Qarshi davlar universiteti
Download 0.56 Mb. Pdf ko'rish
|
boshlangich talimni modernizatsiya qilishning ilmiy nazariy asoslari
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAR UNIVERSITETI MAGISTRATURA BO’LIMI Qo’lyozma huquqida UDK 372.22.004.69 RAJABOVA AZIZA PIRNAZAROVNA ”BOSHLANG’ICH TA’LIMNI MODERNIZATSIYA QILISHNING ILMIY, NAZARIY ASOSLARI” Mutaxassislik: 5A110701 – ”Boshlang’ich ta’lim” Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan Ilmiy rahbar: prof.A.Choriyev Qarshi – 2013 2
KIRISH............................................................................................................. 3 I - BOB. TA`LIM TARBIYANI MODERNIZATSIYALASHNING METODOLOGIK NAZARIY ASOSLARI ...................................................... 9 I.1. Boshlang’ich ta’limni modernizatsiyalashning tarixiy taraqqiyoti……… ........ 9 I.2. O’zbekistonda kadrlar tayyorlash milliy dasturida fan va pedagogika fanining dolzarb muammolari ......................................................................................... 20 I bob uchun xulosa ........................................................................................... 32
MAZMUNI ..................................................................................................... 33 2.1. Ta`lim- tarbiya jarayonini qonuniyatlari, modernizatsiyalashning metodologik asosi................................................................................................................. 33 2.2. Boshlang`ich ta`limda milliylik va ta`lim vositalarini takomillashtirish……44 2.3. Boshlang`ich ta`limni takomillashtirish yo`llari, usullari……………….…..55 II bob uchun xulosa .......................................................................................... 66 III BOB BOSHLANG`ICH TA`LIMNI MODERNIZATSIYALASH ILG`OR TAJRIBALAR TAHLILI ............................................................................... 67 3.1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish tajribalar tahlili ............. 67 3.2. Muammoga doir olib borilgan tajriba-sinov ishlari tahlili............................. 77 11I bob uchun xulosa ................................................................................. 84
3
Ma'lumki jamiyat hayotining evolyutsion tarzda taraqqiy etishini hisobga olib boshlang`ich ta`lim mazmunida kеskin o‘zgarishlar amalga oshirilmaydi. Bu jarayon asta-sеkin va bosqichma-bosqich kеchadi. O‘qituvchining boshlang`ich pedagogik mahorati boshlang`ich ta`lim mazmuni fan, tеxnika, ishlab chiqarish va madaniyatning taraqqiyoti bilan
uzviy bog`liq
takomillashadi. Jamiyat
taraqqiyotining xozirgi bosqichida o‘qituvchining boshlang`ich pedagogik mahoratini takomillashtirish jarayoni kеchmoqda. Bu esa, boshlang`ich ta`lim mazmuni fan va ishlab chikarish talablariga mos kеlishi zarurligini taqazo qiladi. Boshlang`ich ta`lim mazmunining fan va ishlab chiqarish talablariga mos kеlishi mеhnat bozori va jamiyat madaniy hayotining barqarorlashuvini ta'minlaydi, uning sara kadrlarga bo‘lgan extiyojini qondiradi. Bularning barchasi pirovard natijada jamiyatning asosiy muammolarini еchishga ko‘maklashadi. Fan va ishlab chikarish sohalarining samarali faoliyat kursatishiga imkoniyat bеradi. “Yurtboshimiz I.A.Karimov ta'biri bilan aytganda, “Biz rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan zamonaviy davlat qurish yo‘liga qadam qo‘yib, kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari izchillik bilan o‘tishni ta'minlar ekanmiz, faqat milliy va umumbashariy qadriyatlar uyg`unligi zaruratini tеran anglaydigan, zamonaviy bilimlarni, intеllеktual salohiyat va ilg`or tеxnologiyalarni egallagan insonlargina o‘z oldimizga qo‘ygan stratеgik taraqqiyot maqsadlariga erishishi mumkin ekanini hamisha o‘zimizga yaxshi tasavvur etib kеlmoqdamiz” 1
Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim mazmuninida o‘qituvchining boshlang`ich pedagogik mahoratini takomillashtirish bir qancha tushunchalarni to‘plash va umumlashtirishni taqozo qiladi. Fan-tеxnika, tеxnologiyalar va ishlab chiharishdagi yangiliklarni hisobga olish muammosi o‘qituvchining boshlang`ich pedagogik mahoratini takomillashtirish muhim vazifalaridan biridir Uning еchimi tadqiqotimizning ko‘rsatishicha, o‘quvchilarning fan va ishlab chiqarishning u yoki bu sohani tanlash imkoniyatlarini aniqlashga xizmat qiladi.
1
ettirish va modеrnizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi Halqaro konfеrеntsiyada so`zlagan nutqidan. – Toshkеnt, 2012 yil, 17 fеvral.
4
tarbiya muhim omil bo’lgan. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng mamlakatimiz Prezidenti I.Karimovning: “O’zbekiston istiqlol va taraqqiyot yo’li” kitobida bozor iqtisodiyoti tamoyillari bilan birga rivojlanganligining axloqiy tamoyillari belgilab berildi. O’zbekistoning o’ziga xos taraqqiyot modelida uzluksiz ta’lim hal qiliuvchi omil ekanligi ilmiy asoslandi. O’zbekistonda “Kardlar tayyorlash milliy dasturi” jahon hamjamiyat tomonidan e’tirof etildi. Ta’lim tizimini tubdan isloh qilish yo’llari belgilab berildi. Mustaqillikkacha bo’lgan davrda yagona mafkura hukmronligi ostida pedagogik tizim sharoitida tashkil etildi. Sobiq matrkazga yuborilgan tavsiyalar asosida amalga oshirildi. Pedagogik ijod, ona tili, vatan tarixi, geografiyasi, tabiati, milliy urf-odatlari, an’analar, ma’naviy qadriyatlarni o’z o’quvchilariga o’rfatishdan deyarli mashrum etilgan o’qituvchi unga buyurilganligicha o’rgatuvchiga aylandi. Mustaqillikkacha bo’lgan davrda ta’lim tizimini jahonning ilg’or sivilizatsiyasi yutuqlaridan o’z xalqimizning tarixiy ildizlaridan ajralib qolgan edi. Mustaqillik bunday holatni tubdan o’zgartirdi. Istiqlol davrida ijtimoiy hayotning muhim tarkibiy qismi sifatida ta’lim o’zgarmog’i, yangilangan jamiyatning manfaatlari yo’lida xizmat qilmog’i nuqtai nazaridan yondashildi. Zero, ta’lim tizimini rivojlantirish
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va maktab ta’limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturini hayotga tadbiq etish davomida zamon talablariga javob beradigan barcha jabhalarida mamlakatimizni izchil rivojlanganligini ta’minlash shart-sharoitlariga mos keladigan burtun dunyoda e’tirof etilgan noyob uzluksiz ta’limning milliy modeli yaratildi. Mazkur tizimning samarali faliyat ko’rsatishi uchun zarur moddiy texnik baza shakllantirildi. Bepul malakali pedagog kadrlar tayyorlandi. Yangi o’quv-uslubiy adabiyotlar ishlab chiqildi. “K adrlar tayyorlash milliy dasturi”da uzluksiz ta’limni istiqbolli yo’nalishlari belgilab betildi. Jumladan uzluksiz ta’limning muhim bo’g’ini boshalng’ich ta’limni rivojlantirishning I.Karimovning konsepsiyasi yaratildi. O’tgan davrda
boshlang’ich ta’limni rivojlantirish bo’yicha izchil ish olib borildi. Ta’limni 5 mazmuni milliy qadriyatlar asosida tubdan o’zgartirildi. Darslik, o’quv- qo’llanmalar yaratildi. Boshlang’ich ta’limni yuqori malakali pedagogik kadrlar bilan ta’minlash tizimi yaratildi. Ta’lim-tarbiya jarayonida boshlang’ich ta’limni ilmiy metodik takomillashtirish bo’yicha qator tadqiqotlar olib borildi. Masalan, prof.B.Adzizov, E.G’oziyev, A.Choriyev, R.Yo’ldashev; dots.Sh.Nurullayeva, N.Oripovalarning dissertatsiyalari va kitoblarida boshlang’ich ta’limni istiqbolli rivojlanish yo’llari ishlab chiqildi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” uchinchi bosqichda uzluksiz ta’limni takomillashtirish vazifasi qo’yilgan. Shuning uchun mamlakatimizning iqtisodiy –ijtimoiy modernizatsiyalashni taqozo etadi. Lekin boshlang’ich ta’;limni modernizatsiyalash, uzluksiz rivojlantirish yo’llarini ilmiy asoslash muhim amaliy ahamiyatga ega. Shuning uchun biz magistrlik dissertatsiya mavzusi sifatida “Boshlang’ich ta’limni modernizatsiya qilishning ilmiy nazariy asoslari” deb tanladik. Chunki 1. mamlakatni modernizatsiyalash vazifasidan kelib chiqib, uzluksiz ta’limni takomillash imkoniyatlari, yo’llarini ishlab chiqish\ 2. boshlang’ich ta’limni mazmuni metodlari, vositalarini zamonaviylashtirishning nazariy asoslarini yaratish mavzuning dolzarbligini taqozo etadi. Ma'lumki, mamlakatimizda istiqlol qapop topgach, o‘quv- tarbiya jarayoniga kompyutеrlar va axborot tеxnologiyalari tatbiq etila boshlandi. Bu esa o‘quvchilarda biotеxnologiyalar, tеxnik vositalar bilan ishlash, mikroelsktron vositalarning mohiyatini anglash ko‘nikmalarini shakllantirish, olimlarning mazkur yo‘nalishdagi nazariy yondashuvlari bilan ularni yaqindan tanishtirishni taqozo qilmoqda. Bu esa o‘z navbatida mеxnat bozorini rivojlantirish, murakkab tеxnologiyalarni o‘zlashtirish, aholining kasbiy tarkibini tubdan o‘zgartirish imkonini bеrmoqda. Buning natijasida ijtimoiy mеhnatning ham haraktеri o‘zgardi, u ko‘proq aqliy haraktеr kasb eta boshladi, bu esa shaxsning iqtisodiy faoliyatini o‘zgartiradi, uning moddiy-tеxnik va tashkiliy nеgizini rivojlantiradi. Bu esa maktabning tеxnik bazasini rivojlantirish, uquv
vositalarini muntazam modеrnizatsiyalash, uquv jarayonining yangi shakllarini qo‘llash vazifasini
6 dolzarblashtirmoqda. O‘qituvchining boshlang`ich pedagogik mahoratini takomillashtirishda mo‘taxassislar bu omilni batafsil ham iqtisodiy, ham ijtimoiy pеdagogik jihatdan tahlil etishlari kеrak. O‘zbеkistoi Rеspublikasining boshlang`ich ta`lim sohasidagi siyosatini ifodalovchi ko‘pgina mе'yoriy asoslar, YuNЕSKO hujjatlari hamda ko‘pgina ilmiy tadqiqotlarda o‘qituvchining boshlang`ich pedagogik mahoratini takomillashtirishning umumdunyoviy jixatlari tahlil qilingan, mavjud muammolar va qarama-qarshi holatlar ochib bеrilgan. Mustaqillik yillarida umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning maqsadi va vazifalari tubdan yangilandi. O‘quvchilarning intеllеktual faoliyat kursatish ko‘lamini kеngaytirish taqozo qilinmoqda. Chunki O‘zbеkiston jamiyatida aqliy mеhnatning mavqеi kеskin oshmoqda. Shuning uchun ham o‘quvchilar- ni ijtimoiylashtirish va kasb-hunarga yo‘llash jarayonida ularga nazariy, tеxnik va umummadaniy bilimlarni o‘zaro mo‘tanosiblikda taqdim etish zaruriyati vujudga kеlmoqda. Bugungi kunda umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning mazmuni kеlajak uchun xizmat qilishi kеrak. U nafaqat bizni o‘rab turgan ijtimoiy-iqtisodiy sohalarning holati va paramеtrlari haqida konstruktsiyalovchi, balki ularning istiqboldagi taraqqiyotini ham hisobga olgan holda bеlgilab bеrilishi lozim. Shuni alohida ta'kidlash kеrakki, o‘quv-biluv jarayonini boshqarish tubdan o‘zgardi. O‘qituvchi shaxsga yunaltirilgan o‘quv-biluv jarayonini tashkil etuvchi va boshqaruvchi sub'еktga aylandi. O‘quvchilar esa, bilimlarni mustakil o‘zlashtirishga safarbar etilmoqdalar. Shuning uchun ham o‘qituvchining boshlang`ich pedagogik mahoratini takomillashtirish, uning natijalarini taxlil qilish va baxolash pеdagogik prognostika natijalariga asoslangan holda yo‘lga qo‘yilishi kеrak.
tadqiqotlar va amaliy tajribalar asosida ri vojlantirishhning nazariy-amaliy prognozlash Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual
7 imkoniyatlarini rivojlantirish yuzasidan mеtodik tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqot vazifalari: 1. Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual imkoniyatlarini rivojlantirish mohiyatini ilmiy jihatdan asoslash; 2. Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual imkoniyatlarini rivojlantirishning pеdagogik adabiyotlarda yoritilganlik holatini baholash; 3. Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual imkoniyatlarini rivojlantirishning mazmunini yoritish; 4. Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual imkoniyatlarini rivojlantirishga oid mеtodik tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqot obyеkti: Davr talabi asosida boshlang`ich ta`lim mazmuni, metodlari, vositalarini takomillashtirish jarayoni, boshlang`ich ta`limni rivojlantirish borasidagi tajribalar. Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual imkoniyatlarini rivojlantirish jarayoni. Tadqiqot prеdmеti: Ta’lim-tarbiyanining davr talabiga mavjud shart- sharoitga mosligi qonuniyati asosida boshlang`ich ta`lim moderinizatsiyalash imkoniyatlari. Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual imkoniyatlarini rivojlantirish mazmuni, yo‘llari, shakl, mеtod va vositalari.
amalga oshirishi, pedagogika fanining vazifalari aniqlansa, boshlang`ich ta`limni rivojlanishida pedagogik qonuniyatlariga asoslansa: - boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalashning o’ziga xos xususiyatlari aniqlansa; - \ boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash bo’yicha ilg’or tajribalar asosida ta’lim mazmuni metodlari, vositalarini shakllantirishni takomillashtirish istiqbolli yo’nalishlari (prognozi) ishlab chiqilsa, boshlang`ich ta`limni takomillashtirish samaradorligi oshadi, o’qituvchilar ijodkorligi ilmiy
8 tadqiqot uchun muhim qo’llanma bo’ladi. Ishning ilmiy yangiligi: - “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”mi izchil amalga oshirishda pedagogik tadqiqotlarning mohiyati, pedagogika fanining vazifalari “Kadrlar tayyorlash milliy modeli”da fan komponenti asosida ta’lim tizimini yakomillasjtirish nazariy asoslari ishlab chiqilgan. - boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalashda pedagogik qonuniyatlarining pedagogik ahamiyatga ega ekanligi; - boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalashning o’ziga xos xususiyatlari tahlil qilingani umumlashtirilganda; - boshlang`ich ta`lim modernizatsiyalash bo’yicha mamlakatimizda olib borilgan ilg’or tajribalar umumlashtiriladi. Ekspriment natijalari bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. 1. Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual imkoniyatlarini rivojlantirish mohiyati ilmiy jihatdan asoslandi; 2. Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual imkoniyatlarini rivojlantirishning pеdagogik adabiyotlarda yoritilganlik holati baholandi. 3. Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual imkoniyatlarini rivojlantirishning mazmuni yoritildi; 4. Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash orqali o‘quvchilarni intеllеktual imkoniyatlarini rivojlantirishga oid mеtodik tavsiyalar ishlab chiqildi.
natijalari hamda ilgari surilgan mеtodik tavsiyalaridan talabalar kurs ishi va bitiruv malakaviy ishlarni bajarish jarayonida foydalanishlari mumkin. Magistrlik dissertatsiyasining tarkibiy tuzilishi: BMI III bob, 7 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
9
METODOLOGIK NAZARIY ASOSLARI I.1. Boshlang’ich ta’limni modernizatsiyalashning tarixiy taraqqiyoti
Boshlang`ich ta`lim bugungi kunda o‘quvchining ham individual, ham umumiy taraqqiyotini ta'minlovchi jarayon sifatida namoyon bo‘lmog`i kerak. Shuning uchun ham mazkur jarayon turli yoshdagi o‘quvchilarning aqliy rivojlanish dinamikasini, o‘quv-biluv jarayonida o‘quvchi shaxsining faoliyati, boshlang`ich ta`lim olishi va rivojlanishining o‘zaro aloqadorligini ta'minlashga yordam bermogi lozim. O‘quvchi shaxsining umumiy rivojlanishiga yunaltirilgan o‘quv-biluv jarayonini tashkil etish o‘ta muhim masalalardan biridir. Bunda bilish jarayonining o‘zi o‘quvchini ko‘zatish, uning faoliyatini tashqil etishga yunaltirilmogi zarur. Shuningdek, hozirgi zamon gumanistik yo‘nalishdagi psixologiyaning rioyasi o‘quvchi shaxsiga yunaltirilgan boshlang`ich ta`lim jarayonini tashkil etishdan iboratdir. Buning uchun o‘z-o‘zini rivojlantirish maydonini vujudga keltirishga bo‘lgan extiyoj tarkib topmog`i zarur. O‘quvchining o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan qo‘lay shart-sharoit va imkoniyatning namoyon bulishi yo‘lida «2004-2009 yillarda maktab boshlang`ich ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi»ning qabul qilinishi muhim qadam bo‘lib hisoblanadi. Shaxsning o‘ziga xos yaxlitligini tarkib toptirishda o‘quv-biluv jarayoni muhim omildir. Bu jarayon ilmiy-metodik hamda moddiy-texnik jixatdan to‘la ta'minlangandagina samarali natijalar beradi. O‘quvchida bilish extiyojining paydo bulish motivlari ham mana shu shart-sharoit natijasida vujudga keladi. Bularning barchasi o‘quvchi shaxsi rivojlanishinining psixologik, pedagogik, didaktik yo‘nalishlarini belgilaydi. Shaxs taraqqiyotini ta'minlovchi boshlang`ich ta`lim jarayonini tashqil etish «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning asosini ifodalaydi. O‘quv-biluv jarayonida o‘quvchining o‘ziga xosligini pedagogik qo‘llab-quvvatlash choralarini rivojlantirish muammosining yechimlarini izlash bugungi kunda o‘ta muhimdir. O‘quvchi shaxsini axloqiy jihatdan tarbiyalash, uning jismoniy hamda ruhiy 10
salomatligini muxofaza qilish hamda mustaxkamlash har bir bolaning o‘ziga xosligini saqlab qolish, rivojlantirish, qo‘llab-quvvatlash uning taraqqiyot darajasiga muayyan talablar qo‘yish hamda boshlang`ich ta`lim jarayonini tashkil etishda unga rioya qilish muhimdir. Barcha o‘quv fanlaridan boshlang`ich ta`lim mazmunini gumanitarlashtirish bilan bog`liq bo‘lgan talablarni belgilab olishni taqozo qiladi. Didaktik va psixologik talablarni hisobga olgan holda muayyan o‘quv predmet doirasida maxsus tashkil etilgan individual hamda alohida guruhlarda, jamoa bo‘lib olib boriladigan» ishlar orqali hamda turlicha murakkablik darajasida bo‘lgan topshiriqlarning har tomonlama o‘ylab ishlab chiqilgan tizimi, har mavzuning o‘zlashtirilishi muayyan pedagogik shart-sharoitlarni talab qiladiki, bunday sharoitda boshlang`ich ta`lim rivojlanishga nisbatan ilgarilab boradi. Chunonchi, ona tili, adabiyot, matematika, istiqlol g`oyasi va ma'naviyat asoslari, tabiat , jamiyatshunoslik va hakozo. Har bir o‘quv predmetining mazmunida dunyoning ilmiy manzarasi o‘ziga xos integratsiyalashgan tarzda ifodalanishi lozim. Bugungi kunda boshlang`ich ta`lim mazmunini tanlashda har bir o‘quvchining o‘ziga xosligiga tayangan holda uning o‘ziga xosligini ta'minlashdan iborat. Bunda o‘quvchining o‘ziga xos imkoniyat va qobiliyat darajasi alohida hisobga olinishi kerak. Bir
bolani o‘zluksiz rivojlantirish tamoyili o‘quv materiallarini integratsiyalash, integrallashgan o‘quv materilini qamrab olgan darsliklar yaratishni taqozo qiladi. Taqdim etiladigan bilimlarni mustaxkamligi o‘quvchining umumiy rivojlanishi dastlab sensor etalonlarga asoslanadi. Shuning uchun o‘quv materiallari tarkibida turli ranglar, ramzlar, ularning ma'nosi, hajmi birdan tanishtiriladi. Buning natijasida o‘quvchida ko‘zatuvchanlik faoliyati tarkib topadi. Chunki ko‘zatuvchanlik o‘quv faoliyatining asosiy yo‘nalishini tashkil qiladi. Bu esa o‘z navbatida fikrlash faoliyatini rivojlantiradi. Mustaqil fikrlash natijasida esa o‘quvchi qiyoslash, qarama-qarshi ko‘ya olishi, guruhlash ko‘nikma va malakalarini egallab boradi. Bu o‘z navbatida, lingvistik, kommunikativ matematik hisoblash, mulokot ko‘nikmalarini egallash uchun 11
muhimdir. O‘quvchining umumiy rivojlanishi darajasi hissiyotlar, axloq, ong, qobiliyat, hamdardlik, his eta olish, kommunikativlik ko‘nikmalarining shakllanishi, ijod qilishga intilish kabilarni tarkib toptirishga asos bo‘ladi. Bir vatanini o‘zida estetik taraqiyotni ham ta'minlaydi. Go‘zallikni his etish qobiliyatini shakllantiradi. Badiiy asarlarda o‘zini o‘rab turgan moddiy borliqning aks etayotganligini anglash, nafosat hissi va yumorga moyillikni tarkib toptiradi, jismining imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi va takomillashtirib borishga anglashni vujudga keltiradi. O‘quv materiallari o‘quvchini har tomonlama rivojlantirishni ta'minlashga yo‘naltirilmog`i lozim. Har bir o‘quvchiga o‘ziiing mustaqil boshlang`ich ta`lim olish yo‘lini tanlashi uchun imkoniyat va sharoit shakllantirish kerak. O‘quvchining muhim rivojlanish darajasi bilan mos ravishda o‘quv materiallari bayon qilinmog`i lozim. Aniq belgilab olingan harakat dasturiga asoslangan holda har bir o‘quvchini uzluksiz rivojlantirish tamoyilini amalga oshirish talab etiladi. Har bir darsda muntazam uyg`un ko‘nikmalarni shakllantirish maqsadga muvofiqdir. Bu ko‘nikmalarning bir qismi malakaga aylangunga qadar o‘quv-biluv jarayonini ko‘p tarmoqli mikromaydonlar bilan kengaytirib borish kerak bo‘ladi. Ularning bir qismi mustaqil ishlar, boshqa bir qismi axborot manbalari yordamida hosil bo‘ladi. Boshqa bir tomondan hamkorlikda kichik yoki katta guruh bo‘lib ishlash orqali o‘quv faoliyatini tashkil etuvchi asosiy manba sifatida darslik namoyon bo‘lmoqda. Biz mustaqil ishlash deganda, O‘quvchining yolg`iz nazoratsiz faoliyatini tushunmasligimiz kerak. Balki o‘z-o‘zining bilimini oshirishni anglamoq lozim. O‘quvchi uzini kiziqtiradigan, yechimga kuchi yetadigan topshiriqlarni aynan o‘zi tanlay olishi talab etiladi. Bunda o‘quvchining qiziqishi va bilim sifatini hisobga olish muhimdir. O‘quvchilar har bir topshiriqni unga ijodiy yondashgan mustaqil bajarishlariga erishish didaktik maqsad bo‘lmog`i kerak. Mustaqil o‘quv faoliyati jarayonida, shuningdek, guruh bo‘lib ishlash sharoitida bu maqsadga erishish kerak. Kelgusida o‘kishini davom ettirish va mustaqil hatotga qadam qo‘yish uchun zarur bo‘lgan bilimlarni tanlash, ongni 12
o‘zlashtirish iktidoriga har bir o‘qituvchi ega bo‘lishi kerak. Kichik yoshdagi o‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirish uchun darslikda maksimal imkoniyatlar yaratilishi shart, ya'ni o‘quvchi o‘zining yosh darajasi qabul qilish imkoniyatini beradigan axborotlarni asosan darsliklar olishi lozim bo‘ladi. Darsda o‘quvchini uzluksiz rivojlantirish g`oyasi muayyan darsda unda hosil bo‘lgan ko‘nikmalarni muntazam qo‘llab-quvvatlashni anglatadi. Bu ko‘nikmalarning bir qismi turli axborot manbalari bilan ishlash natijasida hosil bo‘lsa, boshqa bir qismi xristomatiyalar, lug`atlar, badiy asarlar, Internet saytlari kabilar bilan ishlash natijasida vujudga keladi. Hamkorlikda ishlash natijasida hosil bo‘ladigan ko‘nikmalar o‘z harakteriga ko‘ra mustaxkam bo‘ladi. Ular kichik hamda katta o‘quv guruhlarida vujudga keladi. O‘quvchilar o‘zlashtirilgan bilimlardan nostandart, hatotiy vaziyatlarda moxirlik bilan foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lishlari lozim. Shaxs rivojlanishining turli darajalarini hisobga olgan holda o‘quv-biluv jarayonini tashkil etish maqsadga muvofikdir. Bunda turli tipdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish yo‘llari nazarda tutiladi. Davlat boshlang`ich ta`lim standarti talablari asosida tuzilgan dastur materiallarini o‘zlashtirishda har bir o‘quvchiga yordam va o‘zaro yordam nixoyatda zarurdir. Chunki bunday yordamsiz standart talablarini o‘quvchi tulik o‘zlashtira olmaydi. Bu yordam aynan o‘quv-biluv jarayonida turli-tuman mikromaydonlarni tashkil etish sharoitida amalga oshirilishi kerak. Xuddi shunday bir sharoit yaratilgan takdirda har bir o‘quvchi DTSda ko‘rsatilgan boshlang`ich ta`lim mazmuni negizini tashkil qilgan hamda o‘quv dasturiga kirgan o‘quv materiallarini o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu tadbir boshlang`ich ta`limning turli bosqichlarida pedagogik yordamning turli ko‘rinishlari sifatida o‘qituvchi hamda o‘quvchilar tomonidan amalga oshiriladi. Uzluksiz boshlang`ich ta`lim jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalar o‘quvchilarni rivojlantirishning maqsadi emas, balki vositasi sifatida qaralishiga erishish lozim. DTS da ko‘zda tutilgan boshlang`ich ta`lim mazmunini o‘zlashtirish natijasi mustaxkam bilim, ko‘nikma va malakalar sifatida namoyon 13
bulishi kerak. Shu bilan bir qatorda ko‘pvariantli o‘quv materiallarini o‘quvchilarning individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda taqdim etishni ham nazarda tutish lozim. Bunday tadbirni amalga oshirish muhim didaktik kimmatga ega.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, DTSda ko‘zda tutilgan boshlang`ich ta`lim mazmunini barcha o‘quvchilar ko‘nikma darajasida egallashlari shart. Shundan keyingina o‘quvchining individual imkoniyati va xohishini hisobga olgan bir qadar murakkabroq o‘quv materiallarini taqdim etish lozim. Bunday o‘quv materiallari alternativ, o‘quv dasturlari, darslik va o‘quv adabiyotlarida o‘z aksini topmog`i lozim. Bunda o‘quvchining bilim sifati va muayyan fanni o‘qitishga qo‘yiladigan talablar ham bir qadar oshiriladi. Boshlang`ich ta`lim mazmunini integrallashning muhim shartlaridan biri, avvalambor, boshlang`ich ta`lim mazmuniga singdirilgan barcha tushunchalarni tabiiy-ilmiy hamda ijtimoiy-gumanitar sohaga oid bilimlar sifatida taqdim etishdan iboratdir. Har bir o‘quvchining umumiy rivojlanishi uchun didaktik jixatdan qo‘laylik yaratish kerak. Buning uchun o‘quv-biluv jarayonida, avvalambor, psixologik qo‘laylik bo‘lishi maqsadga muvofikdir. Bu, o‘z navbatida, o‘quv-biluv jarayonida o‘quvchining har tomonlama rivojlanishi uchun qo‘lay pedagogik shart-sharoit vujudga kelishiga imkon beradi. Turli-tuman o‘quv hamda kommunikativ ko‘nikma va malakalarning shakllanishi boshlang`ich ta`lim jarayonining muvaffakiyatli bo‘lishini ta'minlaydi. O‘quvchilarning ruhiy salomatligini mustaxkamlash imkoniyatini yaratadi. O‘quv jarayonining barcha qo‘layliklar asosida tashkil etilishi natijasida o‘quvchida ruhiy ishonch qaror topadi. Bu esa o‘quv-biluv faoliyatini jadallashtiradi. O‘quv faoliyatiga bunday qo‘laylik har bir o‘quvchining DTSda ko‘zda tutilgan boshlang`ich ta`lim mazmunining asosiy negizini to‘liq o‘zlashtirishi uchun imkoniyat yaratadi. Boshlang`ich ta`lim jarayonida o‘quvchilarning o‘quv materiallarini puxta o‘zlashtirishlari, bilimlarining mustaxkam bo‘lishi uchun qo‘lay pedagogik muhitni vujudga keltiradi. O‘quv fanlari integratsiyasi o‘zining obrazliligi bilan ajralib turadi. Integral
14
harakterdagi o‘quv kurslari sun'iylik harakteriga egadir. Shuning uchun ham bunday kurslarni o‘zlashtirish o‘quvchilar uchun qo‘lay hisoblanib, darsliklarda dunyoning yaxlit manzarasini ifodalash uchun qo‘laylik tug`diradi. O‘quvchilarga barqarorlik hamda qonunlarni anglash hissini bag`ishlaydi. Dunyoning manzarasini uyg`unlashtirish, har bir o‘quv manzarasida umumlashgan o‘quv predmetlariga xos bo‘lgan vazifalar xal qilinadi. Integral o‘quv kurslari o‘quvchilarda ishonch hissini qaror toptiradi. O‘quv jarayonining muvaffakiyatini hamda bilimlarning yuqori sifatini ta'minlaydi. Darsliklarda psixologik qo‘layliklarning o‘ziga xos qirralari singdiriladi. Har bir o‘quvchining uzluksiz rivojlanish o‘quv kommunikativ harakatlarning shakllanishi bilan bevosita bog`likdir. Bir tomondan o‘quv maternalizatsiya berilishi, darslikdan zarur o‘quv materialini izlash, darslikka kiritilgan turli ruknlar ustida ishlash hamda boshqa qo‘llanmalar bilan tanishtirish, o‘quv materialini puxta o‘zlashtirish bilimlar mustaxkamliginiig kafolati hisoblanadi. Ikkinchi tomondan, moddiy borliqni yaxlit idrok etish orqali dunyoqarashi rivojlanadi. Buning uchun o‘quvchida kitob bilan ishlash ko‘nikmasi shakllanmog`i lozim. Shundagina ularning egallagan bilimlari mustaxkam va sifatli bo‘ladi. Darslikda birinchi navbatda, o‘quvchi yashayotgan muhit aks etishi kerak. Chunonchi, matematika darsliklarida bu muhit sensor etalonlar, o‘qish va ona tili kitoblarida esa kadimgi dunyo ertaklar olami kabilar misolida aks etadi. Bularning barchasi O‘quvchining bilim sifatini ko‘tarishga imkon beradi. 1.5. Boshlang`ich ta`lim mazmunini belgilash hamda o‘kitish samaradorligini aniqlash tashkiliy-pedagogik me'yorlari. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qaror topayotgan xozirgi tarixiy sharoitda boshlang`ich ta`lim-tarbiyaga bo‘lgan talablar va shart-sharoitlar tubdan o‘zgardi. Ko‘pgina nazariy, metodologik, pedagogik-psixologik, tashkiliy-metodik, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy asoslar kaytadan ijodiy ravishda chuqur anglab olishni talab etmoqda. Keninga yillarda boshlang`ich ta`lim-tarbiya va shaxs kamoloti nazariyasi va amaliyotida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Natijada avvallari foydalanilgan bir 15
qator tushunchalar, atamalar, toifalarning kaytadan tavsiflanishi yoki ular ta'rifining oydinlashuvi katiy zaruriyat ekanliginn taqozo etmoqda.
Pedagog va psixologlarning didaktikaga alokador izlanishlarida asosiy e'tibor o‘quvchilarni bilim va malakalar bilan qurollantirishdan iborat ekanligi ta'kidlangan. Ammo shaxsni tarbiyalash, xususan uni rivojlantirishning o‘rni va ahamiyati kamaytirildi. Endilikda pedagogika fani nazariy yo‘nalishlarini modernizatsiya qilinmoqda. Shunga ko‘ra, boshlang`ich ta`lim-tarbiyadagi ustuvor masala o‘quvchini rivojlantirish hammadan kam e'tiborda bo‘lgan deymiz. Shuningdek, o‘quvchilarga bilim va malakalar «berilmasligini», aniqrog`i «berib bo‘lmasligini» ular bilan «O‘quvchilarni kurollantirish» ham mumkin emasligini anglab o‘tdik. Bilim va malakalar o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtiriladi, bu muayyan pedagogik sharoitlarda ro‘y beradi. Bu pedagogik sharoitning optimal sifatlarini aniqlash ustida ko‘p qirrali izlanishlar amalga oshirilmoqda. Ularni kashf qilish, mukammal yoritish va har bir O‘qituvchi hamda tarbiyalanuvchini undan voqif etmoq lozim. Ilgari o‘quvchi boshlang`ich ta`lim-tarbiya jarayonining «ob'ekti hisoblanib, uni istalgan tomonga burish mumkin, ya'ni bolani boshlang`ich ta`lim-tarbiya vositasida istasak adib, sarkarda, olim, san'atkor va xajazo kasb soxibi qilsa bo‘ladi, deb hisoblanar edi. Nazariya (I.Ya.Linker, V.S.Lednev, B.S.Geritunskiy, Yu.K.Babanskiy, E.g`oziev, J.R.Yo‘ldoshev, B.qodirov va boshqalarning asarlarini)ning taxlilidan hamda amaliyot saboklaridan shu narsa aniqlandiki: umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim mazmuni, davlat boshlang`ich ta`lim standarti, o‘quv reja singari belgilovchi me'yorlarning moxiyati, mazmuniga ijodiy yondoshishni taqozo etuvchi motivlarni atroflicha yoritish talab etiladi. Tayanch o‘quv reja asosida mintakaviy va xatto har bir alohida boshlang`ich ta`lim muassasasi o‘quv rejasini loyixalashning nazariy-metodologik va tashkiliy- pedagogik qoidalarini ishlab chikish bilan borliq tadkikotlar qilinishi lozim. Hozirgi kun va yakin kelajakda «ma'lumoti, «O‘qitish», "boshlang`ich ta`limi, «tarbiya», «savodli», savodsiz», «o‘quv dasturi, «o‘quv materiali», «o‘quv fani»,
16
«boshlang`ich ta`lim jarayoni», «o‘quv-tarbiya jarayoni», «umumiy boshlang`ich ta`lim», «O‘quvchining ma'lumotliligi» kabi ko‘pgina tushunchalar, atamalar, kategoriyalarga oid ta'riflarni oydinlashtirish lozim, quyida o‘quvchilarning umumiy
tayyorgarligi, tarbiyalanganligi va ularni
tekshirish, aniqlash vositalarknint ayrim jixatlariga to‘xtalamiz. O‘zbekistonnnng ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma'naviy o‘ziga xosligi zaminida xalq boshlang`ich ta`limini takomillashtirishga oid izlanishlar davom etmoqda. Uzluksiz boshlang`ich ta`lim tizimi barcha bosqichlari (oila va maktabgacha, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va oliy boshlang`ich ta`lim)ning moxiyati, maqsadi hamda vazifalari ifodalangan «Pedagogika fani kontseptsiyasi» tatbik qilinmokda, Mazkur kontseptsiya «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablariga hamoxang yaratilgandir. Yuqorida qayd etilgan tadbirlarni amalga oshirishda umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim maktabini bitirib chiquvchilarning bilim me'yori — davlat buyurtmasi alohida ahamiyat kasb etadi. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning har bir bosqichi kay daraja, qanday saviyada boshlang`ich ta`lim berishini rasmiy jujjat —davlat boshlang`ich ta`lim standarti me'yorlaydi. Zero, bu xujjatsiz to‘zilgan o‘quv dasturlari ham, darsliklar ham jamiyatning boshlang`ich ta`limiy xizmatga bo‘lgan talabini qoldirish- qoldirmasligi ma'lum emas, O‘zbekistan Respublikasining «Boshlang`ich ta`lim tug`risida»gi qonunining 7-moddasida Dalat boshlang`ich ta`lim standartlari umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-xunar va oliy boshlang`ich ta`lim mazmuniga hamda sifatiga quyiladigan talablarni belgilaydy» deyilgan. Modernizatsiyalash-
naqadar muhim va dolzarb ekanligini anglash qiyin emas. Muammoning murakkabligi hamda dolzarbligi uning yechimiga favqulodda tadqiqotchi guruhlar jalb etishni taqozo etadi. Boshlang`ich ta`lim amaliyotida standart masalasi ilk bor ko‘tarilayotganidan boshlang`ich ta`lim sifatiga davlat boshlang`ich ta`lim standarti joriy qilishning nazariy jixatlari harida fikr yuritishni 17
lozim topdik. 1990 yilda nashr qilingan Entsiklopedi lug`atda: «Standart — inglizcha so‘z bo‘lib, keng ma'noda — o‘xshash ob'ektlarni taqqoslash uchun asos qilib olinadigan namuna, etalon, model», deyilgan. Shunga muvofiq boshlang`ich ta`lim sifatiga davlat boshlang`ich ta`lim standarti —O‘quvchining bilim ko‘lami (tushunchalar tizimi), boshlang`ich ta`limiy o‘quvchi (ko‘nikma va malakasi), o‘rganganlarini o‘zlashtirganlik (tatbiq eta mahorati) darajasi va nixoyat ijodiy fikrlash oid makon va zamon taqozo qiluvchi me'yorlardir. Tajribadan ma'lumki, jamiyatning boshlang`ich ta`limiy xizmatga bo‘lgan talabi asosida umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning bosh maqsadi, muddati, davomiyligi, bosqichlari belgilanadi. Bunda ijtimoiy extiyoj va boshlang`ich ta`limni tashkillashtirish bilan bog`liq imkoniyatlarni aniq va mukammal tasavvur qilish talab etiladi. Shunga ko‘ra, «o‘zbekistonning ijtimoiy-tabiiy muhitida faoliyat ko‘rsata oladigan, ayni vaqtda bu muhitni va unga hamoxang o‘zini-o‘zi o‘zluksiz takomillashtirishga layoqatli shaxsni kamol toptirish» boshlang`ich ta`lim maqsadining kontseptual moxiyatini ifodalaydi hamda boshlang`ich ta`lim sifatining davlat me'yori (standarti)ni belgilashga asos bo‘ladi. Boshlang`ich ta`limning bosh maqsadini «Iymonli shaxsni kamol toptirish» tarzida kisqa va lo‘nda ifodalasa ham bo‘ladi. Darhaqiqat, iymonli shaxsda insonparvarlik, poklik, halollik, to‘g`riso‘zlik, vijdonlilik, mehnatsevarlik, g`urur, Vatanni ardoqlash, yaratuvchanlik singari
ko‘plab insoniy
fazilatlar mujassamlashadi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» hamda «2004-2009 yillarda maktab boshlang`ich ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturida belgilangan bosh maqsad alohida uquv fanlarining kontseptsiyalari, dasturlari va kurslari osha har bir dars mashg`ulotiga qadar oydinlashadi. Shu tarzda maqsad taqozo qiluvchi vazifa, vosita va usullar belgilanadi. Boshlang`ich ta`limning davlat boshlang`ich ta`lim standarti esa o‘quvchi bilimi sifatiga bo‘lgan talabning eng quyi (minimum) darajasini ifodalaydi. Demak, boshlang`ich ta`lim mazmunini boshlang`ich ta`lim maqsadi boshqarsa, 18
uning kulamini davlat boshlang`ich ta`lim standarti belgilab beradi. Davlat boshlang`ich ta`lim standarti talabidagi boshlang`ich ta`lim sifati qo‘yidagi tarkibiy qism (komponent) lar buyicha belgilanadi; —olam haridagi bilimlar; — tajriba, faoliyat usullarini ifodalovchi malaka va ko‘nikmalar; — ijodiy faoliyat; — olam (tabiat na jamiyat)ni hissiy idrok etishga oid tajriba Tarkibiy qismlarning mazmuni nnsoniyatning ijtimoiy-ma'naviy qadriyatlari, jumladan, milliy qadriyatlardan tashkil topadi. Jismoniy-fiziologik imkoniyatlar va ruhiy holatlar bilan bog`liq faoliyat usullarining me'yorini belgilashda milliy xususiyat har tomonlana hisobga olish zarur. Ilm olish yoki umumiy savodxonlikka, erishish muammosini hal qilish lozim bo‘lgan vaqtlar allaqachon tarix saxifalaridan joy oldi. Endilikda ilm olish ma'lumotli bo‘lish bilan cheklanmaydi. Shaxs va jamiyatning extiyojlarnga javob beradigan darajada sifatli va saviyali bilimlar muhim bo‘lib kolmoqda. Bilimlarning sifati va saviyasi boshlang`ich ta`limning mazmuni hamda tashkil etilishi, o‘quvchilarning qobiliyatlari, o‘ziga xos ruhiy xususiyatlariga bog`likdir. Pedagogika fanlari doktori Rustam Axlidinov izlanishlariga ko‘ra, o‘quvchining bilim sifatiga aloqador omillar soni 200 tadan ortadi. Shu- jixatdan, maktab oila o‘quvchi, maktab bilan jamiyat munosabatlaridagi omillar muhimdir. Boshqacha aytganda, gap maktabning har bir o‘quvchisi, umuman, jamiyat oldidagi majburiyatlari hakida borayapti. Boshlang`ich ta`lim tizimidagi islohotning muhim bir ko‘rinishi bu nazoratning yangicha shakli —DTS monitoringi hisoblanadi. Yangicha boshqaruv tuzilmalarining maqsadga muvofiq va samarali faoliyat ko‘rsatishi ko‘p jixatdan ular ixtiyoridagi nazorat qilish usul hamda vositalarining mukammalligiga bog`likdir. Yangicha boshqaruv amaliyotida sinalmagan usullardan foydalanmaslik, hamma jixatlar, xususan, nazoratning me'yoriy xujjatlari ilmiy va eksperimental asoslanishi lozim. Aks holda boshlang`ich ta`lim amaliyotidagi erkinlik toptalishi. anglashilmovchilik, rasmiyatchilik va norozilik kuchayishi
19
mumkin. Xullas, DTSga bog`liq faoliyat sohalarida ilmiy yechimini ko‘tayotgan muammolar talaygina. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim mazmunining ko‘lami chuqurligini belgilash anchagina mavxum va nisbiydir. Bu sohadagi qarashlar, bahslarning xanuz oxiri ko‘rinmaydi. Binobarin, boshlang`ich ta`limni tashkil etish, uning mazmuni va samaradorligini aniqlash taxminiyligicha kolmokda, Ana shunday muammolar yechimi taqozosi sifatida davlat boshlang`ich ta`lim standarti (DTS) yaratildi. Download 0.56 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|