedagogika bilan psixologiyaning o’zaro hamkorligi va aloqasi an’anaviy va azaliy bo’lib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruhida amalga oshirishdagi roli va nufuzi o’ziga xosdir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan yangi «Ta’lim to’g’risidagi Qonun» hamda «Kadrlar tayyorlashning milliy Dasturi»ni amalga oshirish ham ikki fan hamkorligi va o’zaro aloqasini har qachongidan ham dolzarb qilib qo’ydi. Milliy dasturda e’tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, uning chuqur 10 bilimlar sohibi bo’lib yetishishi, barkamolligini kafolatlovchi shart-sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarini ta’lim va tarbiya jarayonlariga tadbiq etishda pedagogikaning o’z uslub va qoidalari yetarli bo’lmaydi. Shuning uchun ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlod ongining ta’lim olish davrlaridagi rivojlanish tendensiyalaridan tortib, toki yangicha o’qitish texnologiyalarini bola tomonidan o’zlashtirilishi va undagi aqliy hamda intellektual qobiliyatlarga nechog’lik ta’sir ko’rsatayotganligini o’rganish asosida ta’lim-tarbiya ishini tashkil etish psixologiyadagi metodlarni didaktik metodlar bilan uyg’unlashtirishni taqozo etadi. 3. Biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va b. q. psixik xodisalar va jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va shu orqali ularning kechishi qonuniyatlarini obyektiv o’rganish uchun material beradi. Ayniqsa, bosh miyaning hamda markaziy asab sistemasining psixik faoliyatlarini boshqarishda va ularni muvofiqlashtirishdagi rolini e’tirof etgan holda psixologiya fani tabiiy fanlar erishgan yutuqlar va ulardagi tadqiqot uslublaridan omilkorona foydalanadi. Masalan, shaxs qobiliyatlarini diagnostika qilish uning tug’ma layoqatlari hamda orttirilgan sifatlarini bir vaqtda bilishni taqozo etgani sababli, o’sha tabiiy layoqatning xususiyatlarini aniqlashda psixofiziologiyaning qator usullaridan (miya assimetriyasi qonunlari, miya bioritmlarini yozib olish, neyrodinamik xodisalarni aniqlash, qon aylanish va tana haroratini o’lchash metodlari) o’z o’rnida foydalanadi va biologiya, anatomiya, fiziologiya, neyrofiziologiya kabi fanlarning shu kungacha erishgan yutuqlaridan foydalanadi. Shuning uchun tabiiy fanlar sohasida erishilgan barcha yutuqlar psixologiyaning predmetini mukammalroq yoritishga o’z hissasini qo’shgan. Kibernetika fani sohasidagi yorishilgan yutuqlar psixologiya uchun ham ahamiyatli va zarur bo’lib, u inson shaxsining o’z-o’zini boshqarish va psixik jarayonlarni takomillashtirish borasida axborotlar texnologiyasi va kibernetika tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlar va tadqiqot metodlari, maxsus dasturdan o’z o’rnida foydalanadi. Ayniqsa, axborot asri bo’lgan XX va har bir alohida ma’lumotning qadr-qimmati oshishi ko’tilayotgan XX1 asrda informasion texnologiyalar va modellashtirish borasida psixologiya hamda kibernetika hamkorligining salohiyati yanada ortadi. 4. Iqtisodiyot bilan psixologiyaning o’zaro aloqasi va hamkorligi ham yangilik bo’lib, ayniqsa, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish sharoitida iqtisodiy ong hamda iqtisodiy xulqning o’ziga xos namoyon bo’lish qonuniyatlarini o’rganishda ikkala fan teng xizmat qiladi. Shaxsini tarbiyalash va uning jamiyatga moslashuvi masalasida psixologiya iqtisodiyot fanida qo’lga kiritgan yutuqlar, yangiliklar va iqtisodiy samaraga erishish omillarini hisobga olsa, iqtisodiyot o’z navbatida iqtisodiy islohotlarning obyekti hamda subyekti bo’lmish inson omilidagi barcha psixologik o’zgarishlarni aniqlash, tahlil qilish va shu asnoda bashorat qilish vazifasini yechishi kerak. Yuqorida ta’kidlangan fan tarmoqlari psixologiya bevosita uzviy aloqada rivojlanadigan fanlarning asosiy qismi xolos. Bugungi kunda har bir fan rivoji uchun inson omilini hisobga olish zarur ekan, psixologiya o’sha barcha fanlar bilan aloqada va hamkorlikda rivojlanadi. Bu tibbiyot, qishloq ho’jaligi, kimyo 11 va oziq-ovqat ishlab chiqarish sanoati, xuquq va madaniyatshunoslik kabi o’nlab fan sohalaridir. 3 4. Psixologiya fanining metodlari. Ma’lumki, har qanday fan o’zining predmetining mohiyatini yoritish va materiallar to’plash uchun maxsus usullar va vositalardan foydalanadi va ular fanning metodlari deb yuritiladi. Psixologiyaning ilmiy tekshirish metodlari xilma–xildir. Shu bilan birga, ularni klassifikasiya qilish ham turlichadir. Biz mashhur rus psixologi B. G. Ananyev tomonidan tavsiya qilingan metodlarni sanab o’tishga harakat qilamiz. U tekshirish metodlarini to’rt guruhga bo’ladi: Tadqiqot ishlarining birinchi – tashkiliy guruhi o’z ichiga qiyoslash, longityud (uzluksiz), kompleks (ko’pyoklama) deb atalgan turlarni oladi. Tadqiqot metodlarining ikkinchi guruhi empirik metodlardan iborat bo’lib, unga kuzatish, eksperiment, test, anketa, so’rov, sosiometriya, suhbat, intervyu, faoliyat jarayoni va uning mahsulini tahlil qilish, biografik kabilar kiradi. Tadqiqot metodlarining uchinchi guruhiga statistik (miqdor) va psixologik (sifat) metodlari kirib, ular olingan natijalarni qayta ishlashga mo’ljallangandir. Ilmiy tadqiqot metodlarining to’rtinchi – sharhlash guruhi genetik va donalash metodlaridan iboratdir. Umuman psixologiyaning va uning har bir alohida tarmoqlarining o’ziga xos metodlari bor. Ular ijtimoiy xulq va alohida individ ichki dunyosini kompleks tarzda o’rganish imkonini beradi. Gap shundaki, ularni o’z vaqtida va professional tarzda qo’llay bilish va olingan natijalardan to’g’ri xulosalar chiqara olishdir. Mavzu yuzasidan test savollari: 1. Psixologiya fani nimani o‘rganadi? A) odamlarning ruhiy xususiyatlarini B) tirik mavjudotlarning o‘z tanasidan va tashqi muhitdan kelayotgan qo‘zg‘atuvchilarga bergan javoblari C) kishilar ongini D) psixikani, psixikaning zohir bo‘lish mexanizmlarini va qonuniyatlarini 2. Psixika va uning namoyon bыlish shakllari: A) psixik jarayonlar, psixologik xolatlar, shaxsning temperamenti; B) psixik jarayonlar, psixologik xolatlar, shaxs xarakteri; C) psixik jarayonlar, psixologik xolatlar, kobiliyat; D) psixik jarayonlar, psixologik xolatlar, shaxs xususiyatlari. 3. Psixik jarayonlarga nimalar kiradi? A) sezgilar, idrok, emotsiyalar, xarakter, iktidor; B) sezgilar, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq, diqqat; C) sezgilar, idrok, tafakkur, emotsiyalar, temperament, diqqat, nutq; D) sezgilar, idrok, xotira, tafakkur, diqqat, nutq, qobiliyat. 3 Каrimova V. , Акramova F. Psixologiya. Ма’ruzalar matni. – Т. , 2002, 10-11 b 12 4. SHaxs psixologik xolati nimalarda ifodalanadi? A) emotsiyalar, e’tiqod, iroda, qiziquvchanlik, tetiklik, apatiya, bardamlik, ishonchlilik; B) emotsiyalar, e’tiqod, iroda, mas’uliyat, tetiklik, apatiya, bardamlik, ishonchlilik; C) emotsiyalar, e’tiqod, iroda, qiziquvchanlik, iqtidor, apatiya, bardamlik, ishonchlilik; D) emotsiyalar, e’tiqod, iroda, qiziquvchanlik, tetiklik, aqliy salohiyat, bardamlik, ishonchlilik 5. Javoblar orasidan tadqiqot metodlarining tashkiliy guruhiga kiradiganlaridan birini toping. A) kuzatish, B) eksperiment, C) qiyoslash, D) sotsiometriya 6. Psixologiya sohasida birinchi kitobni («Ruh haqida») kim yozgan? A) Dekart, B) Gippokrat, C) Pavlov I.P, D) Aristotel 7. 19 asrning oxirida Leypsigda retseptorlar ta’sirining xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy laborotoriya ochildi. Uni kim ochgan? A) N.Lange, B) V.Vundt, C) SHtern, D) Tideman 8. 20 asrda AQSHda keng tarqalgan metodlardan birini dastlab S.Xoll qo‘llagan edi. Bu qaysi metod? A) o‘z-o‘zini kuzatish, B) so‘rash-suhbat, C) tabiiy eksperiment, D) ob’ektiv kuzatish 9. «Bosh miya reflekslari» (1863) nomli asarni kim yozgan? A) A.P.Pavlov, B) A.A.Uxtomskaya, C) I.M.Sechenov, D) S.Korsakov 10. Shaxsning guruhlarda ruhiy hayotini, shaxslararo munosabat va muloqot qonuniyatlarini o‘rganadigan psixologiya fanining tarmog‘i qanday ataladi? A) mehnat psixologiyasi, B) muhandislik psixologiyasi, C) pedagogik psixologiya, D) ijtimoiy psixologiya 11. Shaxsning guruhlarda ijtimoiy o‘rnini aniqlashda qaysi metoddan foydalanish maqsadga muvofiq? A) Test , B) eksperiment, C) suhbat, D) sotsiometriya 13 2 -MAVZU: PSIXIKA VA ONGNING TARAQQIYOTI. Aniqlashtirilgan o’quv maqsadlari. Talaba bu mavzuni to’la o’zlashtirgandan so’ng: - Psixikaning ner nerv-fiziologik asoslarini biladi; - Ongning ahamiyatini tushuntiradi; - Tropizm turlarini sanaydi; - Psihika va ong o’rtasidagi farqlarni tushuntiradi; - Sinkveyn (ma’lumotlarni yig’ish) strategiyasini qo’llaydi. Tayanch so’z va iboralar: psixika, ong, tropizm, seskanuvchanlik, instinktlar, bilish, ko’nikmalar, hayvonlarning intellektual harakatlari, psixikaning nerv-fiziologik asoslari,psixik jarayonlar, psixik holatlar, psixik funksiyalar, psixik xodisalar. Asosiy savollar: 1. Psixika va uning taraqqiyoti. 2. Psixika va ong. 3. Psixikaning nerv-fiziologik asoslari 1. Psixika va uning taraqqiyoti. Psixik jarayonlar miyaning alohida xossasi bo’lib, faqat miyaning faoliyatiga bog’liq xolda ruy beradi. Odam bosh miyasi yuksak darajada tashkil topgan materiya bo’lib, psixika esa ana shu materiyaning mahsuli, uning funksiyasidir. Psixika va ong birdaniga paydo bo’lmagan, balki uzoq tarixiy evolyutsiya natijasida shakllanib, o’sib, takomillashib borgan. Dastlab yerda hayot paydo bo’lganda bir xo’jayrali hayvonlar vujudga kelgan. Ularga psixik prosesslardan seskanuvchanlik xos bo’lgan. Sekin – asta uzoq evolyutsiya natijasida hayvonlarning takomillashib borishi natijasida ularning nerv sistemasi va bosh miyasi ham o’sgan. Miyaning rivojlanishi esa turli psixik prosesslarni vujudga keltirgan. Psixikaning paydo bo’lishi materiyaning uzoq taraqqiyoti bilan tushuntiriladi. Jamiki materiya, jonsiz anorganik materiyadan tortib, to materiyaning yuksak hamda murakkab shakli - inson miyasigacha moddiy olamning umumiy xususiyati bo’lmish aks ettirish xususiyatiga, ya’ni ta’sirlarga javob qaytarish qobiliyatiga ega. Aks ettirish shakllari materiyaning yashash shakllariga bog’liqdir. Jonsiz tabiatda harakat jism yoki moddalarning o’zaro mexanik, fizik yoki ximiyaviy munosabatlari tarzida nomoyon bo’lishi mumkin. Masalan, suvning daryo qirg’oqlarini, qoyalarni yuvishi va yemirishi, quyosh nurining oynadan aks etishi (sinib qaytishi). Tirik materiyaga o’tishda harakatning shakllari sifat jihatdan o’zgaradi. Tirik materiyaga aks ettirishning biologik shakllari xosdir. Tirik materiyada aks ettirishning yangi shakli - psixik aks ettirish paydo bo’ladi. Materiyaning evolsiyasida jonsiz materiyadan jonli materiyaga o’tishni turli nazariyalar turlicha tushuntiradilar. Shular orasidan akademik A. I. Oparin tomonidan ilgari surilgan nazariyani kursatib o’tish 14 mumkin. Oparin gipotezasiga muvofiq, bundan taxminan 2 milliard yillar muqaddam atmosferada kislorod ajralib chiqqan. Bu organik moddalarda fotoximik reaksiya va fotosintez jarayonlarning yuzaga kelishiga sabab bo’lgan. Oqibatda koaservatlar deb atalgan faol oqsil molekulalari paydo bo’lgan. Koaservatlarda hayotning asosiy belgilari - assimilyasiya va dissimilyasiya jarayonlari paydo bo’lgan. Koaservatlar tashqi muhitdagi "ozuqa" moddalarni tanlab o’zlashtirganlar. Ular yashash uchun zarur bo’lgan (biotik) moddalarga ma’lum darajada seskanish bilan javob berganlar va hayot faoliyati uchun bevosita kerak bo’lmagan (abiotik) moddalarga nisbatan indifferent (befarq) munosabatda bo’lganlar. Seskanuvchanlik va tropizmlar Biz yuqorida ko’rib o’tgan seskanuvchanlik o’simliklardan tortib hayvonlargacha mavjud. Seskanuvchanlik tirik organizmlarning biologik ahamiyatga ega bo’lgan (biotik) ta’sirlarga javob qaytarish qobiliyatidir. Sodda, bir xo’jayrali tirik organizmlardayoq elementar seskanuvchanlik xususiyati bo’lib, ular tashqi muhit ta’siriga harakat bilan javob qaytaradilar. Biotik faktorlarga maxsus harakatlar bilan javob qilish usullariga tropizm yoki taksislar deb ataladi. Tropizmlar har xil bo’ladi: fototropizm - tirik organizmning yorug’lik ta’siri ostida harakatga kelishi; termotropizm - tirik organizmning issiqlik ta’siri ostida harakatga kelishga moyilligi; xemotropizm - tirik organizmning ma’lum fizik-ximiyaviy muhitni tanlab olishga bo’lgan moyilligi; topotropizm - tirik organizmning mexanik qo’zg’atuvchi ta’siri ostida harakatga kelishi va x. k. O’simliklar olamida aks ettirishning biologik shakli faqatgina tropizmlardan iborat. Hayvonlarda ta’sirlanishning yangi turi - sezuvchanlik yuzaga kelgan. Seskanuvchanlikdan sezuvchanlikka o’tish boshqacha hayot tarixi bilan bog’liqdir. A. N. Leontyevning gipotezasiga ko’ra, sezuvchanlik "genetik jihatdan qaraganda, muhitning organizmni boshqa ta’surotlar bilan bog’lovchi, organizmni muhitda mo’ljal olishga yerdam beruvchi, signallik vazifasini o’tovchi ta’sirlarga javob ta’siridan bo’lak narsa emas". 4 Yuksak tashkil topgan hayvonlarda sezuvchanlik taraqqiy etadi, sezgi organlari (a’zolari) tarkib topadi. Narsalarning aslida befarq, ya’ni organik ehtiyojlarni qondirmaydigan belgilari (hidlari, shakllari, ranglari) signallik ahamiyatiga ega bo’ladi. Shu sababdan hatto eng sodda hayvon ham ma’lum sharoitda faqat biotik qo’zg’atuvchilarga emas, balki ayni shu konkret vaziyatda biotik qo’zg’atuvchining paydo bo’lganidan signal beruvchi abiotik, indifferent qo’zg’atuvchilarga ham javob bera boshlashi mumkin. Yashash usulining o’zgarishi bilan ko’p xo’jayrali organizmlarda tanalarining tuzilishi ham murakkablashib boradi, ma’lum turdagilarni aks ettiruvchi maxsus organlar - sezgi organlari rivojlanadi, aks ettirish shakllari ham anchagina murakablashadi. Nerv sistemasi taraqqiyoti sezgi nerv sistemasi taraqqiyoti, sezgi organlarning taraqqiyoti shu bilan birga hayvonlarning hayot kechirishi tarziga 4 Leont’ev А.N. Problemi razvitiya psixiki .-М., МGU,2000. s. 56 b 15 moslashuvchanlik, ijro qiluvchanlik bilan birga, axborot olish jarayonida bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan mustahkam bog’langandir. Hayvonlar olamida aks ettirishning turli xildagi barcha shakllari orasidagi umumiylik va ularning hatti-harakatlarining mexanizmlarini hisobga olgan xolda hayvonlarning instinktiv harakatlari, ko’nikmalar va aqliy (intellektual) hatti-harakatlari farqlanadi. Instinktlar. Instinktlar hayvonlar hatti- harakatlarining murakkab, tug’ma shaklidir. Masalan: qushlarning in yasashda cho’p, loy tanlashi, o’rgimchaklarning to’qish san’ati. Asalari o’z kataklarida go’yo puxta hisob qilib turganday, aniq reja bilan ko’radi. Bundan tashqari asalarilarda bir-birini xabar berish qobiliyati mavjud. Instinktlar bir qator moslashuv harakatlari tizmasidan iborat. Bir harakatning tugallanishi boshqa harakatni vujudga keltiradi. Instinktiv harakatlar yuzaki kuzatganda o’zining "maqsadga muvofiqliligi" bilan kishini hayratda qoldiradi. Biroq bu "maqsadga muvofiq hatti-harakatlarda maqsadni anglashni uchratmaymiz. Instinktlar ma’lum tashqi qo’zg’atuvchi(lar)ning ta’sir ko’rsatishiga javob tariqasida yuzaga keladi. Instinktiv hatti-harakat deyarli o’zgarmaydi, lekin bu harakatning bironta muhim qismi o’zgarib qolsa, u har gal maqsadga muvofiqligini yo’qotadi. Masalan, agar asalarilarning asal saqlash uchun yasalgan uyalarini orqa tomonidan qirqib qo’yilsa (ya’ni tagi teshib qo’yilsa), bunday holda asalari ma’lum miqdordagi asalni tagi teshik uyaga solib, garchi asal uyaning tagidan allaqachon oqib ketgan bo’lsa ham, uyaning og’zini ustki tomondan mum bilan berkitib quya beradi. Harakatlarning instinktiv shakllari faqat doimiy sharoitlardagina maqsadga muvofiqdirlar. Shuni qayd qilib qilib o’tish kerakki, garchi ma’lum instinktlar bir turdagi barcha organizmlarga xos bo’lsa ham, lekin ularni amalga oshirish alohida organizmlarda biroz boshqacharoq bo’ladi. Instinktiv hatti-harakatlarning ana shunday nisbatan har xil tarzda amalga oshirilishi yashash sharoiti keskin o’zgargan xolda organizmlar turining saqlanib qolishiga imkon beradi. Ko’nikmalar. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda, xususan sut emizuvchilarda hatti-harakatning yanada aninroq aks ettirishga yordam beruvchi yangi, ildamroq shakllari ko’proq rol uynaydi. Bular - ko’nikmalar (harakatning individual tarzda orttirilgan shakllari). Ko’nikma deganda hayvonlarda shartli bog’lanishlar asosida yuz beruvchi va avtomatik ravishda sodir bo’luvchi harakatlar tushuniladi. Instinktlar singari ko’nikmalar ham taraqqiyotning turli bosqichlarida uchraydi. Lekin yaqqol ifodalangan ko’nikmalarni faqat bosh miyaning po’stiga ega bo’lgan hayvonlardagina ko’rish mumkin. Hayvonlar ko’nikmalarining tarkibiga kiruvchi harakat elementlari hayvon mansub bo’lgan turning tajribasini qayta tiklovchi tug’ma harakatlardan ham takrorlash jarayonida mustahkamlangan tasodifiy harakat namunalaridan iborat bo’lmog’i mumkin. Hayvonlarda hosil qilingan (bo’lgan) ko’nikmalar sharoit murakkablashishi yoki o’zgarishi bilan o’zi ham o’zgarishi, yangi, o’zgartirilgan sharoitga ko’chishi mumkin. Ko’nikmalar bir-birlaridan muhim jixatdan farq qilishlari mumkin: bir holatda ko’nikmalar o’zlarining avtomatizmlariga ko’ra instinktlarga yaqinlashsalar, boshqa bir holatda intellektual harakatlarga yaqinlashadilar. 16 Hayvonlarning intellektual harakatlari. Ayrim narsalar o’rtasidagi murakkab munosabatlarning aks ettirilishi intellektual harakatlarning asosini tashkil qiladi. Yuksak darajada taraqqiy etgan hayvonlar narsalar o’rtasidagi munosabatlarni payqay oladilar va mazkur vaziyatga qarab, uning natijasini oldindan ko’ra olishadilar. Bunday harakatni aqliy harakat tipi deyish mumkin. Odamlar yuksak darajada taraqqiy etgan hayvonlar orasida primatlarni (odamsimon maymunlarni) alohida o’ringa qo’yadilar. Ularning faoliyatining aktivligi, buning ustiga ularda ko’zning yuksak darajada taraqqiy qilganligi ularning idrok doiralarini beqiyos ravishda kengaytiradi, tajriba boyliklarini nihoyatda oshirib yuboradi, ko’nikmalarning tarkib topishi hamda harakat shakllarining vujudga kelishi uchun boshqa hayvonlardagiga qaraganda baquvvat asosni yuzaga keltiradi. Maymunlar intellekti (akli) ularning murakkab masalalarni yecha olishlari bilan ajralib qolmay, balki ular faoliyatining yo’nalishi bilan ham xarakterlanadi. Maymunlar qo’llariga tushib qolgan narsalarni soatlar davomida mayda bo’laklarga ajratadilar, odamlarni har xil usullar bilan o’z qafaslari oldiga jalb qiladilar, yerda sudralib ketayotgan xashoratni kuzatib tura oladilar. Maymunlar xulq-atvoridagi bunday xususiyatlarning kelib chiqishiga ularning yashash usuli sabab bo’lgan. Boshqa hayvonlarga nisbatan maymunlarda harakatlarning taraqqiyot darajasi qo’l tipidagi oldingi oyoqlarning mavjudligi bilan ham bog’liqdir. "qo’l"ning mavjudligi tufayli maymunlar tevarak-atrofdagi narsalar bilan juda murakkab munosabatlarga kirishish imkoniyatiga egadir. Ma’lum sharoitlarda maymunlarda instinktiv shakllari ham nomoyon bo’ladi. Biroq taraqqiy etgan katta maymunlarning instinktiv harakatlari taraqqiyotning pastki bosqichidagi hayvonlarning instinktiv harakatlaridan jiddiy farq kiladi. Masalan uy qurish jarayonida maymunlar materialni analiz qilib ko’rar ekan. Instinklarda tashqi sharoit hisobga olinar ekan. Maymunlarda ko’nikma xosil qilishning ham o’ziga xosligi bor. Agar past darajada rivojlangan hayvonlarda ko’nikma tez shakllantirilsa, maymunlarda bu jarayon biroz murakkab kechadi. Maymunlarning "qiziquvchanligi" natijasida ularning diqqatini ko’pincha biror harakat va obyektga qaratish, tuplash qiyin. Download 1.77 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling