Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler

Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler.
Qaramalshiliq sharwashiliqtin` jetekshi tarawlarinan esaplanip, ol tu`rli ta`biyiy zonalarda ken` tarkalg`an. Qaramaldan go`sh, su`t, teri ha`m qosimsha o`nimler alinadi. Qaramallar aziq ratsioninda pishen, ot, shireli aziqlar ha`m aziq-awqat sanaati shig`indilari (shrot, barda) siyaqli arzan turatug`in aziklar u`lken orin iyeleydi. Ha`zirgi waqitta qaramallardin` 400 tu`r porodasi bar. O`zbekstanda qaramal porodalarin o`rshitiwdin` to`mendegi zonalari bar:
1. Suwg`arilatug`in zona- bul zonag`a paxta egiletug`in rayonlar kirip, qaramallardin` su`t-go`sh
bag`darindag`i porodalari tarqalg`an.
2. Suwg`arilmaytug`in boz jerli zonasi- tiykarinan go`sh-su`t bag`darindag`i porodalar o`rshitiledi.
3. Qala a`tirapi zonasi- bul jerde su`t bag`darindag`i porodalar o`rshitiledi.
4. Jaylaw zonasi- tiykarinan go`sh bag`darindag`i qaramallar ko`beytiledi.
Karamalshiliqtin` rawajlandiriw xojaliqti ha`m qaramal porodalarin qa`niygelestiriw menen baylanisli halda alip bariladi.
2. Qaramallar o`zinin` biologiyaliq qa`siyetlerine qaray quraminda klechatka ko`p bolg`an o`simliklerdi ha`m sanaat shig`indilarinan jaksi paydalanadi. Olar beloksiz azotli zatlardi haywan belogina aylandira aladi ha`m organizmnin` proteinge bolg`an talabinin` 1/3 bo`legi (u`shten bir) sol zatlar esabinan boladi.
Qaramal tiykarinan su`t ha`m go`sh bag`darina bo`linedi.
1) Su`t o`nimdarlig`i - bul ko`rsetkish qaramal porodalarina, bag`iwg`a, saqlawg`a ha`m paydalaniw sharayatina baylanisli. Siyirlardin` su`t o`nimdarlig`i laktatsiya dawaminda, jil dawaminda alinatug`in su`t mug`dari ha`m sapasi menen belgilenedi.Su`t payda boliwi ha`m ajiralip shig`iwi. Su`t bezinin` islew funktsiyasinda orayliq nerv sistemasi, as sin`iriw, qan aylaniw ag`zalari ha`m ishki sekretsiya bezleri rol
oynaydi. Bir litr su`t payda boliwi ushin jelinnen 500 l qan o`tiwi kerek.Su`t mayi onin` quramina 60tu`rge shekem may kislotalari kiredi. Su`t qanti (laktoza) uglevod bolip, su`t bezinde sintezlenedi ha`m qan glyukozasinan payda boladi. Su`t alveolalarinda su`t toplanadi.Laktatsiya– siyirlardin` tuwg`annan qashiriwg`a shekemgi o`tken da`wiri servis da`wiri delinedi.Qaramallarda laktatsiya da`wiri 305 ku`n, servis da`wiri 60 ku`n esaplanadi. Siyir tuwg`annan keyin su`t mug`dari 3-4 ayg`a shekem ko`beyip baradi ha`m
buwazliqtin` 5-6 ayinda kemeyedi. Su`t o`nimdarligin esapqa alip bariw ushin qadag`alaw sawim o`tkeriw kerek. Ha`r aydin` 10-20-30 ku`nlerinde o`tkeriledi. Su`ttin` maylilig`in ha`r ku`ni, bir ayda bir ma`rte yamasa laktatsiya da`wirinde esapqa alinadi. 2) Go`sh o`nimdarlig`i morfologiyaliq ha`m fiziologiyaliq qa`siyetlerine baylanisli. Go`sh o`nimdarlig`i soyilg`an haywan bo`leklernin` mug`dar ha`m sapa ko`rsetkishleri menen belgilenedi. Go`sh o`nimdarlig`ina baha beriwde ha`r bir kg qosimsha tiri salmaq aliw ushin ketken aziqlar mug`dari ha`m tez jetiliwshen`ligi menen belgilenedi. Mug`dar ko`rsetkishler o`siriw, bag`iw sharayati, porodasi, jinisina baylanisli. Go`shtin` sapasi morfologiyaliq, gistologiyaliq, ximiyaliq ha`m da`mi siyaqli qa`siyetleri menen belgilenedi. 3 ayliqtan joqari jastag`I qaramal go`shi mal go`shi, 3 ayg`a shekemgi bolg`an jas mal go`shi buzaw go`shi delinedi.Go`sh o`nimdarlig`in esapqa aliw. Haywannin` soyilg`annan keyingi salmag`i degende denesinin` ishki mayi
menen birgelikte awirlig`i tu`siniledi. Soyilg`annan keyingi shig`imi degende soyg`annan keying salmag`inin` soyiwdan aldin`g`i tiri salmagina bolg`an qatnasi tu`siniledi ha`m bul ko`rsetkish 55-60% quraydi Qoyshiliq sharwashiliqtin` jetekshi tarawi bolip, O`zbekstanda ju`da` ken` tarqalg`an. O`zbekstanda bag`ilatug`in qoylardin` 70% qarako`l qoylari quraydi. O`zbekstanda jaylawlardin` o`nimdarlig`in asiriw joli menen qarako`l qoylar sanin asiriw mu`mkin. Qoylardan ha`r qiyli o`nim ju`n, qarako`l teriler, go`sh, may ha`m ayirim jag`daylarda su`t alinadi. Ha`zirgi waqitta O`zbekstanda go`sh-ju`n jetistiriw maqsetinde taw aldi ha`m tawli zonalarda tiykarinan jumsaq ha`m yarim jumsaq ju`nli qoylar o`rshitilip, bular barliq bas sannin` 30% quraydi. Sonday-aq go`sh zapasin ko`beytiw maqsetinde jaydari, saradja, gissor qoylari o`rshitiledi. Respublikamizda qarako`lshilikti rawajlandiriw maqsetinde «Qarako`l»
birlespesi sho`lkemlestirilgen. Olar tiykarinan Jizzax, Qashqadarya, Surxandarya, Buxara, Samarkand walayatlarinda ha`m Qaraqalpaqstan respublikasinda ken` tarqalg`an. Qaraqalpakstan respublikasinda qarako`lshilik penen shug`illanatug`in 8 shirket xojalig`i bolip, olar qara, sur ha`m ko`k ren`degi teriler jetilistiriw menen shug`illanadi. Bunnan tisqari 1 na`silshilik ka`rxanasi ha`m 2 mal semirtiw bazasi bar. Qoylardin` uzaq jol ju`riwi ha`m az otli jaylawlardan paydalana aliwi olardin` biologiyaliq ka`siyetlerinen biri esaplanadi. Qoylardin` ha`r qiyli porodalari, sirtqi ko`rinisi ha`r qiyli bolg`anlari da o`z-ara shag`ilisadi ha`m ko`beyiwge toliq jaramli na`sil beredi. Qoylardin` ju`n o`nimdarlig`i. Qoy ju`ni fizikoximiyaliq ha`m texnologiyaliq qa`siyetlerine qaray, toqimashiliq, gilem ha`m palas-kiyiz sanaati ushin
ju`da` bahali shiyki zat esaplanadi. Ju`nnin` tiykarg`i fiziko-texnologiyaliq qa`siyetleri to`mendegilerden ibarat: uzinlig`i, jin`ishkeligi, jiltiraqlig`i, ren`i, ig`allig`i, taza ju`n shig`imi. Ju`n o`nimdarlig`in bahalawda ha`r bir qoydan jil dawaminda ha`m ha`r qirqip alinatug`in ju`n mug`dari esapqa alinadi. Jumsaq ju`nli ha`m yarim jumsaq ju`nli koylar jilina 1 ma`rte-ba`ha`rde, dag`al ju`nli qoylar jilina eki ma`rte ba`ha`rde ha`m gu`zde qirqiladi. Ba`ha`rde ha`m ku`zde barlig`i 2,0-2,5 kg ju`n o`nimdarlig`ina iye, ba`ha`rgi 1,2-3,8, gu`zde 0,8-1,0 kg di quraydi. Qarako`l qoylarinin` ju`n shig`imi ba`ha`rde 80-85%, gu`zde 90-95% ti quraydi.Qoylardin` go`sh o`nimdarlig`i. Qoylardin` o`siwi, rawajlaniwi ha`m
sarplang`an ot-jemdi qaplawi ha`m tiri salmag`i, soyilg`andag`i sapasi go`sh o`nimdarlig`inin` tiykarg`I ko`rsetkishleri esaplanadi. Qoylardin` bag`dari, semizligi, jinisi, jasi, konstitutsiyasi semiriw tezligine, qoy go`shi sapasina ta`sir etedi. Jaydari, saradja, gissar qoy porodalarinan joqari sapali go`sh,may alinadi. Qoylardi bir jasqa shekem soyiw ekonomikaliq jaqtan na`tiyje beredi. Qoylardi go`shke tapsiriw ushin arnawli tu`rde semirtiwge bag`iladi yamasa otlatip semirtiledi. Qarako`lshilikte tiykarinan jasina qarap otardan ajiratip aling`an sawliq ha`m qoshqarlar, barra terisi talabina juwap bermeytug`in sapasiz qozilar go`sh ushin soyiladi. Qoylarda soyim shig`imi 40-65% ti quraydi. Qarako`l (barra) teri o`nimdarlig`i. 1-2-3 ku`nlik qozilardin` terisi barra teri delinedi. Barra teri qarako`l ha`m su`tti ko`p beriwshi qoy porodalarinan alinadi. Qarako`l teri ma`mleketimizde ha`m shet ellerde joqari bahalanadi.
Qarako`l terinin` sapasina baha beriwde tiykarinan buyralaniw formasi, o`lshemi, tig`izlig`i, gu`li, jiltiraqlig`i, talshiqlari ha`m ren`i esapka alinadi. Barra terinin` o`lshemi 700 sm kv. kem bolmawi kerek. Qarako`l terilerinin` ren`i ha`r qiyli: qara, ku`lren`, sur, qon`ir, guligaz boladi. Qara ren` tiykarg`i ren` esaplanadi. Qarako`l terilerinin` sapasi qoylardin` na`siline ha`m olardi bag`iw sharayatina baylanisli boladi.
3. O`zbekstan sharayatinda qoylar jil dawaminda jaylawda bag`iladi, bul olardan arzan o`nim jetistiriwge mu`mkinshilik beredi. Qoylardi ha`r qiyli klimat sharayatinda bag`iw normasi ha`r qiyli boladi. Bunda olardin` porodasi esapqa alinadi. Qoylardin` jag`dayi, olardin` ot-jemge ha`m basqa sharayatlarg`a bolg`an talabi ha`m qatnasi jil dawaminda o`zgerip turadi. Qoylar jaylawda jaqsi otlatilg`anda bermeytug`in sawliqlar, qoshqarlar ha`m pishilgen qoylar qosimsha aziq bermese de o`z salmag`in asirip
baradi. Jas qozilar avgust ortalarinda anasinan ajiratiladi. Ana qoylardin` na`sil beriwi ha`m
qoshqarlardin` tuqimlandiriw qa`bileti olardin` semiriw da`rejesine baylanisli. Sonliqtan qashiriw ma`wsiminde qoylardi otlarg`a bay jaylawlarda bag`iw kerek. Qashiriwg`a 1-1,5 ay qalg`anda qoshqarlarg`a ku`nine 0,5-0,8 kg kontsentrat aziq ha`m qashiriw da`wirinde 0,8-1 kg kontsentrat aziq beriledi. Ana qoylarg`a jergilikli dag`al aziq ha`m kontsentrat aziq aralaspasi ku`nine 100-120 kg nan semiretug`in mug`darda beriledi. Jaylawda otlatiw mu`mkinshiligi bolmay qalg`an jag`dayda bag`iw ushin dag`al ot-jem ha`r bir bas qoyg`a 1,5 ts ha`m kontsentratlar 20 kg g`a shekem bolg`an aziq zapasi g`amlanadi. Qarako`l terinin` sapasina baha beriwde tiykarinan buyralaniw formasi, o`lshemi, tig`izlig`i, gu`li, jiltiraqlig`i, talshiqlari ha`m ren`i esapka alinadi. Barra terinin` o`lshemi 700 sm kv. kem bolmawi kerek. Qarako`l terilerinin` ren`i ha`r qiyli: qara, ku`lren`, sur, qon`ir, guligaz boladi.