Qurilish-montaj ishlari tåxnologiyasi va tashkil etish

Skråpårlar yordamida år ishlarini bajarish 
 
Skråpår-qazib tashiydigan mashina. Skråpår o`zi yuradigan va 
ulanadiganlarga bo`linadi. 
Gruntlarni tashishda skråpårni cho`michini hajmiga qarab 
qo`llaniladigan joy aniqlanadi. 
Skråpårlarni ishlatish joyi: 
-gruntlarda handak, zovur, o`yma qazish; 
-uyumlar barpo etish; 
-kanal qurilishda; 
-maydonni loyihalashtirishda; 
-år osti boyliklarini ochishda; 
Skråpårlarni quyidagi hollarda qo`llash man etiladi: 
-botqoqliklarda, suvga to`yingan maydonlarda va gruntni 
namligi 25% yuqori bo`lsa; 
-sochiladigan qumlarni qazishda; 
-zich va og`ir gruntlarni oldindan yumshatmasdan qazishda; 
Skråpårni to`liq ish davriga: cho`michga grunt yig`ish, gruntni 
tashish, bir xil qatlamda to`kish, bo`sh orqaga qaytishi kiradi. 
Skråpår tuproqni, bo`ylama yoki enlama usuli bilan, yonma-
yon  chizim va chizim orqali chizim usullari bilan kavlaydi. 

 
25
Skråpårning harakat sxåmasi: ellåpssimon, 
sakkizsimon,spiral,siniq chiziq bo`ylab, ko`ndalangmoksimon va 
bo`ylama-moksimon. 
Skråpårlar bilan bajariladigan opåratsiyalar: 
-gruntni yig`ish to`g`ri chiziqli uchustkada bajariladi; 
-ortilgan holatdagi harakat;  
-to`g`ri chiziqli uchastkada to`kish; 
-bo`sh holatdagi harakat; 
Skråpårni gruntni qirqib cho`michni to`ldirish usullari: 
-pog`onasimon; 
-ponasimon; 
 
Gidromåxanizatsiya usulida gruntlarni kavlash 
 
Amalga oshiriladigan shart-sharoit: 
-år ishlari hajmi 100 ming m
3
 ko`p bo`lsa; 
-suv va elåktr enårgiyani åtarli miqdorda mavjudligi; 
-yuviladigan gruntni mavjudligi; 
Qo`llaniladigan joylar: suv inshooti, transport, sanoat va 
måloriatsiya qurilishlarida. 
Turli xil: gidromonitor usul bilan kavlashda katta bosimda 
gidromonitorga (2.0-7.0 m/såk) suv uzatiladi. Gidromonitordan katta 
bosimda oqib chiquvchi suv oqimi gruntni butligani buzadi va 
yuvadi. 
Yuvilgan grunt loyqa ko`rinishda chuqurgacha oqiziladi; undan 
grunt nasoslari loyqani quvurlar orqali joylanadigan maydonga 
uzatilinadi. 
Gidromonitorda kavlash – ro`para va yo`l-yo`lakay zaboylar 
bilan bajariladi. Ro`para zaboyda gidromonitor va zaboy oralig`i 4-5 
m ga tång. Gruntni yuvish uchun zarur bo`lgan suv miqdori – 
yog`liq loy uchun 10-15 m
3
, qum va supås uchun 4-6 m
3
, katta 
zarrali qumlar va suglinka uchun 7-9 m
3
 qabul qilinadi. 
Suv tubida joylashgan gruntlarni år so`ruvchi snaryadlar bilan 
kavlanadi. 
Grunt bunda oddiy so`rib yoki rotor bilan måxanik kavlab 
olinadi. Loyqani suv ostidan ko`tarish va tashish loyqa tashuvchi 
quvur bilan kuchli nasos orqali bajariladi. 
Gruntni tashishni o`zi to`kar mashinalar buldozårlar va 
skråpårlar bajaradi, år ostidagi qazish ishlarida –vagonåtkalardan 
foydalaniladi. 
 
 
 
 

 
26
Ko`p cho`michli ekskavatorlar 
 
Ko`p cho`michli ekskavatorlar år osti muhandislik tarmoqlarini; 
suv, bug`, oqava quvurlari, år osti kabållari va boshqalarni yotqizish 
uchun xandaq qazish ishlarini bajarishda qo`llaniladi.  
Bundan tashqari ko`p cho`michli ekskavatorlar kanal qurilishida 
va kanallarni kångaytirishda ham kång qo`llaniladi. 
Ko`p cho`michli ekskavatorlar cho`michini joylashishiga qarab 
zanjirli va rotorlilarga bo`linadi.  
Yuqoridagi ekskavatorlar gruntni ålpig`ichini va parallål zaboy 
usullaridan foydalaniladi.  
Ålpig`ichli zaboy usulida zanjirli yoki rotor cho`michli 
ekskavatorlar turgan sath yuzasidan to handak ichki sathigacha qazib 
tushish ko`zda tutiladi. Bunda ekskavatorlar bir joyda turadi.  
Åtarli chuqurlikka erishilgach ekskavator oldiga harakatlanib 
parallål tarzda zaboy hosil qilib kavlaydi. 
Rotorli ekskavatorning samarali tomoni uning cho`michlari 
ramaga mahkam qotirilganligi sababli ular yordamida hatto IV 
guruhgacha bo`lgan gruntlarni qazish mumkin. Låkin ularni kavlash 
chuqurligi chågaralangan. 
Zanjirli ekskavatorlar yordamida esa yumshoq I va II guruh 
gruntlarini kavlash maqsadga muvofiq. Ular yordamida chuqur 
xandaqlar qazish mumkin, rotorli va zanjirli ko`p cho`michli 
ekskavatorning qazish eni chågaralangan bo`lib, u 1.2 m xolos, bu 
katta diamåtrdagi quvurlarni yotqizish imkonini bårmaydi. Bunda 
katta diamåtrdagi quvurlar yotqizish ishlari uchun, bir cho`michli 
ekskavatorlardan foydalaniladi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
27
Nazorat savollari. 
 
    1. Bir cho`michli ekskavatorlarini qo`llash o`rni. 
 
a)gruntni qazish va o`zi to`kar avtomashinaga ortish 
b)gruntni qazish va zichlash 
v)gruntni qazish, yumshatish, yuklash, zichlash, ko`tarish – transport 
ishlari, ildizlarni qo`porish,qoziqlarni qoqish. 
g)gruntni yumshatish, qazish va yuklash 
d)daraxtlarni ag`darish, gruntni qazish, qoziq qoqish. 
 
    2. Ekskavator bilan gruntlarni qazish usullari. 
 
a)påshona va yonlamag` 
b)doira va ellips. 
v)halqasimon, mokli-halqasimon. 
g)to`g`ri va qiyshiq bo`ylab. 
d)to`g`ri va kångaytirib o`tish. 
 
     3. Buldozårlarni qo`llash o`rni. 
 
a)gruntni qazish va surish. 
b)daraxtlarni ag`darish va ildizlarni qo`porish. 
v)qazish, surish, gruntni tåkislash, maydonni loyihalash, år osti 
boyliklarini ochish, daraxtlarni ag`darish va ildizlarni qo`porish, 
ariqlarni ochish, handak chåtini qayta to`ldirish. 
g)o`ra va uyum hosil qilish. 
d)maydonni loyihalash va unumdor qatlamni kåsib olish. 
 
4.Buldozårda gruntlarni qazish usullari. 
 
a)zovurli, halqasimon. 
b)halqasimon va ellips bo`yicha. 
v)moksimon – to`g`ri bo`yicha, moksimon, qiyshiq bo`yicha, egri-
bugri bo`yicha (siniq-chiziq bo`ylab). 
g)moksimon, zovurli. 
d)to`g`ri va qiyshiq bo`ylab. 
 
5.Skråpårlarni qo`llash o`rni. 
 
a)Gruntni qazish va tashish. 
b)gruntlarni qazish va zichlash. 
v)gruntni qazish, tashish, joylash va zichlash, maydonni   
loyihalash. 

 
28
g)kanallar qurish va uyum hosil qilish. 
d)o`ra, handak va zovur qazish. 
 
6.Skråpårlarda gruntlarni qazish usullari. 
 
a)ellipsli, egri-bugri chiziq bo`ylab, sakkizlik bo`ylab. 
b)moksimon, burama chiziq bo`ylab. 
v)bo`ylama yoki enlama, yonma-yon chizim va chizim o`tib chizim. 
g)odatdagi va taraqsimon. 
d)to`g`ri va qiyshiq bo`ylab. 
 
7. Gidromåxanizatsiya usuli bilan grunt qazishni mohiyati. 
 
a)gidromonitor va tuproqni suv tagidan so`rib olish. 
b)gruntni suv yordamida kavlash. 
v)katta tåzlikda suv oqimini yo`naltirib  gruntni o`yish yoki oddiy 
usul bilan gruntni suv ostidan so`rib olish yoki rotor bilan måxanik 
qazish. 
g)qazish va gruntni suv bilan tashish. 
d)gruntni suv bilan o`pirish. 
 
8.Gidromonitor bilan gruntni qazish tåxnologiyasi. 
 
a)gruntni suv oqimi bilan qazish va loyqani tashish. 
b)asbob-uskunalarni, quvurlarni, nasos stantsiya o`rnatish, gruntni 
suv ostida qazish. 
v)asbob-uskuna va trubalarni montaj qilish, loyqa olib kålib 
yig`iladigan xaritani tayyorlash,gruntni qazish, loyqani tashish va 
yotqizish. 
g)gruntni qazish, gruntni suv bilan o`pirish, tashish va loyqani 
xaritaga yotqizish. 
d)gruntni qazish, ko`tarish, tashish va loyqani xaritaga yotqizish. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
29
2.3. Gruntlarni joylash va zichlash tåxnologiyasi. 
Gruntlarni joylash usullari. Gruntlarni zichlash usullari. Zichlash 
jarayonini va sifatini nazoratlash. 
 
Talab qilingan zichlik va gruntni mustahkamligini ta'minlash 
uchun, grunt qatlam-qatlam joylanadi va zichlanadi. Gruntni zarur 
zichlanish darajasi loyihada bålgilanadi. 
Gruntni talab qilingan zichligi loyihada ifodalangan o`rtacha 
zichlik yoki zichlanish koeffitsiånti bilan ifodalanadi, u loyiha 
zichligini maksimal standart zichligiga nisbatidir. 
Gruntni zichlashda, to`kma va qayta to`ldirishlar bir xil 
qalinlikda qatlam-qatlam qilib bajarilishi kårak. Shundan kålib 
chiqadiki, gruntni ko`tarmaga joylash handak va zovur chåtlarini 
qayta to`ldirish turli usullar bilan bajariladi. 
Gruntni joylash usuli. To`kma hosil qilishda grunt buldozår va 
skråpår yordamida bir xil qalinlikda joylanadi. 
Misol uchun, o`zi to`kar mashina kåltirgan gruntni buldozår 
ma'lum qalinlikda yoyadi. Buldozår yordamida qazish ishlari 
bajarilganda, u gruntni surib kålgandan so`ng surgichdan to`kadi va 
bir xil qalinlikda yoyadi. Skråpår bilan kavlash ishlari bajarilganda 
gruntni to`kmaga skråpårni o`zi bir xil qalinlikda joylaydi. 
Handak chåtini qayta to`ldirishda, buldozår gruntni qatlam-
qatlam qilib joylaydi. 
Bu holda xandak va zovur chåtlarini to`ldirish, o`tish yo`li, qayta 
– ilgarilab boradigan sxåma bo`ylab bajariladi;  
-qiyalab ko`ndalang –parallål o`tib; 
-har tomonlama parallål o`tib; 
-qiyalab – ko`ndalang o`tib; 
Grunt qatlam-qatlam qilib joylangandan so`ng, ko`pincha 
måxanik uchullar bilan zichlanadi. Gruntni g`ildiratib kulochli g`altak 
mashina yoki siquv havo shinali g`altak mashinalar bilan bajariladi. 
Siquv havo g`altak mashinada hamma turdagi gruntlarni 
zichlash tavsiya etiladi, mushtlaydigan bilan esa faqat bog`langan va 
kåsaklilarni zichlash tavisya etiladi , katta maydonlarda g`altak 
mashina harakati bårk doira sxåmasi qo`llaniladi, to`kmalarda esa 
borib kåladigan. Bu usulda shatak-traktor uchastka oxirida g`altak 
mashinani bo`shatadi va uni boshqa tarafdan ilib oladi.  
Gruntlarni zichlash halqasimon sxåma bo`yicha bajariladi. 
Zichlash tåxnologiyasi. 
1.Qatlamlab zichlashda birinchi va ikkinchi o`tish bir utishda, 
qolganlari uchtada, oxirgisi yana bir utishda bajariladi. 
2.Zichlanishni bir tåkisligi g`altak mashina shinasidagi bosimga 
bog`liq va quyidagicha bo`lishi kårak:  

 
30
0,2 MPa - qum uchun; 0.3-0.4-supås uchun; 0.5-0.6 
suglinok va loy uchun. 
3.To`kma balandligi 1,5 m va undan ortiq bo`lsa, yuqori 
qatlamlarni bostirishda birinchi va ikkinchi o`tishni to`kma chåtidan 2 
m uzoqlikda bajarish kårak, so`ng o`tish g`altak mashina enini 1/3 
chåtga surib, 0,5 m to`kma chåtiga yaqinlashmasdan, to`kma chåtlari 
zichlanadi. 
4.To`kma qiyaliklari bostirilgandan so`ng zichlashni to`kma 
chåtidan o`rtasiga qarab aylanma yurish bilan zichlash davom 
ettirilishi kårak. 
5.Zichlashni uzunligi 100-200 m uchastkalarda bajariladi. 
 
Gruntlarni shibbalab zichlash.  
 
Hamma gruntlarni shibbalab zichlash mumkin, namligi kam 
bo`lgan gruntlarni zichlash foydali. 
Gruntlarni shibbalab zichlash quyidagicha bajariladi: 
-måxanik shibbalash siquv havo bilan, elåktrik, bånzinli 
dvigatål bilan; 
-osma plitalar (ekskavator va traktorlarga) bilan; 
-shibbalaydigan mashinalar bilan; 
Handak va zovur chåtlarini qayta to`ldirishda katta mashinalar 
sig`maydigan juda tor joylarda siquv havo va elåktr shibbalagichlar 
yordamida gruntlar zichlanadi. 
Siqilgan havoda ishlovchi shibbalagich bilan gruntlarni zichlash 
tåxnologiyasi: 
1.Grunt qatlamlari 10-15 sm qalinlikda yoyiladi. 
2.Shibbalagichni birinchi o`tishi  taglik yuzasi katta bo`lgan, 
kåyinchalik taglik yuzasi kichik bo`lgan moslamadan 
almashtiriladigandan foydalaniladi. 
3.Grunt tasmalar bo`yicha zichlanadi; zichlashni kåyingi 
o`tishida, avvalgi zichlangan yo`lni 5 sm qayta zichlab o`tadi. 
Bir izdan zichlab o`tish soni tajriba orqali aniqlanadi. 
4.Bir vaqtni o`zida bir nåchta shibbalagich ishlasa ular orasidagi 
masofa 2 m bo`lishi kårak. 
 
Elåktr shibbalagich bilan zichlash tåxnologiyasi 
 
1.Grunt qatlamlari 10-15 sm qalinlikda yoyiladi. 
2.Bir izdan zichlab o`tish soni tajriba orqali aniqlanadi. 
3.Gruntlar tasmalar bo`yicha zichlanadi, zichlagichni kåyingi 
o`tishi, avvalgi zichlab o`tgan yo`lni 10 sm qayta zichlab o`tadi. 
Elåktr shibbalagichni har soatda 10-15 min to`xtatib turish 
kårak. 

 
31
 
Gruntlarni osma plitalar bilan zichlash tåxnologiyasi 
 
1.Zichlash alohida tasmalar bilan bajariladi, tasmani o`lchami 0,9 
d yoki plitani eng kichik o`lchamiga tång. 
2.Shibbalagichni 3-4 m ko`tarib tashlab zichlanadi. Ko`tarib 
tashlash soni tajriba yo`li bilan aniqlanadi. 
3.Zichlash ishlarini olib borishni, asosni eng baland nuqtasidan 
boshlab, asta-såkin pastga o`tish tavisya etiladi. 
4.Alohida zichlangan maydonlarni o`lchami, kran qulochi 
harakat radiusi 1.4-1.5 ga tång qilib olinadi. 
5.Grunt yuqori qatlami zichlab bo`lingandan so`ng, 
shibbalagichni 0,5-1.0 balandlikdan tashlab 7-10 sm qalinlikdagi 
yuqori qatlam, qo`shimcha ångil urib shibbalandi. 
 
Gruntni tåbratib zichlash tåxnologiyasi 
 
Bu usul to`kma hosil qilishda tåbratgich mashina bilan amalga 
oshiriladi. Bu usulni tarkibida loy zarrachalari 5-6 % dan ko`p 
bo`lmagan, bog`lanmagan va kam bog`langan gruntlarda qo`llash 
tavsiya etiladi. Zichlash halqa yoki moksimon sxåma bo`yicha 
bajariladi. 
 
Zovurlarni qayta to`ldirish va gruntni zichlanishni  o`ziga 
xosligi 
 
1. Quvurlar yotqizilgan zovurlarni qayta to`ldirish, ikkiga bo`lib 
bajariladi: avval yumshoq tuproq solinadi, so`ng ustiga 0,2 m 
qalinlikda grunt solinadi, tåkislanadi va qo`lda yoki 
elåktrshibbalagichda zichlanadi. 
2. Asbåstli, sopol va polietilån quvurlar ustiga solinadigan grunt 
balandligi 0,5 m bo`lishi kårak. 
3. Quvur yotqizilgan zovurni qolgan qismi, yirik aralashmalar 
bo`lmagan grunt bilan to`ldirish mumkin. 
4. Zovur yo`lni qatnaydigan qism ostidan, shahar ko`chalari 
bo`ylab o`tsa, uni butun chuqurligi bo`yicha to`yinguncha namlangan 
yoki qatlamlab zichlab qumli grunt bilan to`ldirish lozim.  
 
Zichlanish sifatini nazoratlash 
 
Gruntni zichlashni eng qulay namlikda bajarish kårak. Misol 
uchun gruntlarni eng muvofiq namligi 1%; 
qumli uchun 8-12%; supås uchun 9-15%;changli uchun 14-
23%; suglinist uchun 12-18%; loyli uchun 18-25% ; 

 
32
 
Gruntni namligi åtarli bo`lmagan chog`da u namlanadi. 
Qo`shimcha namlash uchun zarur suv miqdori quyidagi formula 
bo`yicha aniqlanadi: (q) 
 
λ
 
 
 Bu årda: 
: 
ϕ
– 
o`rtacha zichlik; t m . 
h – to`kilgan qatlam qalinligi; m 
W
0
 va W-eng muvofiq va tabiiy namlik %. 
Zichlanish koeffitsiånti loyiha zichligini va standartini eng 
ko`piga nisbati bilan bålgilanadi. 
 
Nazorat savollari: 
 
1.Gruntlarni yotqizish usullari. 
 
a)qatlamli, ko`p qatlamli. 
b)to`xtovsiz, butun balandligi bo`yicha to`kish. 
v)bir xil qalinlikda qatlamlab, qiya-ko`ndalang, parallål o`tib; 
qiya har tomonlama parallål o`tib; har tomonlama qiya ko`ndalang 
o`tib. 
g)ikki qatlamli, uch qatlamli. 
d)tåkislab, to`kib. 
 
2.Gruntlarni zichlash usullarini sanab båring. 
 
a)qo`lda va måxanizm yordamida. 
b)shibbalash, suv botirish. 
v)bostirib, shibbalash, tåbratib shibbalash, zichlash. 
g)urib, tåbratib. 
z)zichlash, bostirish, tåbratib bostirish. 
 
3.Gruntlarni bostirib zichlash tåxnologiyasi. 
 
a)zichlanayotgan izdan ko`p marotaba o`tish. 
b)qatlam-qatlamlab zichlash. 
v)to`kma chåtidan 0,5 m masofada, avvalgi izni 0,1-0,2 m 
qaytadan bosib zichlanadigan chizimdan kåtma-kåt o`tish. 
g)parallål o`tib qatlamlab zichlash. 
d)gruntni butun to`kma balandligi bo`yicha zichlash. 
 
 
 

 
33
 
4.Osma plitalar bilan zichlab shibbalash tåxnologiyasi. 
 
a)tizim bo`yicha zichlash. 
b)shibbalagichni ko`tarib va ma'lum balandlikdan uni tashlab. 
v)eng kichik plita o`lchami 0,9  eni tizimi bilan zichlash; plitani 
3.5-4 m ko`tarib tashlab bunda kran quloch harakat radiusi 1,4-1,5 
qilib bålgilanadi. 
g)7-10 sm qalinlikdagi gruntni yuqori qatlamini 0,5-1 m 
balandlikdan shibbalagich bilan ångil urib zichlash.  
d)parallål chizimlar bilan zichlash. 
 
5.Zichlash jarayonining sifat nazorati nimadan iborat. 
 
a)grunt namligini tåkshirishdan. 
b)grunt zichligini tåkshirishdan. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
34
2.4. Qish sharoitida år ishlarini bajarishni o`ziga xosligi. 
Qoziqli poydåvor barpo etish.Qoziqli poydåvorlarni tasniflash 
jarayonlar tarkibi. Qoziqli poydåvor barpo etish usullari. 
 
Salbiy haroratni grunt xususiyatiga ta'siri. 
Qish sharoitida grunt yaxlaydi va uni måxanik xususiyati 
o`zgaradi: måxanik mustahkamligi oshadi, eriganda yumshoqligi va 
hajmi ko`payadi. Shuning uchun qish sharoitida odatdagi 
muzlamagan gruntni kavlash tåxnologiyasini qo`llash mumkin emas. 
Gruntga salbiy harorat ta'siri uni ma'lum qalinlikda muzlashiga 
olib kåladi. 
Muzlash qalinligi ko`p omillarga bog`liq. Muzlash qalinligini 
empårik bog`liqligi orqali dastlabki hisob-kitob bo`yicha aniqlash 
mumkin. 
 
Hп=1.72х10
-2
λ
m
t x n x k 
 
Bu årda: t – havo sovugandagi o`rtacha tashqi harorat; 0S 
          N – salbiy haroratlar kun soni; 
          K-muzlash  qalinligini  kamayish  koeffitsiånti,  u  qorni 
qalinligiga bog`liq (agarda 10 sm-0,5; 20 sm-0,4; 35 sm-0,35; 40 
sm-0,3) 
         
          
λ
  m
-muzlagan gruntni issiq o`tkazuvchanligi VtG` 
(Mx
0
S) 
λ
 m
=
 
λ
гр
+ ^
m
сN
ум
60
4
,0
( В
гр
 –10) 
 
bu årda: V
gr
  –  muzlagan  gruntni  hajmiy  namligi;  %               
λ
ãð
 -10% namlikda gruntni issiq o`tkazuvchanlik koeffitsiånti Vt/`(mx 
0
S);
  ∆
λ
 
-hajm namligi, har foiz o`sishi grunt issiqlik o`tkazuvchanligi 
o`zgarish koeffitsiånti, 0.002 ga tång. 
 
Qish sharoitida tayyorgarlik ishlari 
 
Qish sharoitida år ishlarini bajarish tåxnologiyasi maxsus 
choralarni qabul qilishni talab qiladi. 
Gruntni kavlashda eng kam matårial va måhnat sarfi bo`lishini 
ta'minlash chora-tadbirlarni ko`rishga qaratilgan. 
Tayyorgarlik ishlariga gruntni muzlashini oldini olish yoki uni 
eritish kiradi. 
Ularni quyidagilarga bo`lish mumkin: 
-årni ag`darish, baronalash, qorni ushlab qolish; 
-chuqur yumshatish; 
-issiqni saqlaydigan matåriallar bilan gruntni muzlashdan 
saqlash. 

 
35
 Gruntni muzlashdan saqlash uchun zarur qatlam qalinligi, 
quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi. 
 
H
у = 
H
n
rpCySy
yCгCгpS
λ
λ
 
 
Bu årda:  
: 
y
λ
 
va
 
rp
λ
 
-isitadigan matåriallarni va gruntni issiqlik 
o`tkazuvchanlik koeffitsiånti Vt/(mx
0
S);  
S
y
 va S
rp
-isitadigan matåriallarni va gruntni solishtirma issiqlik 
sig`dirishi; Dj/`(kg 
0
S) 
S
u
 va S
rp
 – isitadigan ashyo va gruntni o`rtacha zichligi kg /m3 
Agarda gruntni yaxlash chuqurligi 0,7 m oshsa, u eritiladi. 
Eritish uchun gruntga quyidagi usullar bilan issiqlik ta'sir 
ettiriladi; (olovli, bug`li, issiq suvli va elåktr usullari bilan) 
Issiqni muzlagan gruntga burg`ulangan quduq orqali ichidan 
isitib va ochiq yuzadan ta'sir ettirish mumkin. 
Qish sharoitida år ishlarini bajarishni o`ziga xosligi. 
Qish sharoitida muzlash chuqurligiga qarab grunt ishlarini 
quyidagi usullar bilan bajarish mumkin: 
-muzlagan holatda oldindan qayta ishlamasdan, grunt ishlarini 
bajarish muzlash chuqurligi 0,25 m gacha bo`lsa, cho`michini hajmi 
0,5-0,65 m
3
 bo`lgan to`g`ri cho`michli ekskavatorlardan foydalanish 
tavsiya etiladi, agarda muzlash chuqurligi undan katta bo`lsa, 
cho`mich hajmi 0,4 m
3
 bo`lgan to`g`ri cho`michli ekskavatorlarni 
qo`llash tavsiya etiladi. 
-muzlash chuqurligi 0,4-0,7 m, oldindan yumshatilgandan 
so`ng grunt ishlarini bajarish tavsiya etiladi.Turli måxanizmlar 
yordamida muzlagan qatlamni maydalab,  yumshatilinadi (maxsus 
bolg`an gruntni kåsadigan mashinalar, uradigan qismi pona 
ko`rinishidagi yumshatgichlar).  
Muzlagan gruntni ekskavatorlar bilan qazish uchun, ekskavator 
cho`michidagi tishlarni uchiga qattiq eritma yopishtirilgan qoziq 
tishlar bilan almashtiriladi, qoziq tishlar zina-shaxmat tartibda 
joylashtiriladi. 
Qoziqli poydåvorlarni qo`llash qurilish muddatini va imoratni 
barpo etish harajatini qisqartirish imkoniyatini yaratadi. Misol uchun, 
låntali poydåvorlarni qoziqliga almashtirish år ishlari hajmini 70-
85% yoki ularni to`liq o`chiradi, båton sarfini 25-40 % kamaytiradi. 
 
 
Qoziqlarni tasniflash. 
 
Tayyorlash usuli bo`yicha: qoqib, quyma. 

 
36
Ashyolar bo`yicha-tåmir båton, po`latli, yog`ochli, 
polimårtsåmåntli, båtonli va polimårbåtonli Ishlashiga qarab-ustun 
va osilib turadigan qoziqlar. 
Ko`ndalang kåsimi bo`yicha: kvadrat, to`g`ri burchakli, ko`p 
burchakli, yaxlit va ichi bo`sh; 
Uzuna qirqimi bo`yicha:-prizmatik, silindrli, piramidali va 
konussimon. 
Gruntga cho`ktirish yo`nalishi bo`yicha:tik va og`ib. 
Sanoat va fuqaro qurilishida eng ko`p ishlatiladigan ko`ndalang 
kåsimi 20x20 yoki 40x40 sm bo`lgan tåmir båtonli prizmali 
qoziqlardir. 
Po`lat qoziqlar qo`shtavr, shvållår, to`sin va quvur ko`rinishda 
tayyorlanadi, oxirgisi båton bilan to`ldiriladi. 
Qoziqli poydåvor qoqib yoki qo`yib va qoziqlarni birlashtiruvchi 
qurilmadan tashkil topadi. 
Qoziqli poydåvorlar yakka qoziqlardan va ularni to`pidan 
tashkil topgan bo`lishi mumkin. Yakka qoziqlar alohida turuvchi 
tayanch sifatida qo`llaniladi. Misol uchun, qoziq ustun. 
Tasmasimon poydåvor barpo etish uchun va 1,2 undan ko`p 
qatordan iborat qoziqlar dåvor ostiga tasma ko`rinishida 
joylashtiriladi. 
Jarayonlar tarkibi: tayyorgarlik (qurilish maydonini tozalash, uni 
råjalash, gåodåzik bålgilash, zarur matåriallar-tåxnik manbalarni 
tayyorlash, ishlash uchun sharoit yaratish va boshqalar), tashib kålish, 
taxlash va qoziqli poydåvor barpo etish. 
Oldindan tayyorlangan qoziqlarni kång tarqalganligini hisobga 
olgan holda, ularni cho`ktirish tåxnologiyasini ko`rib chiqamiz. 
Qoziq qoqadigan mashinalarni tanlashga ta'sir qiladigan 
ko`rsatgichlarga quyidagilar kiradi: yuk ko`tarish qobiliyati, minora 
balandligi va uni (o`zgaruvchanligi) bo`ylama va enlama 
o`zgaruvchanligi, yuradigan moslama eni va moslamani umumiy 
og`irligi. 
Qoziq cho`ktiradiganlar, qoqadigan, bosadigan, tåbratadigan, 
tåbratib bosadiganlarga bo`linadi. Qoqadiganlarga måxanik osilgan 
to`qmoq, bug` havoli birlamchi va ikkilamchi harakatlanuvchi, shu 
bilan birga dizål to`qmoqlar kiradi. 
Ishlatiladigan o`rni: måxanik to`qmoq-ularni måhnat 
unumdorligi kam bo`lgani uchun unga katta bo`lmagan hajmdagi 
ishlarda, har qanday zichlikdagi qoyasiz gruntlarda og`irligi 8-10 t 
va undan og`ir qoziqlarni qoqishda foydalaniladi. 
Bug` havoli to`qmoq-qoyasiz grunt zichligi har qanday bo`lgan 
12-15 t og`irlikdagi qoziqlarni qoqish uchun qo`llaniladi. 

 
37
Dizålli to`qmoqni: og`irligi 2-2,5 t tåmir båton qoziqlarni yarim 
qattiq va qiyin yumshaydigan gruntlarga cho`ktirishda ishlatish 
o`rinlidir. 
Qoziq qoqishda to`qmoq xili formula bo`yicha aniqlanadi. 
To`qmoq urganda kam enårgiya talab qilinadigani tanlanadi. 
 
E=1,75 x a x R 
 
Bu årda: a-koeffitsiånt 2,5 kgs m ga tång qabul qilamiz 
           R-qoziqni yuk ko`tarish qobiliyati; 
Qoziqni tåbratib cho`ktirish usuli, ma'lum takroriylik va 
amplitudadagi tåbranishni qoziqqa qoziq cho`ktiruvchi orqali 
uzatilinadi. 
Bosib kirgizish usuli-ko`ndalang kåsimi 30x30 sm va uzunligi 6 
m bo`lgan qoziqlarni låbådka yoki domkratlar bilan, xosil qilingan 
zo`riqishni qoziq boshiga uzatishga asoslangan. Qoziqni cho`kishini 
ta'minlash uchun, oldindan quduq burg`ulanadi. 2 ta o`rmalovchi 
traktordan tuzilgan agrågat, qoziq bostirishni bajaradi. 
Burash usuli shundan iboratki, qoziq burama qobiq bilan 
ta'minlangan, qoziq quvur qobiqqa uzatiladi, u aylanib qoziqni 
buraydi, so`ng maxsus måxanizmlar yordamida qobiqdan bo`shatiladi. 
Tåbratib cho`ktirish usuli - qoziqni gruntga tåbratish va 
zo`riqish ta'sirida bosib kirgizishga asoslangan. Zo`riqishni qoziq va 
tåbratib cho`ktiruvchini og`irligi hosil qiladi.  
Cho`ktiruvchi agrågat, tåbratib cho`ktiruvchi osilgan minorali 
traktordan tashkil topgan.