Qariyb yoshlik paytimda yozib, nashr ettirishga jur’at etolmaganim bu hikoyani marhum onamning kitoblari orasidan topdim. G’alati qiziqish bilan o’qib chiqdim. Hikoya menga juda-juda ma`qul keldi

---

Qariyb yoshlik paytimda yozib, nashr ettirishga jur’at etolmaganim bu hikoyani 
marhum onamning kitoblari orasidan topdim. G’alati qiziqish bilan o’qib 
chiqdim. Hikoya menga juda-juda ma`qul keldi. Oldin nima uchun ma`qul 
kelmagan, bilmadim, bunga e`tibor bermagan ekanman. Hozir esa ushbu hikoya 
nimaga bu darajada ta`sir etdi? Balki bechora onajonimning mehrini eslatgani 
uchundir? 
Nima bo`lganda ham… Sevimli Jonibim, bugun eng go`zal asarim deb bilgan shu 
bitigimni senga baxshida etaman. 
Ahmad Shuxranbek: 
-U paytlar men yigirma yoshlarda edim…-dedi. –Telegraf va pochta nozirligida kata 
mavqega ega bo`lgan otam aysh-ishratga berilganimga, sharmandai-sharmisor 
bo`lganimga, xotinbozligimga chiday olmadi. U onam, buvim va keksa ammamdan 
iborat oilamizda meni o`rtaga oldi. Ular hammasi bir bo`lib, meni chetga jo`natishga 
qaror qilishdi. Yanya viloyatidagi taftishchi otamning odamlaridan ekan! Meni o`sha 
viloyatdagi bir shaharchaga yuborishmoqchi va u yerda aloqa xizmatchisi sifatida 
ishlatishmoqchi ekan. Ularning fikriga ko`ra shunday qilishsa, esim kirarmish. Buni 
onam g’oyat muloyimlik bilan tushuntirdi: 
-Juda ozib ketding, havo o’zgartirishga o`xshagan narsa bu… Ham dunyo ko`rasan, 
ham o`zingni bosib olasan. 
Ular yana taraqqiyot… kelajak haqida sayrab safarga tayyorgarlik ko`rishim 
lozimligini aytganlarida hayron qoldim.
-Ketmayman, bo`lmaydi,-deb qarshilik ko`rsatishga urinsam ham, onam oxirgi 
nojo`ya ishlarimdan otamning qattiq ranjiganini ayta boshladi. Ular ikki-uch oydan 
keyin yana uyga qaytishimni, ammo buning uchun otamga yalinishim lozimligini 
aytib, qasamlar ichib va’da berishdi.
Men bunday va’da-padalarga ishonmasdim, ammo boshqa yurtlarni ko`rish orzuim 
ham yo`q emasdi.
-Xo`p, dedim, faqat uch oydan ko`p qolmayman… 
Mo`lgina yo`l harajati… To`rt yuz ellik qurushli maosh… Bular albatta, yaxshi! Ammo 
sevimli, kayf-safoga boy Istanbuldan uch oy ayrilish!.. Besh yil bo`ldiki, Istanbuldan 
tashqariga chiqmagandim. Uni tug`ilib-o`sgan Vatanimdek sevardim. Lekin hamma 
narsa uchun tasalli topiladi. Otamning so`nggi xizmat joyi Giritdan qaytayotib 
bandargohdagi manzaralarni ko`ngilochar yerlarni eslab rosa tomosha qilaman, u 
paytlarda yosh bola edim degan shirin xayollarga berildim.

---

Ha, birinchidan boradigan joyimSaloniki bandargohi edi. Keyin Izmir, balki Beyrut, 
undan keyin esa Pire… Atina edi. MOrani aylanib Prevezega, u yerdan Yanyaga, u 
yerdan keyin esa xizmat joyim bo`lgan shaharga bormoqchi edim. Qanday sayohat-
a?! 
Oilam bilan vidolashuv payti… Otamning agar yozilsa uch-to`rtvtaboq jaded 
qog`ozni to`ldiradigan qimmatli nasihatlarini eshitganimdan so`ng paroxodga 
chiqdim. Salonikida ikki kun qoldik. Ikki kechani ham cholg`uli, shovqin-suronli bir 
uyda o`tkazganligimni aytishga hojat yo`q. Selanikidan keyin biro z kasallikka 
chalindim. Izmirda ikki kun qolmoqchi edim. “Pullarimni Atinada sarflayman, 
ko`ngildagidek tomosha qilaman” degan o`y bilan bu yerda sayr qilishdan voz 
kechdim. Shu bilan birga turfa yo`lovchilar kabi kechani paroxodda o`tkazishga rozi 
emasdim. Bir mehmonxonaga tushdim. Oqshom payti dasturxon atrofida birga 
o`tirgan soqolli janobning menga diqqat bilan qaraganini his qildim. Undan 
havotirlanishga asos yo`q. Shu janob ovqatdan keyin qahva ichayotganimizda 
ismimni so`radi. Keyin otam haqida gapimni tugatmagan ham edim, g`alati harakat 
bilan qolini labimga yaqinlashtirib: 
-Tog`angizning qo`lini o`ping dedi. Men dovdirab qoldim., ammo uni tanidim. Bu 
semiz qo`lni o`payotib yoshligimda menga forisni ko`rsatgan nozik tog`amning 
Ajamiston safarida kotib bo`lganini esladim. U har yili bir marotaba Ashur oyini 
tabriklab maktublar yozardi. G`alati tasodifni qarang… Istanbulga qaytayotgan 
ekan. Mendan ota-onamning ahvolini so`radi. O`sha kecha soat uchgacha 
Kordondagi Qahvaxonada o`tirib miriqib suhbatlashdik, mehmonxonaga 
kelganimizda safarda bo`ladigan, mastlik holatiga o`xshagan og`ir uyqu ko`zimga 
ilashdi. Tog`am birinchi qavatda yotar ekan. Xonasining oldiga kelganda yelkamni 
silab: 
-Alloh rohat bersin, o`g`lim, odatda, erta turolmayman. Iltimos, meni ertalab 
uyg`ot, dedi.
-Jonim bilan. 
Xonamga chiqdim. Mana bir kechalik rohatdan voz kechganim meni qanday 
tasodifga duch etdi! Ertangi paroxod bilan Istanbulga ketmoqchi bo`lgan 
tog`amning menga vositachilik qilishiga hech shubxam yo`q edi.
Ertalab kech uyg`ondim. Shoshilib kiyindimda, Tog`amning xonasiga tushdim. U 
kiyinib, bosh kiyimining changgini artayotgan ekan. Mmening xonaga kirganimni 
ko`zguda ko`rib qayrilib qaradi. 
-Tonging xayrli bo`lsin, jigarim, bugun meni kuzatib qo’yasan-a? 
-Jonim bilan janob, -deb kuldim.

---

Ko`zimga sariq gurzili karavotning yonida bir narsa ko`rindi… Oppoq mo`yna, yoki 
it. Qiziqib yoniga bordim. Yaqinlashganimda ikkita yaltiroq qora ko`z menga qarab 
turganini ko`rdim. Bu na kuchuk edi, na mushuk. 
Beixtiyor: 
-o, qanday chiroyli narsa! Deb yubordim. 
Tog`am: 
-Haqiqatan ham chiroyli, bu maymunni menga biir hind savdogaribhadya etgandi. 
Kelayotib tashlab ketishga, sotishga ko`zim qiymadi. 
Men taajjubda edim.
-Shu maymunmi? Shu paytgacha oq maymunni ko`rmagandim. 
Nozik tog`am kuldi. 
_HIndistonga xos bir maxluq, favqulodda ziyrak ham noyob. 
Men hayratlanib turar ekanman, tog`am maymunning qiliqlarini, o`yinlarini, aql-
zakovatga xos xususiyatlarini aytib berdi. Gapini tugatayotib: 
-Buni senga esdalik sifatida qoldiraman, ko`ryapman, maymun senga juda yoqdi. 
E voh! Men maymunni nima qilaman? Boshga bitgan baloku! Yoqqan bo`lsa ham 
mayliya! Oppoq bir narsa. Uning g`laatiligi meni ajablantirdi. Xullas, tog`amga rad 
javobini berib xohlamayman dedim.
Nozik tog`am xohlamaganimni uyalyapti deb tushundi, shekillli, fikrini qat’iyat bilan 
davom ettirdi. Endi nima qilaman, ko`nishga majbur edim. O`sha kuni tog`am 
Istanbulga ketdi. Men maymun bilan birga qoldim. Bu oppoq maymun urg`ochi edi. 
Shunday chiroyli ediki, boshqa maymunlar kabi badqovoq emasdi. Juda yoqimli, 
yaltillagan oppoq mo`ylari esa juda momiq ko`rinardi. Quyuq qora ko`zlari bilan shu 
qadar yoqimli boqardiki, uni quchog`imga oldim. Juda munis, juda itoatgo`y edi. 
Xursandligidan kekirgan tovushlar chiqarardi. Paroxodga kelgan vaqtimizda hamma 
yo`lovchilarni hayratga soldik. Menga o`xshab hech kim bunday oppoq, mushuk 
kabi silashni yoqtiradigan maymunni ko`rmagandi. Pirey yoqasiga kelganimizda 
go`zal maymunni sotishni xohlab qoldim. O`n liradan ortiq beruvchi bo`lmadi. Rozi 
bo`lmadim. Oppoq maymunni suvtekinga sotishni xohlamadim. Nima ham derdim, 
Yunon mamlakati! Mana hech kim go`zal jonivorimning asl narxini berolmadi. 
Mahalliy ma’muriyatga yaqinlashar ekanman boshimdan kechirganlarim tushga 
aylanar, brogan sari tezlashardi. Prevezedan, Yanyadan o`tdim. Telegraf tomonga 
keldim. Bu yer chiroyli joylardan biri edi. Dastlabki kunlarni zerikish bilan o`tkazdim. 
Men onamning uch oygacha… degan va’dasiga ishonganimdan qisqa muddatli 

---

turmushga tayyorgarlik ko`ra boshladim. Ajabo! Mendan oldingi xizmatchi 
mashrabtabiat bo`lgan ekan. Iflos xonani tozalatdim. Yumshoq o`tirgichni yag`ir
bosib ketgani uchun unga g`ilof tiktirdim. Keyin xat yozishni boshladim. Ora-sirada 
telegrafdan ham foydalanadim. Atrofdagi telegrafchilar telegraf orqali
-Xush kelibsiz! –deyishardi. Men xush ko`rdik degan javobga aloqani uzmaslik 
uchun bugun kayfiyatim yo`q, degan yolg`onni ham qo`shib qo`yardim. Nu 
yolg`onni ularning sergapligidan qutulish uchun o`ylab topgandim. Ammo battar 
ularning qo`liga tushdim.
Men bunday holatni bilhganim uchun telegraf suhbat;larida qisqa javoblar berib, 
ularning ezmaligini jiddiylik bilan yengardim. Maymunim menga odobli, itoatli do`st 
edi. U har bir ishimda asqotardi. Suvga imo qilsam suv keltirardi. Uxlaganimda xoh 
Kunduz bo`lsin,xoh kecha xabarlashish qo`ng`irog`ini chalib yugurgancha meni 
uyg`otardi. Bir kuni tushdan keyin sekin uyquga sho`ng`idim. Sochlarim orasidan bir 
narsa bilinar-bilinmas yurgandek bo`ldi. Sekingina ko`zimni ochdim. Maymunim 
meni sevib sochlarimni silardi. Kichkinagina, ozg`in, oppoq, momiq qo`llarning 
silashidan g`alati hisga berilib uxladim. Uyg`onganimda uni qarshimda ko`zlarini 
menga tikkan holda ko`rdim. U har kuni shunday mehribonlik ko`rsatardi. Meni 
silab-siypalar keyin esa qarshimda o`tirib olib uxlashimni tomosha qilardi. Bir kuni 
tongda yuzimni yuvib, derazaga suyanib tuman ortida titrab turgan joylarga, 
quyoshda yaltillagan bulutlarga tikilib turardim. To`satdan eshik ochildi. Eshik 
tomonga qaradim. Juda yosh va go`zal bir qiz. Faqat yunon qizlariga xos bo`lgan 
erkinlik bilan yunoncha so`radi: 
-Aloqa bog`lash xizmatchisi sizmisiz janob? 
U keksa otasiga sog` salomat yetib kelganini sim qoqmoqchi ekan. Uning otasi 
Atinada baqqol ekan. O`zi esa Yanyadagi xolasinikiga mehmonga kelgan, bu yerga 
kelib havo almashtirmoqchi ekan. Xonimga yoqqanimni sezdim.
Juda tez do`stlashib oldik. Telegraf oldidagi daraxtzorda soatlab birga kezadigan 
bo`ldik. Uning ismi-sharifi Elena Teodor edi. U ziyrak ham, ahmoq ham emasdi. 
Ammo o`zini shunday erkin tutardiki. 
Bir oqshom yana birga soya-salqinda havoyi, ma’nisiz narsalar haqida suhbatlashib 
turardik, maymunning biz tarafga kelayotganini ko`rib qoldik. U nimaga kelyapti 
deb so`radi.
-Bilmayman, ko`raylikchi nima qilarkin?-dedim. 
Maymunim etagimdan tortdi. Uning qiyqirig`ini eshitib aloqa bog`lash qo`ng`irog`I 
chalinganini tushundim.

---

Kichkina telegraf xonasiga yaqinlashganimda maymunning juda xursand bo`lganini 
ko`rdim. Yugurib ichkariga kirdim. Maymun esa kirmadi. Mashinaga qaradim, hech 
tarafdan imo-ishora yo`q. qo`ng`iroq chalinmasdi. Undan-bundan so`radim, hech 
kim meni chaqirmagandi. Qiziq, maymun meni aldadimi?! 
Elenaning oldiga boorish uchun tashqariga chiqdim. Qulog`imga dod-voy sadosi 
eshitildi. Uzoqdan qizning yuzini ikki qo`li bilan yopib olganini ko`rdim. Joni 
og`riyotgani uchun ko`zlarini yumib olgan holda dedi: 
-Maymun yuzimni timdalab oldi! 
Zudlik bilan shifokotga yugurdim. Elenani uyiga olib bordim, yaxshiyamki, jarohati 
og`ir emasdi. 
Maymunga ilk marotaba qahrimni sochdim. Illo, bu g`azabim oxirgisi edi. Xonamga 
kirganimda u stolim tagidan yaltiroq ko`zlari bilan menga qarab turardi. Bir 
burchakda turgan hassamni oldim. Shiddat bilan maymunni ura boshladim. U 
qo`rqmasdi, aksincha, hayratlanib turardi. G`azabimni yenga olmadim. Bo`nidan 
ushlab kuch bilan tashqariga irg`itdim. Yerga qulaganida u menga shunday bir 
qaradiki, buni hali ham unuta olmayman… 
O`sha kecha eshikni tirmalaganini, meni chaqirganini eshitdim. Ovozimni 
chiqarmadim. Ertasi kuni u g`oyib bo`ldi. Uch kun ko`zimga ko`rinmadi. To`rtinchi 
kuni bir qishloq odami, suv boshida qoyalar orasidan topdim, deya uni olib keldi. 
Lekin, bilasizmi u qanday edi? Ozg`in, kasal, iflos, behold, parishon… 
To`rt kundan beri mutlaqo tuz totmagan… eng yoqtirgan yong`oqlaridan berdim. 
Hatto qayrilib ham qaramadi. Ko`zlarini yumib o`kira boshladi, xuddi odam 
yig`isidek. Qahr-u g`zabim tarqaganidan keyin unga achina boshladim. Zo`rlab 
yedirmoqchi bo`ldim, u o`jarlik qildi, yemadi, ichmadi, ni hoyat o`n kundan keyin 
joni uzildi. Ochlikdan o`zini o`zi o`ldirdi. Bechora nozik maymungina meni 
qizg`angandi, keyin unga bo`lgan munosabatimdan ta`sirlanib o`zini o`zi o`ldirdi. 
Uning oppoq o`ligi qarshisida, oppoq qo`llarining, oppoq oyoqlarining, ezilgan 
oppoq boshining qarshisida bugunngacha tuymagan g`am bilan yig`lashni 
xohlardim. Sochlarim orasidan uning silab-siypalashlarini his qilgandek bo`lardim. 
Meni chin dildan sevgan, siypalagan qo`llar… 
Oradan bir qancha vaqt o`tgach muqaddas xotiralarning g`amli izlari uzoqlarda 
qoldi. Men esa hali ham rashk nima ekanligini bilmayman. Maymunning telbaligini 
eslab g`alati alamni his qilaman. Dunyoda shunday hislar borki, ular insonlarga 
nisbatan hayvonlarda kuchlidir. Esgaklardagi o`jarlik, itlardagi sadoqat, 
mushuklardagi nonko`rlik degandek… 
Qiziq, rashk ham shularga o`xshash narsamikin?