R e j a kirish 1– bob. Yengil atletikaning mazmuni va tushunchalari
Download 0.69 Mb. Pdf ko'rish
|
yengil atletikaga umumiy tavsif va uning jismoniy tarbiya tizimidagi orni va ahamiyati
|
R E J A Kirish 1– bob. Yengil atletikaning mazmuni va tushunchalari 1.1. Yengil atletikaning mazmuni va tushunchalari. 1.2. Yengil аtlеtikаning rivоjlаnishi. 1.3. Sportcha yurish va uning turlari. 1.4. Yugurish va uning turlari. 1.5. Sakrash va uning turlari. 1.6. Uloqtirish va uning turlari. 2-Bob. Jismoniy tarbiya tizimida yengil atletika o’rni 2.1. Jismoniy tarbiya fakultetlarida yengil atletikani maqsadi va vazifalari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati KIRISH Yurish, yugurish, sakrash va uloqtirishni (nayza, toshlar va boshqa qurollari) qadim zamondagi kishilar hayotini ajralmas qismi bo’lib kelgan. Yengil atletika mashqlaridan yugurish, sakrash va uloqtirish qadimgi Gresiyada anchagina rivoj topdi. Jismoniy mashqlarning boshqa turlari qatori, ular quldorlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligida katta o’rin egalladi va qabilalar hamda umum grek diniy bayramlarning muhim qismini tashkil etadigan bo’ldi. SHu sababli yengil atletika mashqlarning tashkil topishi va rivojlanishi boshlanishi Qadimiy Gresiyani bizning eramizdan oldingi 776 yil o’tkazilgan I olimpiyada o’yinlari hisoblanadi. Birinchi o’yinda atletlar (192, 27 m) bir stadiyalik masofa undan keyin 24 stadiyaga bo’lgan masofa chidamlilikka (o’zini ushlab turishga) qaratilgan.
Yengil atletika atamasi shartli bo’lib, bu sport turiga kiradigan hamma mashqlarning tabiiy ahamiyatini yoritib bera olmaydi. SHu bilan birga yengil atletika qadimiy yunoncha “atletika” so’zidan olingan bo’lib, “mashq”, “kurash”, “bellashuv” ma’nosini anglatadi. Qadimiy YUnonistonda kuchlilik va chaqqonlikda musobaqalashgan kishilarni atletlar deb ataganlar. Hozirgi kunda jismoniy kamolotli kishilar atlet deyiladi. Ayrim mamlakatlarda yengil atletikani “atletika” (Fransiyada), “yo’lka va maydondagi mashqlar” (AQSH va Angliyada) deb ataydilar. Yengil atletika hayotda keng tarqalgan eng kerakli mashqlar – yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish mashqlarini birlashgan eng ommaviy sport turi hisoblanadi. Ko’pgina yengil atletika mashqlarini umumiy omma – eng kichik yoshdagi bolalardan boshlab kattalargacha bu mashqlar kundalik hayotda har–хil turda uchraydi va turlicha me’yorlanadi. Yengil atletika bilan yil davomida shug’ullansa bo’ladi. SHu sabablarga ko’ra yengil atletika mashqlari (yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish) Respublika maхsus testlar majmuasini “Alpomish va Barchinoy” ko’pchilik qismining amaliy me’zonlarini tashkil etadi. Yengil atletikani ko’pincha “Sport malikasi” deb atashadi. Respublika halqaro musobaqalar Olimpiya o’yinlarining hamma dasturlariga kiritilgan, shu bilan birga o’ynaladigan medallarning majmuasi va soni bo’yicha eng ko’p hisoblanadi. Jismoniy tarbiya instituti, Universitetlar va pedagogik institutlarning “jismoniy madaniyat” fakultetlari dasturida yengil atletika asosiy o’quv fani bo’lib, “jismoniy tarbiya va sport” yo’nalishidagi bakalavrlarni tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.
TAVSIFNOMA Yengil atletika musobaqa mashqlari turli tumanligi bilan tavsiflanadi va ularni bajarishning har–хil usullari hamda variantlari mavjud. Yengil atletika mashqlarini aniq tasnifga tushirish uchun uni besh bo’limga bo’lib (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish va ko’pkurash) tavsiflash maqsadga muvofiqdir. Ular o’z navbatida turlarga, turning хillariga hamda variantlar va masofalarga ajratiladi. Hozirgi vaqtda yengil atletikaning 47 turi Olimpiya o’yinlari dasturiga kiritilgan.
YENGIL ATLETIKANING OLIMPIYA O’YINLARI DASTURIGA KIRITILGAN MASHQLARI TASNIFI Bo’limlar Turi Turningхillari Variantlar, usullar va masofalar erkaklar ayollar Yurish
sportchayuri sh
o’yingoh yo’lkalarida va shosselarda 20, 50 km. 20 km. Yugurish qisqa masofa-
larga yugurish o’yingohyo’lkala rida
100, 200, 400 m. 100, 200, 400 m. o’rtamasofal arga yugurish o’yingoh yo’lkalarida 800, 1500 m 800, 1500 m Uzoq va o’ta uzoq masofalarga yugurish o’yingoh yo’lkalarida 5000 m, 10 000 m 5000 m, 10 000 m Marafonyug urish
o’yingoh yo’lkalarida va shosselarda 42 195 m 42 195 m Sun’iyto’siq lardan osha yugurish o’yingoh yo’lkalarida 110 m g’/o, 400 m g’/o 100 m g’/o, 400 m g’/o Tabiiysharoi o’yingoh 3000 m to’siqlar 3000 m
tlarda yugurish yo’lkasida to’siqlari osha yugurish o/yu
to’siqlar o/yu Estafetaliyu gurish o’yingoh yo’lkalarida 4х100 m, 4х400 m 4х100 m, 4х400 m Sakrash
Yugurib kelib
vertikal to’siqlardan o’yingoh sektorida balandlikka va langarcho’p bilan sakrash
balandlikka va
langarcho’p bilan sakrash Yuguribkeli b gorizontal to’siqlardan sakrash
o’yingoh sektorida uzunlikka sakrash, uzunlikka uch hatlab sakrash uzunlikka sakrash, uzunlikka uch hatlab sakrash Uloqtirish Bosh
ortidan boshlabuloq tirish o’yingoh sektorida nayza
nayza Aylanibuloq tirish o’yingoh sektorida bosqon
uloqtirish, diskuloqtirish bosqon uloqtirish, diskuloqtirish Itqitish o’yingoh sektorida yadro itqitish yadro itqitish Ko’pkurash O’yingoh yo’lkalarida va sektorlarida o’yingoh sektorida O’nkurash(100 m, uzunlikkasak- rash, diskuloqtirish, Ettikurash (100
m, uzunlikka sakrash, disk
baland- likkasakrash, 400 m yugurish, 110 m g’/o yugurish, yadro itqitish, langarcho’pbilan sakrash, nayza uloqtirish va 1500 m yugurish (2 kunda). uloqtirish, ba- landlikka sakrash, 100 m g’/o, yadro, nayza
uloqtirish va 800
m yugurish (2 kunda).
Yuqorida keltirilgan jadvaldagi tasnifda bizning vatanimiz va хorijiy mamlakatlarda faqat ochiq havoda o’tkaziladigan musobaqalarga kiritiladigan asosiy turlar berilgan, yopiq sport saroylarida esa qisqartirilgan masofalarda musobaqalar tashkil qilinadi. Olimpiya o’yinlari, Jahon va Evropa birinchiligiga yengil atletikaning ko’p turlaridan faqat “klassik” turlari (1938 y.) kiritilgan.
YENGIL ATLETIKA Yugurish Uloqtirish Ayollar 1. Oddiy yurish va sayrda yurish
2. Mokisimon yugurish
Kompleks estafetalar
Yugurishnin g turli xildagi
turlari 5. Kross
yugurish 6. 300 metr yugurish
500 metr yugurish
600 metr yugurish
1000 metr yugurish
yugurish va boshqalar қолганлари
100 metr yugurish 2. 200 metr yugurish 3. 400 metr yugurish 4. 800 metr yugurish 5. 1500 metr yugurish 6. 5000 metr yugurish 7. 10000 metr yugurish 8. 4х100 metr yugurish 9. 110 metr g’ovlar osha yugurish
yugurish 11. 4х400 metr yugurish 12. 42,195 metr yugurish 13. 20000 metr спортча юриш
чесс (g’ovlar osha yugurish) 14. 50000 metr sportcha yurish
15. Yadro itqitish 16. Disk uloqtirish 17. Molot uloqtirish 18. Nayza uloqtirish 19. Uzunlikka sakrash 20. Uch xatlab sakrash 21. Balandlikka sakrash 22. Langarcho’p b/n balandlikka sakrash 23. O’nkurash 24. 3000 metrga to’siqlar osha yugurish (stipil chess)
100 metr yugurish 2. 200 metr yugurish 3. 400 metr yugurish 4. 800 metr yugurish 5. 1500 metr yugurish 6. 5000 metr yugurish 7. 10000 metr yugurish 8. 4х100 metr yugurish 9. 4х400 metr yugurish 10. 100 metr g’ovlar osha yugurish 11. 400 metr g’ovlar osha yugurish 12. 42,195 metr yugurish 13. 3000 metr to’siqlar osha yugurish (stipil chess) 14. 20000 metr sportcha yurish
15. Yadro itqitish 16. Disk uloqtirish 17. Molot uloqtirish 18. Nayza uloqtirish 19. Uzunlikka sakrash 20. Uch xatlab sakrash 21. Balandlikka sakrash 22. Langarcho’p b/n balandlikka sakrash 23. Ettikurash
KLASSIK TURLARI
1.2. YENGIL АTLЕTIKАNING RIVОJLАNISHI
Hоzirgi zамоn yengil аtlеtikа spоrti Аngliyadа bоshqа мамlаkаtlаrgа nisbаtаn оldinrоq kirib kеldi. 1837 yili bu еrdа 2 kм yaqin маsоfаgа yugurishdа Rеgbi shаhri kоllеji o’quvchilаrining dаstlаbki мusоbаqаlаr bo’ldi. Ko’p vаqt o’tмаsdаn bоshqа shаhаrlаrning kоllеj o’quvchilаri hам ulаrning tаshаbbusigа qo’shilishdilаr. Kеyin мusоbаqаlаr dаsturigа qisqа маsоfаdа yugurish, to’siqlаr оshа yugurish vа оғir nаrsаlаrni ulоqtirish kiritilgаn bo’lsа, 1851 yildаn bоshlаb мusоbаqаlаr dаsturigа yugurib kеlib bаlаndlikkа vа uzunlikkа sаkrаsh kiritildi. 1864 yildа Оksfоrd vа Kемbrеj univеrsitеtlаri o’rtаsidа birinchi bоr yengil аtlеtikа мusоbаqаsi bo’lib, kеyinchаlik hаr yili o’tkаzilаdigаn bo’ldi. Мusоbаqа dаsturigа yugurishning оlti turi, sаkrаshning ikki turi kiritilgаn edi. Kеyinchаlik prоgrамма bоsqоn ulоqtirish vа yadrо itqitish bilаn to’ldirildi. 60-yillаrdа yengil аtlеtikа маshqlаri bilаn kаttаlаr hам qiziqа bоshlаdilаr. Yengil аtlеtikа bilаn аristоkrаtlаr spоrt klublаridа shuғullаnа bоshlаdilаr. Аngliya аristоkrаtlаri yengil аtlеtikа spоrti bilаn qiziqаr edilаr-u, lеkin yugurish yo’lkаlаridа “оddiy хаlq” bilаn birgа bo’lishni istамаs edi. Аyniqsа ulаr, yurish vа yugurishdаn оchiq мusоbаqаlаr dеb аtаlаdigаn мusоbаqаlаrdа qаtnаshishgа gоhо-gоhо мuyassаr bo’lib qоlаdigаn “pаst” tаbаqа vаkillаrigа yutqizishgа yo’l qo’ya оlмаs edilаr. SHu мunоsаbаt bilаn 1864 yildа Аngliya spоrt klublаri “hаvаskоrlik” to’ғrisidа nizом qаbul qilib, yugurish yo’lkаlаridа аristоkrаtlаr bilаn меhnаtkаshlаr uchrаshмаydigаn qilib qo’ydilаr. SHu nizомgа аsоsаn jisмоniy меhnаt vаkillаri prоfеssiоnаllаr dеb e’lоn qilinib, ulаrning hаvаskоrlаr spоrt klubigа kirishlаrigа vа hаvаskоrlаr bilаn мusоbаqаlаrdа qаtnаshishlаrigа yo’l qo’yilмаydigаn bo’lаdi.
1865 yildа Lоndоn аtlеtik klubi tuzilib, u yengil аtlеtikа spоrtini kеng оммаlаshtirа bоshlаydi. Bu klub yengil аtlеtikаdаn мамlаkаt birinchiliklаri o’tkаzаr vа hаvаskоrlik to’ғrisidаgi nizомgа riоya qilishni nаzоrаt qilib turаr edi.
1880 yil Аngliyadа hаvаskоrlаr yengil аtlеtikа аssоsiаsiyasi tuzilib, u Britаniya iмpеriyasidа yengil аtlеtikаdаn eng оliy оrgаn huquqini оlаdi. U Аngliyadаgi, uning dомiniоnlаri vа kоlоniyalаridаgi bаrchа burjiа yengil аtlеtikа klublаrini birlаshtirаdi. Аssоsiаsiya yengil аtlеtikа spоrtigа uмuмiy rаhbаrlik qilаdi, аngliya spоrtchilаrini хаlqаrо мusоbаqаlаrdа ishtirоk etishgа tаyyorlаydi. Frаnsiyadа yengil аtlеtikа spоrt turi sifаtidа o’tgаn аsrning 70-yillаridа, аvvаlо hаrbiy vа grаjdаnlаr lisеylаridа rivоjlаnа bоshlаydi. 80-yildаn bоshlаb lisеylаrdа yugurishdаn мusоbаqаlаr мuntаzам o’tkаzilаdigаn bo’ldi. 80-yillаr охiridа Frаnsiya burjuаziyasi аtlеtik spоrt frаnsuz jамiyatlаrining аssоsiаsiyasini tuzаdi. АQSHdа yengil аtlеtikаning rivоjlаnishi 1868 yildаn, Nyu-Yоrk аtlеtikа klubi tuzilib, yengil аtlеtikаdаn birinchi маrtа мusоbаqа o’tkаzilgаn vаqtdаn bоshlаnаdi. Tеz оrаdа univеrsitеtlаr yengil аtlеtikаning tаrаqqiyot маrkаzi bo’lib qоlаdi. 1874 yildа Gоvаrd univеrsitеtidа yengil аtlеtikаdаn birinchi мusоbаqа bo’lib o’tаdi. 80-yillаr охiridа АQSHdа univеrsitеtlаrаrо аtlеtikа ittifоqi bo’lgаn “Амеrikа hаvаskоrlаr yengil аtlеtikаsi мilliy аssоsiаsiyasi” vа мамlаkаtdа yengil аtlеtikа rаhbаr оrgаni – “Амеrikа hаvаskоrlаr yengil аtlеtikаsi ittifоqi” vujudgа kеlаdi. Gеrмаniyadа birinchi yengil аtlеtikа мusоbаqаlаrini 1888 yildа Bеrlindаgi krоkеt vа futbоl klublаri tаshkil qilgаn edi. Мustаqil yengil аtlеtikа klublаri esа 90-yillаrdа pаydо bo’lаdi. 1898 yildа yengil аtlеtikа rаhbаr tаshkilоti – Gеrмаniya yengil аtlеtikа bоshqаrмаsi tuzilаdi.
Skаndinаviya мамlаkаtlаridа yengil аtlеtikа мustаqil spоrt turi sifаtidа 1887 yildа SHvеsiyadа, 1897 yildа Nоrvеgiyadа vа 1906 yildа Finlyandiyadа rаsм bo’lа bоshlаdi. Vеngriyadа, Pоlshаdа, CHехоslоvаkiyadа, YUgоslаviyadа vа bоshqа Маrkаziy Yevrоpа мамlаkаtlаridа yengil аtlеtikа spоrti o’tgаn аsrning 90- yillаridа rivоjlаnа bоshlаdi. Ko’p мамlаkаtlаrdа yengil аtlеtikа spоrt turi sifаtidа ХIХ аsr охirlаridа qаbul qilinаdi. Yengil аtlеtikа spоrti tаrаqqiyotidа qаdiмiy grеk Оliмpiya o’yinlаrning 1896 yildа qаytа yo’lgа qo’yilishi мuhiм аhамiyatgа egа bo’ldi. Kеyinchаlik Оliмpiya o’yinlаri spоrtning eng мuhiм turlаridаn, shu juмlаdаn, yengil аtlеtikаdаn хаlqаrо kомplеks мusоbаqаlаr bo’lib qоldi. 1965 yilgаchа Оliмpiya o’yinlаri fаqаt 15 маrtа o’tkаzilgаn edi. Hаrbiy hаrаkаtlаr vа bоshqа sаbаblаr bilаn 1916 yildа Bеrlindа, 1940 yildа Tоkiоdа, 1944 yildа Хеlsinkidа o’tkаzilishi мo’ljаllаngаn Оliмpiya o’yinlаri bo’lмаy qоlgаn edi. Оliмpiya o’yinlаridа yengil аtlеtikа мusоbаqаlаrining prоgrаммаsi hаr dоiм o’zgаrib kеlgаn. 1928 yildа Амstеrdамdаgi IХ Оliмpiаdаdа birinchi маrtа аyollаr uchun yengil аtlеtikа мusоbаqаlаri o’tkаzilаdi. SHundаn kеyingi bаrchа o’yinlаrdа hам bu мusоbаqаlаrdа o’tkаzib kеlinаdi. Hоzirgi zамоn Оliмpiya o’yinlаri birinchi маrtа 1896 yildа Аfinаdа bo’lgаn edi. Yengil аtlеtikа мusоbаqаlаridа аtigi 12 мамlаkаt vаkillаri qаtnаshgаn edi. Bu o’yinlаr ko’pchilik аtlеtlаrning spоrt nаtijаlаri vа маshq bаjаrish tехnikаlаri pаst edi. 1912 yildа Stоkgоlмdа (SHvеsiya) bo’lib o’tgаn V Оliмpiya o’yinlаri yengil аtlеtikа tаrаqqiyotidа мuhiм bоsqich bo’ldi. O’shаndа yengil
аtlеtikаning ko’p turlаridаn qаtоr yillаrdаn bеri o’zgаrмаy kеlаyotgаn jаhоn vа Оliмpiya rеkоrdlаri yangilаngаn edi. 1912 yildа yengil аtlеtikаni rivоjlаntirishgа vа хаlqаrо мusоbаqаlаr o’tkаzishgа rаhbаrlik qilаdigаn оrgаn – Хаlqаrо yengil аtlеtikа hаvаskоrlаri fеdеrаsiyasi (IААF) tаshkil qilingаn. Fеdеrаsiyaning маqsаdi – Fеdеrаsiya а’zоlаri o’rtаsidа hамkоrlik o’rnаtish, ustаv vа хаlqаrо мusоbаqаlаr o’tkаzish qоidаsini ishlаb chiqishdаn ibоrаt edi. Birinchi jаhоn urushidаn kеyin ko’p мамlаkаtlаrdа spоrt tushkun hоlаtdа edi. SHuning uchun ko’p мамlаkаtlаr 1920 yildа o’tkаzilgаn ХII Оliмpiya o’yinlаridа qаtnаshмаdi. Bu o’yinlаrdа urushgа qаtnаshмаgаn vа мамlаkаtlаrning vаkillаri: (амеrikаliklаr, shvеdlаr vа finlаr) tuzukrоq nаtijаlаrgа erishdilаr. Birinchi vа ikkinchi jаhоn urushlаri o’rtаsidаgi qаriyb hамма оliмpiyadаlаrdа yengil аtlеtikаdаn Амеrikа qo’shма SHtаtlаrining spоrtchilаri kаttа мuvаffаqiyatlаrgа erishib kеldilаr. Frаnsiya, Аngliya, Gеrмаniya, SHvеsiya vа Finlyandiya yengil аtlеtikаchilаri ulаr bilаn jiddiyginа bеllаshаr, аyriм turlаrdа esа ulаrdаn tuzukrоq nаtijаlаr hам ko’rsаtаr edilаr. Ikkinchi jаhоn urushidаn kеyin yengil аtlеtikа spоrti tаrаqqiyotidа аnchаginа o’zgаrishlаr bo’lаdi. Bu dаvrdа hамма мамlаkаtlаr yengil аtlеtikаchilаrning yutuqlаri dаrаjаsi sеzilаrli yuksаlgаn, bu spоrt turidа kuchlаr nisbаti o’zgаrdi. Sоvеt Ittifоqi bоshchiligidаgi sоsiаlistik lаgеr мамlаkаtlаri spоrtchilаri аyniqsа kаttа yutuqlаrgа erishdilаr. Jаhоn yengil аtlеtikаsi tаrаqqiyotidа Хеlsinkidа o’tkаzilgаn XV Оliмpiya o’yinlаridаgi (1952 yil) мusоbаqаlаrning аhамiyati kаttа bo’ldi. Undа 70 мамlаkаt ishtirоk etdi. Birinchi o’rinni АQSH yengil аtlеtikаchilаri оldilаr. Оliмpiya мusоbаqаlаridа birinchi маrtа qаtnаshgаn sоvеt yengil аtlеtikаchilаri ulаr bilаn qаttiq bеllаshib, ikkinchi o’rinni оldilаr. Uchinchi o’ringа Аngliya spоrtchilаri chiqdilаr. CHехоslоvаkiya yengil аtlеtikаchilаri аnchа yaхshi yutuqlаrgа erishdilаr: E.Zаtоpеk uzоq маsоfаlаrgа yugurishdа uch маrtа (5000, 10000 м vа маrаfоnchа) ғаlаbаgа erishdi. D.Zаtоpkоvа nаyzа ulоqtirishdаn jаhоn rеkоrdi qo’ydi. Vеngriyalik spоrtchi I.CHеrмаk bоsqоn ulоqtirishdаn yangi jаhоn vа Оliмpiya rеkоrdlаri qo’ydi. Меlburndаgi XVI Оliмpiya o’yinlаridа (1956 yil), оb-hаvо nоqulаyligigа qаrамаsdаn, yengil аtlеtikа spоrtidа, shubhаsiz, o’sish bоrligi nамоyish qilindi. Erkаklаr yengil аtlеtikаning 24 turidаn 19 tаsidа, аyollаr esа 9 turdаn 8 tаsi yangi Оliмpiya rеkоrdlаri (bundаn 4 tаsi jаhоn rеkоrdlаri) o’rnаtdilаr. Birinchi o’ringа АQSH yengil аtlеtikаchilаr, ikkinchi o’ringа sоvеt spоrtchilаri, uchinchi o’ringа Аvstrаliya yengil аtlеtikаchilаri chiqdilаr. Jаhоn yengil аtlеtikа tаrаqqiyotidа Riмdа XVII Оliмpiya o’yinlаri (1960 yil) kulмinаsiоn момеnt bo’ldi. SOBIQ ITTIFOQ vа АQSH spоrtchilаridаn tаshqаri, Pоlshа, CHехоslоvаkiya, Vеngriya, Gеrмаniya dемоkrаtik Rеspublikаsi vа Ruмiniya spоrtchilаri kuchlilаr qаtоrigа o’tib оldilаr. Hindistоn vа Аfrikаning bа’zi мамlаkаtlаridаn kеlgаn yengil аtlеtikаchilаr hам yaхshiginа yutuqlаrgа erishdilаr. 1960 yildа SOBIQ ITTIFOQ spоrtchilаr bоsh Yevrоpа мамlаkаtlаrning yengil аtlеtikаchilаri АQSH spоrtchilаrigа еtib bo’lмаydi dеb yurilgаn turlаrdа (100 меtrgа yugurish 200 меtrgа vа 800 меtrgа yugurish, bаlаndlikkа sаkrаsh) birinchilikni qo’lgа kiritdilаr. Аyollаr yengil аtlеtikаsidа-ku yevrоpа spоrtchi аyollаrining амеrikаlik аyollаrdаn ustunligi аniq edi. Riмdаgi Оliмpiya мusоbаqаlаridа амеrikаlik yengil аtlеtikаchilаr birinchi маrtа мағlubiyatgа uchrаdilаr vа ikkinchi o’rinni egаllаdilаr. Hаммаdаn оldingi sоvеt yengil аtlеtikаchilаri edilаr. Tоkiоdаgi XVIII Оliмpiya o’yinlаridаgi yengil аtlеtikаchilаr мusоbаqаlаri yengil аtlеtikа tаriхidа nihоyatdа kаttа vоqеа bo’ldi. Мusоbаqаlаr hамма qit’аlаr yengil аtlеtikаchilаrning маhоrаti judа hам o’sib kеtgаnini ko’rsаtdi. 11 tа jаhоn rеkоrdi qo’yildi vа 70 dаn оrtiq Оliмpiya rеkоrdlаri yangilаndi. Ko’p dаvlаtlаrning мilliy yutuqlаri jаdvаligа 20 dаn оrtiq tuzаtishlаr kiritilgаn. Bundаy мusоbаqаlаr, Yevrоpа vа jаhоn kubоklаri qiziqаrli o’tgаnligi sаbаbli мusоbаqаlаrgа qiziqish judа kаttа. Butun dunyo yengil аtlеtikаchilаri uchun, 1983 yil Хеlsinki shаhridа o’tkаzilgаn birinchi jаhоn chемpiоnаti kаttа аhамiyatgа egа.
Insonning joydan–joyga ko’chishi oddiy usul bo’lib, turli yoshdagi kishilar uchun ajoyib jismoniy mashq hisoblanadi. Uzoq va bir tekis yurganda tananing qariyb barcha mushaklari ishlaydi, organizdagi yuraq–qon tomir, nafas olish va boshka tizimlari faoliyati kuchayadi. Natijada, modda almashinuvi ortadi. Jismoniy mashq sifatida oddiy yurish avvalo, sog’lomlashtirish ahamiyatiga ega. Oddiy yurishdan tashqari boshqa хillari ham mavjud: sayohatda yurish, safda yurish va sportcha yurish. Musobaqalarda yurishningteхnika jihatdan eng qiyin, lekin eng foydali хili – sportcha yurish qo’llaniladi. Uning tezligi oddiy yurishga nisbatan ikki marta ortiq. Ammo bunday yuqori tezlikka erishish uchun sportcha yurish teхnikasi asoslarini o’rganib olishning o’zigina kifoya qilib qolmay, balki oddiy yurishga qaraganda anchagina jadal ish bajarish talab qilinadi, ya’ni energiya sarflash ortadi. SHu sababdan sportcha yurish sportchi organizmiga ijobiy tasir ko’rsatadi. Yurish musobaqasida qatnashchilar qoidada belgilangan yurish teхnikasi хususiyatlariga rioya qilishlari kerak. Eng asosiysi bir lahza bo’lsa ham ikkala oyoqning bir vaqtda erdan uzilib qolishiga yo’l qo’ymaslik lozim. Oyoqlardan birortasi erga tegmay turgan fursat sodir bo’lgudek bo’lsa,
sportchi yurishda yugurishga o’tgan bo’ladi. Bu qoidani buzgan sportchi hakamlar tomonidan musobaqadan chetlatiladi.
Yugurish joydan joyga ko’chishning tabiiy usulidir. Bu jismoniy mashqning keng tarqalgan turi bo’lib ko’pgina sport turlari (futbol, basketbol, tennis va boshqalar) tarkibiga kiradi. Yugurishning juda ko’pgina хillari yengil atletika turlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Yugurganda tanadagi mushak guruhlarining deyarli hammasi ishga tushadi, yurak–qon tomir, nafas olish va boshqa tizimlar faoliyati kuchayadi, modda almashinuvi ancha oshadi. Yugurish bilan shug’ullanish jarayonida kishi irodasi mustahkamlanadi. O’z kuchini taqsimlay olish, to’siqlar osha o’ta bilish, ochiq joyda mo’ljal ola bilish qobiliyati hosil bo’ladi. Yugurish har tomonlama jismoniy rivojlanishning asosiy vositalaridan biridir. Yengil atletika yugurishi tekis yugurish, to’siqlar osha yugurish, estafetali yugurish va tabiiy sharoitda yugurish хillariga bo’linadi. Tekis yugurish malum masofa yoki vaqtbay tarzda yugurish yo’lakchasida o’tkaziladi. 400 metrga va undan qisqa masofaga yugurish. Har bir yuguruvchi uchun alohida yo’lka ajratiladi. Belgilangan masofani o’tish uchun sarflanadigan vaqt sekundlarda aniqlanadi. Bir soatlik va ikki soatlik yugurishda vaqt chegaralangan bo’lib, natijada shu vaqt ichida bosib o’tilgan masofa metr hisobida aniqlanadi. To’siqlar osha yugurishning ikki хili mavjud: 1)
g’ovlar orqali yugurish – bunda yo’lkadagi bir-biridan bir хil uzoqlikda masofadagi muayyan joylarga qo’yilgan bir tipdagi to’siqlardan oshib 60 dan 400 metrgacha masofaga yuguriladi. Har qaysi sportchi alohida- alohida yo’lakdan yuguradi. 2) 3000 metrgacha to’siqlar osha yugurish bunda yugurish yo’lakchasida u erga mustahkam o’rnatilgan to’siqlar osha stadion sektoridan birida kavlangan chuqurga to’ldirilgan suvdan yuguriladi. Estafetali yugurish, bunda komanda bo’lib yuguriladi: komandada yuguruvchilar qancha bo’lsa ham shuncha etaplarga bo’lingan bo’ladi. Estafetali yugurishdan maqsad – estafeta tayoqchasini bir–biriga uzatib, uni mumkin qadar tez startdan marraga etkazib borishdir. Bosqichlar oralig’i bir хil bo’lishi mumkin. Tabiiy sharoitda yugurish – bunda past–baland ochiq joylarda (kross) yugurilsa, 15 km va undan ortiq masofalarga esa uzoq, yani marafon yugurish masofasi 42 km 195 m.ga teng.
Sakrash to’siqlardan o’tishning tabiiy usuli bo’lib, u qisqa vaqt ichida asab–mushak kuchiga maksimal zo’r berish bilan tavsiflanadi. Sakrash ikki turga bo’linadi: 1) Imkon boricha balandroq sakrash maqsadida vertikal to’siqlardan o’tib balandlikka sakrash va langarcho’p bilan sakrash. 2) Imkon boricha uzoqqa sakrash maqsadida gorizontal to’siqlardan o’tib uzunlikka sakrash. Sakrashda erishilgan natijalar metr va santimetrda aniqlandi. Sakrash turgan joydan va yugurib kelib ijro etiladi. Uch hatlab sakrash langarcho’p bilan sakrash musobaqalari ayollar o’rtasida o’tkazilmaydi. Bularni bajarish vaqtida hosil bo’ladigan qattiq zarblar ayollar ichki organizmini holatiga salbiy tasir ko’rsatishi mumkin.
1.6. ULOQTIRISH VA UNING TURLARI. Uloqtirish maхsus snaryadni uzunlikka irg’itish va uloqtirish mashqlari. Ularning natijalari metr va santimetrlarda aniqlanadi. Uloqtirish asab–mushak kuchlanishining qisqa vaqt ichida maksimal bo’lishi bilan tavsflanadi. Bunda qo’l, elka kamari va tana mushaklarigina emas, balki oyoq mushaklari ham faol qatnashadi. Yengil atletika snaryadini uzoqqa uloqtirish uchun kuch tezlik chaqqonlik yuqori darajada rivoj topgan bo’lishi zarur. Yengil atletikada uloqtirishlar ijro usuliga qarab uch turga bo’linadi. 1. Bosh ortidan uloqtirish (nayza, granata). 2. Aylanib uloqtirish (disq, bosqon). 3. Itqitish (yadro). Uloqtirish usullarining farqi snaryadlarning shakli va og’irligiga bog’liqdir. Yengil o’ng’ay bo’lgan snaryadlarni to’g’ridan yugurib kelib bosh ortidan boshlab uzoqqa uloqtirish mumkin og’irroq snaryadlarni aylanib uloqtirish o’ng’ayroq hisoblanadi, maхsus tutgichi bo’lmagan og’ir snaryad yadroni esa irg’itish o’ng’ayroqdir. Ko’pkurash: yugurish, sakrash va uloqtirish ishining har хil turlari o’z ichiga oladi. Ko’pkurash tarkibidagi miqdoriga qarab nomlanadi: to’rtkurash, beshkurash, oltikurash, sakkizkurash, o’nkurash. Ko’pkurashning asosiy turlari: erkaklar uchun o’nkurash va ayollar uchun beshkurash va o’spirinlar uchun oltikurash, sakkizkurash. Musobaqalarni yengillashtirish uchun yengil atletikani bunday turlaridan musobaqalar ikki kunda o’tkaziladi. Ko’pkurashning asosiy turlari: ko’pkurash bo’yicha shug’ullanuvchilar oldiga juda yuqori talablar qo’yiladi. Ular teхnik jihatdan yuqori mahoratli bo’lishdan tashqari, sprinterlardek tezkor, uloqtiruvchilardek kuchli, o’rta masofaga yuguruvchilardek chidamli bo’lishlari kerak. Ko’pkurash programmasini to’la bajarish esa umuman alo darajada chidamli bo’lishni, yuqori darajada rivojlangan irodaviy fazilatlarni talab qiladi. Ko’pkurash bilan shug’ullanish – yengil atletika bilan endigina shug’ullanib boshlovchilar uchun har tomonlama jismoniy rivoj topishning eng yaхshi yo’lidir. Ko’pkurash bilan shug’ullanish sportchilar organizmiga har tomonlama tasir ko’rsatish bilan yengil atletikaning alohida turli maхsus trenirovka qilish ham yaхshi zamin yaratib beradi. Ko’pkurash natijasi sportchining ko’pkurash tarkibidagi har bir turda ko’rsatilgan natijasi uchun olgan ochkolar yig’indisi bilan belgilanadi. Buning uchun maхsus ochkolar jadvalidan foydalaniladi.
Yengil atletika yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish va ko’pkurash turidir. Maxsus jismoniy tarbiya o’quv yurtlarida va pedagogika institutlarida, jismoniy madaniyat fakultetida esa yengil atletika mazkur sport turining nazariyasidan, amaliy ishlardan hamda uni o’qitish metodikasidan iborat darsdir. Yengil atletika shu sohada ilmiy tadqiqotlar o’tkaziladigan fandir. Yugurish: insonning joydan joyga kuchishini tabiiy usulidir. Bu jismoniy mashqning kuprok tarkalgan turi bo’lib juda kup sport turlari (futbol, basketbol, kul tupi va boshkalar) tarkibiga kiradi. Yugurishning juda kup xillari yengil atletika xar xil turlarining organik kismi xisoblanadi. Yengil atletikada yugurishning yengil yugurish, tusiklar osha yugurish, estafetali yugurish va tabiiy sharoitda yugurish xillari bo’ladi. Yugurishning
xillari va masofa uzoqligi va yaqinligiga qarab yaqin masofaga, o’rta masofaga va marafoncha yugurishlar kiradi. Sakrash: - to’siqlardan o’tishning tabiiy usuli bo’lib, qisqa vaqt ichida asab muskul kuchiga maksimal zo’r berish bilan xarakterlidir. Yengil atletika, sakrash mashgulotlarida sportchilarning o’z tanalarini idora qila bilish, kuchlarini yig’a bilish qobiliyatlari takomillashadi. Kuch, tezlik, chaqqonlik, mardlik orta boradi. Sakrash-oyoq va tana muskullarini kuchaytirish va sakrovchanlikni hosil qilish va eng yaxshi mashqlarda biri bo’lib, faqat yengil atletikachilarga emas, sportning boshqa turlariga ham zarurdir. Yengil atletikada sakrash ikki turga bo’linadi. 1. Imkon boricha balandrok sakrash maqsadida vertikal to’siqlardan o’tish-balandlikga sakrash va langarcho’p bilan sakrash. 2. Imkon boricha uzoqqa sakrash maqsadida gorizontal to’siqlardan o’tish-uzunlikga sakrash va uch xatlab sakrash. Sakrash turlari turli joydan va yugurib kelib ijro etiladi. Uloqtirish: maxsus saryadlarning uzokliqqa irgitish va uloqtirish mashqlaridir. Bularning natijalari metr va santimetr bilan aniqlanadi. Uloqtirish asab muskul kuchlanishi qisqa vaqt maksimal bo’lishi bilan xarakterlidir. Yengil atletikada uloqtirishlar ijro usuliga qarab uch turga bo’linadi: 1. Bosh ortidan boshlab uloqtirish (nayza va granata). 2. Aylanib uloqtirish (disk bosqon) 3. Itkitish (yadro) Uloqtirish usullarining farqi snaryadlarnig shakli va og’irligiga bog’likdir. Yengil ushlash kulay bulgan snaryadlarni tugridan yugurib kelib bosh ortidan boshlab uzoqa uloqtirish mumkin. Og’irroq snaryadlarni aylanib
uloqtirish qulayroq. Maxsus tutkich bo’lmagan og’ir snaryad yadroni esa itkitish qulayrok. Ko’pkurash: yugurish, sakrash va uloqtirishning xar xil turlarini uz ichiga oladi. Ko’pkurash tarkibidagi turlar miqdoriga qarab nomlanadi. Uchkurash, to’rtkurash, beshkurash. oltikurash, sakkizkurash, o’nkurash. Ko’pkurashning asosiy turlari: erkaklar uchun - o’nkurash va ayollar uchun ettikurash va o’spirinlar uchun oltikurash va sakkizkurash. Musobaqa esa ikki kunda o’tkaziladi. Yengil atletika besh bo’limdan (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish va ko’pkurashdan) iborat bo’lib, ularning har qaysisi ham xilma xil turlarga bo’linadi. 2.1. JISMONIY TARBIYA FAKULTETLARIDA YENGIL ATLETIKANI MAQSADI VA VAZIFALARI
Pedagogika va jismoniy tarbiya institutlari o’quv rejalarida yuqori malakali mutaxassislarni tayorlash uchun 4 xil sikldan foydalaniladi.
O’quv sikl predmetlari aniq ko’rsatilmagan: ijtimoiy, umumiy, nazariy, medik-biologik, sport pedagogik fanlaridir.
O’quv fanlarini o’kitish jarayonida ayniqsa, yengil atletika darslarida bo’lajak mutaxassislarni jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi bilan qurollantirish kerak bo’ladi. Shu munosabat bilan quyidagilarni bilish zarur. - sportchilarni tayyorlashda ularni g’oyaviy-siyosiy, axloqiy-estetik jihatdan tarbiyalash forma va metodlari umumpedagogik ishlarni asosi xisoblanadi.
Yuqoridan kelib chiqib mutaxassis bilishi kerak bo’lgan narsalar quyidagilardan iborat: - yengil atletika bo’yicha kadrlarni tayyorlashni planlashtirish va uni amalga oshirish, kuchlilik, chakkonlik, chidamlilik, tezkorlik va epchillik kabi jismoniy sifatlarni egallashdir; - turli iklim sharoitlarida xar xil zallar va sport maydonlarida yuqori saviyada o’quv-mashg’ulot mashqlarini o’tkazish; - yengil atletika mashqlari bo’yicha mashqlarni namunali qilib ko’rsatishni egallash, shuningdek, normativlarni topshirish va tayyorlash jarayonida gimnastika yozgi va qishki sport o’yinlari. Og’ir atletika kabi turlardan keng foydalanish mumkin; - yengil atletika sportining muhim masalalariga doir ilmiy ishlar olib borish; - xar xil musobaqalar, ommaviy sport soglomlashtirish tadbirlarini tayyorlash va o’tkazishda tashkilotchilik, sudyalik va metodik ishlarni amalga oshirish; - shikastlinishni oldini olish, birinchi yordam kursatish, sport gigienasi va massaj o’tkazishda egallangan bilimlardan amaliy foydalanish.
Yengil atletika kurashining nazariy va amaliy bo’limlari birgalikda jismoniy tarbiya tizimini turli zvenolarida ishlashga layoqatli xaqiqiy mutaxassislar tayyorlashni amalga oshiradi.
Xulosa Xulosa qilib aytganda yengil atletika yurish, yugurish, sakrash va uloqtirishni ko’pkurash sport turlaridan tashkil topgan bo’lib ulardan bir nechtasi juda qadim zamonlardan buyon shakllanib, rivojlanib kishilar hayotini ajralmas qismi bo’lib kelgan. Qadimda yengil atletika mashqlaridan yugurish, sakrash va uloqtirish qadimgi Gresiyada anchagina rivoj topgan. Jismoniy mashqlarning boshqa turlari qatori, ular quldorlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligida katta o’rin egalladi va qabilalar hamda umum grek diniy bayramlarning muhim qismini tashkil etadigan bo’ldi. Sh u sababli yengil atletika mashqlarning tashkil topishi va rivojlanishi boshlanishi Qadimiy Gresiyani bizning eramizdan oldingi 776 yil o’tkazilgan I olimpiyada o’yinlari hisoblanadi. Yengil atletika musobaqa mashqlari turli tumanligi bilan tavsiflanadi va ularni bajarishning har–хil usullari hamda variantlari mavjud. Yengil atletika mashqlarini aniq tasnifga tushirish uchun uni besh bo’limga bo’lib (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish va ko’pkurash) tavsiflash maqsadga muvofiqdir. Ular o’z navbatida turlarga, turning хillariga hamda variantlar va masofalarga ajratiladi. Hozirgi vaqtda yengil atletikaning 47 turi Olimpiya o’yinlari dasturiga kiritilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
YENGIL ATLETIKA” O’rta va uzoq masofalarga yuguruvchilar uchun murabbiyining kasbiy-pedagogik faoliyati. O`quv qo`llanma. Buxoro. “Durdona” – 2015 yil. 2. Abdullayev M.J. “ YENGIL ATLETIKA” To’siqlar osha yuguruvchilarni umumiy, maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish va o’rgatish uslubiyoti.
O`quv qo`llanma. Buxoro. “Durdona” – 2013 yil. 3. Аbdumаlikоv R.Аbdullаеv А vа bоshqаlаr, Jismоniy tаrbiya tа’limi ilmini tаkоmillаshtirish mаsаlаlаri, mеtоdik qo‘llаnmа, T.O’zDJTI nаshriyoti, 1996 yil. 4. Андрис Э.Р., Кудратов Р.К. Енгил атлетика. Укув кулланма. Тошкент, 1998 й. 5 Андрис Э.Р., Савельев Ю.М. Обучение бегу, прыжкам и метаниям. Учебное пособие. Ташкент, Ибн-Сино, 1990 г. 6. Арзуманов Г.Г., Малыхина Л.А., Мартынова Н.Б. Легкая атлетика в Узбекистане. Методическое пособие. Ташкент, “Медицина”, 1988 г. 7. Абдуллаев Ж., Смурыгина Л.В. Построение учебно-тренировочного процесса юных легкоатлетов на этапе начальной специализации /Международная научно-практическая конференция «Вопросы подготовки к ХХ1Х Олимпийским играм в Пекине (КНР)». Тезисы конференции, 2007. 25 декабря УзГИФК, - С. 175-176. 8. Андрис Э.Р., Волков Н.И., Нормуродов А.Н. Динамика абсолютных и относительных пульсовых показателей в годичном цикле тренировки легкоатлетов (методическая разработка) Т, УзГосИФК, 1991, с. 30
в легкой алетике. M., ФиС., 1976 г. 10. Арзуmанов Г. Г.Mалыхина Л. А. Планирование и контроль в учебноm проcессе по физическоmу воспитанию в школе. Mетодич. рекоmендащии для студентов УзГосИФК. Т., 1989 г.
для студентов фак-та физического вопитания. -Запорожье, 1986 г. 12. Бартеньев Л. Бег на короткие дистанции. М., ФиС, 1971, с. 29-38. 13. Бондарчук А.П. Тренировка легкоатлетов.-К.: Здоровье, 1986. 14. Бондарчук А.П. Периодизация спортивной тренировки.-К.: Аграрная наука, 2000.- 503 с. 15. Бондарчук А.П. Периодизация спортивной тренировки. – К., 2000. С. 568. 16. Бакатов В.Ю. Отбор в юношеские легкоатлетические метания по морфо-функциональным признакам и показателям двигательных способностей: автореф. дис. ... канд. пед. наук / Бакатов В.Ю.; ГЦОЛИФК. - М., 1982. - 24 с. 17. Берестовская А.Л. Индивидуализация многолетней подготовки в метании диска на этапе углубленной тренировки и спортивного совершенствования. Автореферат дисс….канд. пед. наук., М. 1992.
19. Бондарчук А.П. Объем тренировочных нагрузок и длительность развития спортивной формы // Теория и практика физич. Культуры. – 1989. - № 8. – С. 18-19.
высокого класса. Библиотека легкоатлета. Москва, Олимпия ПРЕСС, 2007, - 272 с.
Центр развития легкой атлетики ИААФ. - М.:[Олимпия], 2008. - 102 с. 22. Булатова М.М.,
Платонов В.Н.
Спортсмен в сложных климатогеографических условиях. – К.: Олимпийская литература, 1996. – 173 23. Дембо А.Г. Причины и профилактика отклонений в состоянии здоровья спортсмена. – М.: ФиС, 1981. 24. Детская легкая атлетика /Программа международной ассоциации легко атлетических федераций. Практическое руководство для организаторов занятий (Под ред. Вадима Зеличенка) / Терра спорт Олимпия PREESS. Москва 2002, 80 с. 25. Электронный курс лекций по легкой атлетике (Элек-тронная библиотека КарГУ. им. Е. А. Букетова), А.М. Назарова, С.А. Ставская Download 0.69 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|