Qarshi davlat universiteti pedagogika-psixologiya fakulteti ijtimoiy pedagogika, psixologiya va maktabgacha
Download 0.95 Mb. Pdf ko'rish
|
kichik yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqaning oziga xos xususiyatlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Bolalar o„yinlarida musiqa
- Kichik guruh(ilk yosh) bolalariga qo„shiq o„rgatish texnologiyasi.
- Kichik guruh(ilk yosh) bolalariga qo„shiq o„rgatish texnologiyasi
- O„rta guruh(4 yosh) bolalariga qo„shiq o„rgatish texnologiyasi
- Katta guruh(5 yosh) bolalariga qo„shiq o„rgatish texnologiyasi
- Tayyorlov guruh(6-7 yosh) bolalariga qo„shiq o„rgatish texnologiyasi
- Qo„shiq ijro malakalalari va ularning ahamiyati.
- Qo„shiqchilik nafasi.
46
II.2. MTMda musiqa mashg‟ulotlarini sifatli tashkil etishda zamonaviy jihozlarning o‟rni Oilada va bolalar bog‗chasida olib boriladigan musiqaviy faoliyatni tashkil etish vazifalari quydagilardan iborat: 1. Bolalarning musiqaga qiziqishini oshirish va uni sevishga orgatish. 2. Musiqa asarlari bilan tanishtirish jarayonida bolalarda emotsional his-tuyg‗ular hosil qilish yoli bilan ularning musiqa haqidagi tasavvurini boyitib borish. 3. Bolalarni oddiy musiqa tushunchalari bilan tanishtirish, tinglash, ashula aytish, musiqa bilan harakat qilish, raqsga tushish va bolalarda oddiy musiqa asboblarida kuy chalish ko‗nikmalarini hosil qilish va ijodiy qobiliyatlarini o‗strib borish. Musiqa bolaga har tomonlama yordam berib, tevarakatrofni obrazli, emotsional idrok etish va bola xarakterning shakllanishiga ta‘sir ko‗rsatish uchun musiqa tarbiyasining maqsadidan kelib chiqib, quyidagi vazifalar qo‗yiladi: 1. Bolada musiqiy qobilyatni rivojlantirish. 2. Bolalarni ashula aytish va musiqaviy ritmik malakalarga o‗rgatilib, ularda musiqani qabul qilishni his etish va tushinish qobilyatlarini tarbiyalash. 3. Bolada badiiy ijodiy qobilyatlarni rivojlantirish. Musiqiylikning rivojlanishi tufayli bolalar musiqa obrazlarini, ularning atrofdagi qo‗shimcha, obrazlarni bolalar yorqin his eta boshlaydilar. Bu esa, o‗z navbatida ularning tevarak-atrofni bilishda, estetik baholanishni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Bolalarni musiqa bilan shug‗ullantirishning sababi bola musiqa bilan shug‗ullanmasdan, qo‗shiq aytish va musiqa – ritmik harakatlar qilish ko‗nikmalarini yuzaga keltirib, shu soha bilan bog‗liq bilimlarni o‗zlashtirishi mumkin.
bolalikdan boshlab, oila sharoitida shakllanadi. Bolalar musiqasi ularning dunyoviy his-tuyg‗usidir. Dunyo eshigini ochish uchun uning iste‘dodini rivojlantirish kerak. Buning uchun: 1. Birinchi navbatda musiqaviy nutqini o‗stirish.
47
2. Hissiyotini o‗stirish lozim. «Aks holda, musiqa tarbiyaviy vazifani bajarmaydi» (N.A.Vetlugina). Musiqiy tarbiya kattalar va bolalar o‗rtasidagi eng chiroyli, yoqimli, qulay muloqotdir. Har bir inson ham bolalar dunyosi bilan doimo hamnafas yashay olmaydi, bu imkoniyat faqat tarbiyachilardagina mavjuddir. Tarbiyachilar bolalar bilan birga orzu qilib, ertaklar olamiga, musiqa dunyosiga kirib boradilar, ular bilan birgalikda o‗ynab, rasm chizib, ijod qiladilar. Bolalar o‗z tarbiyachisiga ishonib, ularni do‗st ko‗rib, ularga orzulari, histuyg‗ulari, sirlari haqida gapirib berishadi. Bolalar bog‗chasida musiqaviy faoliyatni amalga oshirshda barcha tarbiya o‗zaro bog‗lab olib boriladi. Bolalar yoshiga xos musiqa asarlari kichkintoylarga unutilmas taassurot qoldiradi. Musiqaviy faoliyat bilan o‗yinlarni qo‗shib olib borilsa bolalarning obrazli fikrlashi va obrazli xotirlash harakat, malaka ko‗nikmalarini yaxshi rivojlantiradi. Bu har ikkala psixologik-parallel rivojlanish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarning o‗yin dunyosi xilma-xildir. O‗yin bobida ular ijodkordir. Ammo musiqaviy faoliyatning o‗yin bilan birga bog‗lab olib borish ancha qiyinchilik tug‗diradi. Bunda tarbiyachi dasturga tayangan bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, ish ko‗rishi lozim. Bola musiqa va o‗yin jarayonida o‗zining ehtiyoj va qiziqishlarini aks ettiradi. Bolalarning yoshi va xususiyatlarini hisobga olgan holda, oila tarbiyachisi xonani jihozlar bilan to‗g‗ri ta‘minlashi lozim. Albatta xonada musiqaviy asboblar, turli xildagi musiqaviy adabiyotlar bo‗lishi kerak, chunki bola har bir musiqa asbobining tarixi, uning kelib chiqishi hamda adabiyotdagi tovushlarning yo‗nalishlarini bilishi kerak. Oilada musiqaviy faoliyatni tashkil etishda musiqaviy repertuarlar tanlashi, xalq o‗yinlaridan o‗rinli foydalanish katta ahamiyatga ega. Xaql o‗yinlari oila hayotida eng muhum va tarkibiy qismiga aylangan bo‗lib, tantanavorlik, xursandlik va shodlik holatini vujudga keltiradi. Bolalarni badiiy didini tarbiyalaydi. Oilada tashkil etilgan bayram ertaklari umumxalq bayramlarining bir parchasi bo‗lishi kerak. Bunda bolalarning yoshi va rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda xalq o‗yinlaridan foydalanamiz.
48
Bolalar o„yinlarida musiqa Har xil bolalar o‗yin mashqlarida turli xil musiqalardan foydalaniladi. Bolalar o‗zlari mashg‗ulotlarda o‗rgangan: «Musiqa mashg‗ulotlari», «Konsert»larda raqsga tushadilar, ashula aytadilar. Bunday o‗yinlarda tarbiyachi bolalarga ro‗llarni bo‗lib beradi, har xil musiqalarni topib beradi. Bolalar tariyasida musiqiy-didaktik o‗yinlar katta rol o‗ynaydi. Ulardan ayrimlari mashg‗ulotlar vaqtida o‗rganiladi. O‗yinlar musiqaviy qobiliyatni, fikrlashni oshiradi. Oila tarbiyachisi bolalarning kundalik hayotida olgan bilimlarini mashg‗ulotlarda takrorlaydi, ularni yangi musiqiy-didaktik o‗yinlar bilan tanishtirib boradi. Oila tarbiyachisi bolalarni har xil musiqaviy asboblar bilan tanishtirib boradi va bolalarni har xil musiqaviy asboblar qo‗yilgan stol atrofiga o‗tqizadi. Bolalarni birma-bir chaqirib, asboblarning nomini so‗raydi, tarbiyachi musiqa chalib beradi va qaysi musiqaviy asbobda chalganini bolalardan so‗raydi. Musiqaviy ta‘lim berish jarayonida musiqa tinglash, kuylash, musiqa savodini o‗rgatish, raqs tushish, cholg‗u asboblarini chalish hamda musiqa ijodkorligi kabi bilimlarni berish har tomonlama kamolga yetishida muhim vosita bo‗lib xizmat qiladi. Bolalarga musiqiy tarbiya berishning negizi qo‗shiq aytishdir. Qo‗shiq har tomonlama bolani kamolga yetaklaydi. Bolalardagi musiqiy qobilyatni rivojlantirishga hamda bolaning barkamol yetuk avlod kishisi sifatida o‗sishiga yordam beradi. Bolalar bog‗chasida o‗rgatiladigan har bir qo‗shiq mazmuni va xarakterini ongli tushunishga o‗rgatish kerak bo‗ladi. Avvalambor tarbiyachi biror bir she‘rni yod olishni dasturdan foydalangan holda o‗rganadi. Har bir tanlangan she‘r bolaning qiziqishlari, bolaning ishlari, guruhlari hamda fasllarga qarab bayramlarning turlariga qarab o‗rgatiladi. Qo‗shiq bolaning hayotida muhim rol o‗ynaydi. Qo‗shiq inson tafakkurini va ongini rivojlantiradi. Biz qo‗shiqni bolalarga o‗rgatayotganda avval qo‗shiq kuyini, keyin she‘rini misrama-misra o‗rgatamiz. Qo‗shiq kuyini o‗rgatganda to‗rt xil musiqa asboblari orqali chalib yoki bo‗lmasa, 49
biror-bir jonivorning ovozlarini berib, o‗rgatishimiz mumkin. She‘rni esa bo‗g‗inlarga ajratib yoki chapaklar orqali yod oldiradi. Bolalar she‘rlarni tezroq yod olishlari uchun she‘r matnlarini takror aytishimiz kerak. Agar bolaning xayoli bir joyda bo‗lmasa, musiqa tovushlarini va she‘rni tez yod olishlari murakkab bo‗ladi. Chunki musiqaviy qobilyatini o‗stirish musiqa san‘atiga bo‗lgan mehr va qiziqishini oshirib borish bolalarning o‗z faoliyati jarayonida muvoffaqityali bajaradi. Qo‗shiq aytishda bolalarning ovoz xajmi diapozoni ishtiyoqi va zavqi, musiqa va qo‗shiq sohasidagi tayyorgarligini e‘tiborga olishi lozim. Har bir qo‗shiq ma‘lum pedagogik maqsadlarni amalga oshirishni ko‗zda tutib tanlanadi. Qo‗shiqlarni ma‘lum bir tizimga solishda oddiydan-murakkabga qarab borishga rioya qilish kerak. Qo‗shiqlarni quyidagi talablarga qarab tanlash tafiya etiladi: -tarbiyaviy ahamiyati, g‗oyaviy mazmuni, musiqiy tuzulishi va xarakteri; -qo‗shiqning matnini yod olishligi, badiiy yuksakligi va bolaarning lug‗at boyligiga mosligi; -ohangning xarakteri, intonatsiya ifodasi, kuyning o‗lchovi, diapazonning bolalar ovoziga mosligi; -qo‗shiqning musiqa cholg‗u asboblari jo‗rligi uchun nota matni bo‗lishligi -qo‗shiqning shakli, necha band, qismdan iboratligi, naqoratning mavjudligi. Yalla, lapar, alla kabi o‗zbek xalq qo‗shiqlari, shuningdek, terma qo‗shiqlar milliy musiqiy-ritmik harakatlar bilan o‗rgatiladi. Musiqa rahbari bolalarga qo‗shiqlarni ifodali yoqimli ovzda aytib berib tanishtiradi. Qo‗shiq mazmunini obrazli, qiziqarli tarzda bolalar ongiga yetkazishga harakat qiladi. Bunda u ko‗rgazmali qurollar, musiqiy ritmik harakatlardan foydalanadi. qo‗shiq mazmuni va xarakterini bolalar yaxshi anglab olgandan so‗ng o‗rgatishga kirishadi. Bolalar toliqib qolmasligi uchun qo‗shiq o‗rgatish uslubi vaqti-vaqti bilan o‗zgartirilib turiladi.
50
Bolalar qo‗shiqni o‗rindiqlarga o‗tirgan yoki tik turgan holda kuylaydilar. O‗tirgan holatda o‗rindiqlarga suyanib ya‘ni, orqaga yotib olib aytish mumkin emas. O‗rindiqlar bolalar yoshiga mos bo‗lishligi lozim. Qo‗shiq o‗tirib kuylayotganda qo‗llarni tizzalariga qo‗yishi shart. Qo‗shiqning mazmuniga mos musiqiy-ritmik haraktarni bajarish bolalarning ko‗krak qafasi va nafas yo‗llarini yaxshi rivojlantirishga yordam beradi. Qo‗shiq kuylash yengil va oson amalga oshirilishi tufayli bolalar diqqatini tez jalb etish mumkin. qo‗shiq repertuarini tanlashda bolalarning quyidagi ovoz diapazonlariga rioya etish lozim. -2-3 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni mi -1-lya -1; -3-4 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-lya -1; -4-5 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-si -1; -5-6 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-do -1; -6-7 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-re -2; Barcha guruh bolalari uchun (fa 1-si 1) yengil primar-qulay regstr hisoblanadi. Shuning uchun vokal mashqlarini va yengil qo‗shiqlarni shu regstrda kuylatish maqsadga muvofiqdir. Bu bolalarda musiqiy qobiliyatni har tamonlama rivojlantirishda katta ta‘sir ko‗rsatadi. Qo‗shiq kuylash jarayonida bolalarning fikrlash qobiliyati, nutqi, idroki o‗sadi. Musiqa rahbari albatta har bir qo‗shiqni o‗rgatish davomida bolalar bilan suhbat qilib ulardan qo‗shiq haqidagi fikrlarini so‗rab ularni fikrlashga undashi yaxshi. Musiqa rahbari shu bilan birgalikda bolalarni ovozini asrab avaylashga o‗rgatib borishi lozim. Talaffuzning aniq va ravshanligi qo‗shiqning tushinarli bo‗lishiga berib uning badiiy obraz bilan aniq va mahzunli ijro etishiga kumaklashadi. Bolalarning ovoz xosila tizilmalari musiqa o‗quvi yoshga qarab o‗sadi. Shuning uchun qo‗shiq aytish malakalari ovozning asosiy elementlari: nafasning rejaga solish, tovush hosil qilish, talaffuz, soz, ansambl, dasturida har qaysi o‗quv elementlarining hammasi bir - biriga o‗zviy bog‗lanib borishi. Yuqorida ko‗rsatilgan elementalarning har biri hamma guruhlardagi qo‗shiq aytish ilimining mazmuniga kiradi, va asta-sekin
51
mustahkamlanib, sifati o‗zgarib, murakkab qo‗shiq repertuarida rivojlanadi. Shu guruh bolalariga alohida e‘tibor berilishi kerak. Kichik guruh(ilk yosh) bolalariga qo„shiq o„rgatish texnologiyasi. Musiqa rahbari qo‗shiqni mayin, jonli kuylaydi, so‗ng rasmlar,o‗yinchoqlar yordami bilan mazmunan qisqacha hikoya qilib beradi. Savol-javob orqali qo‗shiq mazmunini ochib beradi. Dastlab bolalar qo‗shiqni ijro eta olmaydilar. Ular takrorlanuvchi jumlalarni kuylaydilar xalos. Bolalarda kuylash holati, talaffuz, ovoz hosil qilish, to‗g‗ri nafas olish kabi vokal malakalarini shakllantirib borish ishlari boshlanadi.bolalar musiqa rahbariga taqlidan u ijro etgan qo‗shiqni qaytarishga harakt qilishadi. Qo‗shiq mazmuniga mos harakt qila boshlaydilar. Musiqa rahbari ularda jamoa bo‗lib kuylash ko‗nimalarini shakllantirib borishi lozim. Bolalar mashg‗ulotlar davomida asta-sekin qo‗shiqlarni bir-biridan farqlay boshlaydilar.
T.r Mashg‗ulot mazmuni Uslub va usullar Mashg‗ulotning maqsadi va
vazifalari 1 Musiqiy ritmik harakatlar
2 Tinglash
3 Kuylash . ―Rumolcha‖ P. Mo‗min she‘ri. D. Omonullayeva musiqasi Tushuntirish, ijro, rahbatlantirish Qo‗shiq
mazmunini tanishtirib ko‗rgazmalardan foydalanish 4 Raqs
5 Bolalar cholg‗ularida ijro
Musiqa rahbari: hozir sizlarga qo‗shiqni ijro etib beraman deb qo‗shiqni ijro etadi va bolalardan qo‗shiq nima haqida ekanligini so‗raydi. Hozirgi kun talabi shuki qo‗shiqni o‗rgatish davomida musiqa rahbari bolalarni savol javobga undash kerak, ya‘ni ularni mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirib borish shart. 52
Umumiy musiqa mashg‗uloti 10-15 daqiqa davom etsa, kuylash mashg‗ulot davomida 5 daqiqa davom etishi tavsiya etiladi. O„rta guruh(4 yosh) bolalariga qo„shiq o„rgatish texnologiyasi O‗rta guruh bolalarining atrofdagi hodisalarga qiziqishi ancha ortadi, ular musiqa rahbariga turli savollar bera boshlaydilar. Bu yoshda nutq rivojlanishida jiddiy o‗zgarishlar yuz beradi: bolalarning so‗z boyligi ortadi, ular tevarak-atrof haqida fikr yurita oladigan bo‗ladilar. Musiqa rahbari ushbu jihatlarni hisobga olgan holda o‗z rejasini tuzib olishi lozim. 4-yoshli bolalar tanish qo‗shiq va kuylarni bilib oladilar, ularni nomlarini aytadilar. Bolalar tovush balanligi va tembrlarini farqlay oladilar, musiqa rahbarining ovoziga yaxshi moslashadilar, cho‗zib kuy oladilar. Musiqa mashg‗uloti bu guruh bolalari uchun 20-25 daqiqani tashkil etadi. Katta guruh(5 yosh) bolalariga qo„shiq o„rgatish texnologiyasi Besh yoshli bolalarda qo‗shiqlarni o‗ynab kuylash. Idrok qilish faoliyatlari o‗rta guruh bolalariga qaraganda ko‗proq rivojlangan bo‗ladi.qo‗shiqlarni ifodali qilib aytib bera oladilar. Musiqa rahbari: - bolalar nutqini takomillashtirish, so‗zlarni aniq talaffuz etishga o‗rgatish. -Musiqa asari bilan tanishishda badiiy idrok qilish qobiliyatini o‗stirib borishi lozim. -Qo‗shiq so‗zlarini tabiiy ovozda, zo‗riqtirmay, to‗g‗ri talaffuz qilib kuylashga o‗rgatish. Musiqa mashg‗ulotlari davomiyligi 25-30 daqiqani tashkil qiladi.
yoshdagi bolalar musiqa rahbari topshiradigan vazifalarning mohiyatini tushunadilar, ko‗rsatmalarni mustaqil bajaradilar. Tovushni to‗g‗ri hosil qilib, sof intonatsiya, musiqa ostida ritmik harakatlar bajarib kuylay olishadi. Qo‗shiqni tabiiy, yengil, jarandor, yoqimli ohangda kuylash olishga o‗rgatish lozim. Qo‗shiq jumlalari orasida yelkalarni ko‗tarmasdan nafas olish ko‗nimalarini rivojlantirish 53
lozim. Bolalarga tantanavor ruhdagi qo‗shiqlarni o‗rgatish, bayramona rtmdagi qo‗shiqlar ko‗proq yoqadi. Musiqa mashg‗uloti davomiyligi 30-35 daqiqani tashkil etishi mumkin. Qo‗shiq o‗rgatish jarayonida yosh davrlar bo‗yicha ko‗rib chiqamiz. Kichik guruh bolalarini kuylashga o„rgatish metodlari 3 yoshda ovoz apparati endi shakllana boshlaydi. Qo‗shiqchilik ovozi hali yo‗q, nafas qisqa, lekin bolalar shu davrda juda qiziquvchan bo‗lib, kattalar ijrochiga bajonudil qo‗shiladilar, jumlalarning ba‘zi tovushlarini kuylay olishadilar. Asosiy vazifa. Boshlang‗ich kuylash malakalarini rivojlantirish va mustahkamlash. Bu yoshdagi bolalar qo‗shiqni butun yaxlitligicha kuylay olishmaydilar, faqat ba‘zi qismlarinigina kuylay olishadi. 4 yoshga kelib ovoz kuchayadi, ular eng oddiy qo‗shiqlarni kuylay olishadi. Bunda qo‗yiladigan vazifa — bolalarda tabiiy tovushda kuylashga, zo‗riqmasdan, tovushni siqmasdan kuylashga o‗rgatish. Bu yoshda muhim ishlardn biri bu talaffuz ustida ishlash. Bolalar bu yoshda hali ko‗p so‗zlarni ma‘nosini tushunmaydilar. Ularga so‗zlarning mazmunini va to‗g‗ri talaffuzini tushuntirish kerak. Bu yoshdagi bolalar umumiy bir tempda kuylashi qiyin kechadi. Bu narsa tarbiyachining doimiy e‘tiborida bo‗lishi va bolalarning birgalikda kuylashga o‗tgatishi kerak. 5 yoshli bolalar murakkab bo‗lmagan qo‗shiqlarni musiqiy rahbariga ergashib kuylaydilar. Metodik usullar: 1. Musiqa rahbari tomonidan qo‗shiqni ifodali emotsional ijroda ko‗rsatish; 2. Qo‗shiqni birinchi bor tanishtirish jarayonida rasm, o‗yinchoqlar bilan qo‗shiqni mazmunini ochib berishga yordam beradi. 3. O‗yin shakllarini qo‗llash. 4. Ta‘limiy usul — musiqa rahbari asarni 2-3 marta fortepianoda chalib beradi va bolalar bilan birgalikda kuylaydilar. 5. Qo‗shiq matnini kuy bilan birgalikda o‗rganiladi. O„rta guruh bolalarini kuylashga o„rgatish metodlari 5 yoshdagi bolalar ma‘lum darajadagi umumiy musiqiy tayyorgarlikka ega. Ovozi ancha 54
mustahkamlangan bo‗lib diapazon (re 1 — si 1) kengaygan. Nafas biroz mustahkamlangan, chuqqurlashgan, so‗zlarni to‗g‗ri to‗laffuz qilish malakalariga egadir. Asosiy vazifa: 1. Tabiiy tovushda zo‗riqmasdan kuylash. Bu malaka ustida muntazam ravishda ish olib boriladi. 2. To‗g‗ri nafas olish, ya‘ni bir jumlani bir nafasda kuylash. 3. To‗g‗ri talaffuzga e‘tibor berish 4. Artikulyatsiya ustida ishlash (qo‗shiq ijrosi vaqtida og‗izni to‗liq ochishga, past jag‗ni zo‗riqtirmasdan, siqmasdan ochib kuylash). 5. Ansambl malakalari — qo‗shiqni birga boshlab, birga tugatishga erishish. Bu yoshdagi bolalarni jo‗rsiz ijroga o‗rgatish (yaxshi o‗rganilgan va mustahkam biladigan qo‗shiqni jo‗rsiz aytishi mumkin) kerak. Metodik usullar: 1. Qo‗shiqni o‗rgatish jarayonida fortepiano jo‗rligida yoki jo‗rsiz olib boriladi. 2. Musiqa rahbarining ovozidan kuylashga o‗rgatish bolalar uchun osonlashadi. 3. Qo‗shiq o‗rgatish jarayonida musiqiy jumlalarni bolalarni guruhlarga bo‗lib, navbatma-navbat ayttirish (bunday metodni qo‗llashdan maqsad bolalarning eshituv jarayonini va diqqatini rivojlantiradi). 4. Cho‗zib kuylash malakasini o‗stirish (kontelenno ijrosi). Bu yoshda kuylash oldidan ovoz sozlash mashqlariga katta e‘tibor beriladi. Mashqlar bolalarda qo‗shiqchilik ovozini va qo‗shiqchilik nafasi rivojiga olib keladi. Katta guruhda kuylashga o„rgatish metodlari Tovush hosil qilish ustida ishlaganda zo‗riqmasdan kuylashga e‘tiborini qaratadi, ammo ovoz jaranglash turli-tuman bo‗lishini, ya‘ni tabiiy, jarangdor, chaqqon, yengil, mayin kuylashga erishish kerak. Qo‗shiqchilikda diksiya va qo‗shiqchilikni rivojlantirib o‗z-o‗zini eshitishga ovoz kuchini boshqarishga, so‗zlarni aniq talaffuz etishga o‗rgatish. Musiqa rahbari doim bolalar sof kuylashiga e‘tibor berishi kerak. Kuylashning 55
sifati kuylash holatiga bog‗liqdir. Ifodali kuylashga erishishda dinamiz tuslar, ansambl malakalari to‗g‗ri bajarilishi muximdir. Metodik usullar: 1. Aks-sado usuli. 2. Qiyoslash-taqqoslash metodlaridan foydalaniladi. Maktabga tayyorlov guruhlarida kuylashga o„rgatish metodlari Maktabga tayyorlov guruhida musiqiy-estetik masalalar alohida ahamiyat kasb etidi. 6-7 yoshli bolalarda kuylashga ehtiyoj kuchayadi. Maktabga bolalarni puxta egallagan bilim va malakalar bilan yuboriladi. Maktabga tayyorlov guruhi bolalaridan talab etiladi: 1. Qo‗shiqni ifodali ijro etishi: jarangdor, kuychan, yengil ovoz bilan kuylash; ko‗krak va yelkani ko‗tarmasdan nafas olish; jumlani boshida olingan nafasni jumlaning oxirigacha tejab sarflash; artekulyatsiya malakalari, so‗zlarni (unli va undosh harflarni) aniq va burro talaffuz qilish. 2. Qo‗shiqni birga boshlab birga tugatishi (tempni tezlashtirmasdan yoki sekinlashtirmasdan); ritm va tempni aniq his qilishi; kuyni sof intonatsiya qilishi, yonidagi do‗stini kamchiligini ayta olishi; tanish bo‗lgan qo‗shiqni asbob jo‗rligida yoki jo‗rsiz ijro eta olish; kuyning yuqoriga va pastga harakatlanishi, uzun va qisqa tovushlarni aniqlay olishi; notalar nomlarini bilishi; yuqori notalar nota yo‗lining yuqorisida, past notalar esa pastiga yozilishini bilishi kerak. 3. Jamoa va yakka kuylay olishi. Bunda qomatini tik tutib, ega bo‗lgan qo‗shiqchilik malakalarini ko‗rsata olishi. 4. Qo‗shiqchilik diapazonini rivojlantirishi (do (do#) 1-re2). Qo„shiqchilik malakalari 1. Tovush hosil qilish ustida ishlash (yengil, yuqori, jarangdor, kuychan). Musiqa rahbari qo‗shiq o‗rgatish jarayonida o‗zi yoki yaxshi kuylaydigan bola misolida ko‗rsatadi. 2. Unli tovushlar (a, o, u, e, i)ni to‗g‗ri talaffuz qilish. Bunda musiqa
56
rahbari kuylashdan oldin ovoz sozlash mashqlarida (lya-le-li bo‗g‗inlari) qo‗llashi maqsadga muvofiqdir. 3. Qo‗shiqchilik nafasi ustida ishlash. 4. Diksiya rivoji. Bola matnni mazmunini tushungan holda to‗g‗ri kuylashi kerak. 5. Intonatsiya (stroy) ning sofligi va to‗g‗riligiga erishish. Metodik usullar: 1. Qo‗shiq kuylashdan oldin ovoz sozlash. 2. Qo‗shiqni yuqori va past tonalliklarda transportda kuylash. 3. Kuyni eshitish qobiliyatini rivojlantirish. 4. Kuyni qo‗l xaraktida ko‗rsatish (dirijyorlik elementlari). Musiqiy asar tahliliga namuna: «Yangi yil archasi» M.Abdushukurova she‘ri A. Berlin musiqasi asar maktabga tayyorlov yosh bolalarga mo‗ljallangan. Bu qo‗shiqning murakkab joylari ko‗p bo‗lib, bolalarda kuylash faoliyatini takomillashtiradi. Qo‗shiq diapazoni mi 1 – do 2. Bu qo‗shiqda qishning ziynati, quyoncha, tulkicha, qorbobo va boshqa mexmonlarni kutayotganlari haqida, umuman olganda, bolalarning hayotida yangi yil xotiralari o‗chmas iz qoldiradi. Uning yorqinligi, bolalar ertak qahramonlari bilan hamnafaslikda bo‗lganligi bolalarni o‗ziga jalb etadi. Qo‗shiq aytish murakkab psixologik fiziologik jarayondir. Qo‗shiq aytganda bola organizimning deyarli hamma a‘zolari ayniqsa, tovush hosil qiluvchi artikulyatsiya nafas organlari va nerv tuqimalari nerv sistemasi faol ishtirok etadi. Agar mazkur organlarining biri qo‗shiq aytish jarayonida notug‗ri ishlasa ovoz xosila tizilmasiga va ovoz xosil bo‗lishiga ziyon yetishi mumkin. Shuning uchun vokal malakalarini hosil etishda bu organlarning bir vaqtda o‗zaro aloqada va normal ishlashga erishi zarur. Bu tadbirlar nafasning tekis, osoyishta tutqinli chiqishiga va nutq talaffuzning yaxshi rivojlanishiga katta yordam beradi.
Musiqa o‗quvini o‗stirish ovozni parvarish qilish va vokal xor malakalarini hosil etishda maxsus vokal mashqlari ya‘ni uch tovushli past bosqich yoki yuqori 57
bosqichdagi tovushlari orasida intervallar kvinta yoki oktava miqyosidagi qismlarida qo‗shiq aytib ―Ovozni maqomga solish‖ katta ahamiyatga egadir.
Musiqadan savodli qilish vazifasi bolalarning musiqa o‗quvini o‗stirish asosida ularga qo‗shiqning musiqiy ohangni anglash va tushunishni qo‗shiq so‗zlarini to‗g‗ri aytishni o‗rgatishdir. Musiqa sohasida berilgan barcha nazariy ma‘lumotlar notaga qarab qo‗shiq aytish va mashqlar qilish jarayonida mustahkamlanadi. 1. Qo„shiq ijro malakalalari va ularning ahamiyati. Xor bo‗lib kuylash murakkab psixologiya fiziologiya jarayon hisoblanadi. Vokal xor ishlari bolalarni ahloqiy estetik tarbiya uchun o‗qitishning eng aktiv shaklidar. Xor bo‗lib qo‗shiq kuylaganda bolalarni diqqat e‘tibori kuchayadi, xotirasi, nutqi rivojlanidi, ovoz diapozoni kuchayadi, musiqiy o‗quvi usadi, rasta davri yengil o‗tadi. Vokal-xor malakalari yildan-yilga shakllanib boradi, har bir darsda qayta-qayta eslatib nazorat qilib turish lozim. Vokal xor malakalarini 6 xil turga bo‗linadi. 2. Mashg‗ulotda qo‗shiq kuylash holati. 3. Qo‗shiqchilik nafasi. 4. Ovoz hosil qilish. 5. Sozlanish. 6. Ansamblga jo‗r bo‗lish. 7. Talaffuz. Qo‗shiq aytishda gavda xolatining to‗g‗ri bo‗lishiga estetik va fiziologik tomondan qarash lozim. Qo‗shiqchi biridan eshituvchi diqqatini chalg‗itadigan keraksiz xarakatlardan o‗zini xoli qilib, tabiiy majbur bo‗lmagan va chiroyli ko‗rinishga ega bo‗lishga o‗rganishi kerak. Qo‗shiqchilikda saxnada o‗zini tutish manzarasi muvaffaqiyat uchun katta ahamiyatga egadir. Gavdaning to‗g‗ri holati ovoz chiqarishdaqo‗yidagi qo‗layliklarni to‗g‗diradi. Gavdaning erkin, lekin aktiv holati muskullarni tovush hosil qilish vazifasini bajarishga safarbar qiladi. Shunday qilib qo‗shiq aytishda gavdaning to‗g‗ri holati qo‗shiqsi uchun prinsipial ahamiyatga egadir. 58
Qo„shiqchilik nafasi. Bu masalada ilmiy izlanishlar shuni ko‗rsatdiki, qo‗shiq aytish jarayonida nafasning bir turi bo‗lib qat‘iy ravishda ijro qilish mumkin emas. Qo‗shiqdan aralash nafas ishalatiladi. Nafas chiqarish qo‗shiq aytishda katta rol uynaydi. Bolalarga murakkablatirmasdan tushuntirib maqsadga muvofiq o‗qituvchi bolalarda qo‗shiq nafasi oddiy fiziologiya nafasni farqi birligini yaxshi anglash bilish kerak. Chunki guruh bolalarida nafas organlari edi rivojlanish darajasida bo‗lganligi uchun ularni ko‗proq nafas gimnastikasi bilan shug‗ullantirishi ovozni tezroq qo‗shiq uchun shaklalnishga sabab bo‗ladi.
Ovoz hosil qilish uchun mayin va yoqimli kuylay olish kerak. Og‗ir sur‘atdali qo‗shiqlarni kuylaganda ortiqcha chuzib, asarning xarakterini bushashtirib yubormaslik zarur. Tez sr‘atli asarlarda shoshmaslik, ovoz mayinligini yo‗qotmadan maqsadga muvofiqdir. Liga bilan birlashtirgan notalarni ea kuylay olish kerak. Unlilarni to‗g‗ri talaffuz etish undosh tovushlarni esa burro va aniq talaffuz qilish maqsadga muvofiqdir. Kuylaganda og‗izning yumaloq bo‗lishgae‘tibor berish kerak.
O‗zbek tilida talaffuz qilinadigan unlilarni ―u‖ tovushiga yaqinroq qilib yaqinroq qilib aytishbariq qattiq va nozik ovozda kuylashga yo‗l qo‗ymaslik kera. Tovush hosil qilish uchun artikulyatsiya organlarini erkin harakatlantirish, lablar va tillalarni faol tutish zarur. Unli tovushlarni talafuz etganda og‗iz va lablarning ochilishi holatiga e‘tibor berish maqsadga muvofiqdir. Unlilarni yumaloq qilib kuylay olish kerak.tovush tembrining bir xilligiga erishish uchun tovushni bir maromda va unisonda kuylash olish zarur.o‗rtacha dinamikida mayin,yumshoq kuylash, mantiqiy urg‗ular bera olish maqsadga muvofiqdir.
Download 0.95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling