Referat bajardi: Rahimov Davron. Qabul qildi: N. Nasimova Ta’lim yo‘nalishi
Download 238.43 Kb. Pdf ko'rish
|
iroda psixologiyasi
- Bu sahifa navigatsiya:
- PSIXOLOGIYASI
- Mavzuning tayanch tushunchalari
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI MUSIQA, BADIIY GRAFIKA VA MEHNAT TA’LIMI FAKULTETI “Kasbiy ta’limni o‘qitish metodikasi” kafedrasi
«Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti» fanidan «IRODA PSIXOLOGIYASI» mavzusida
REFERAT
BAJARDI: Rahimov Davron. Qabul qildi: N.Nasimova
Ta’lim yo‘nalishi:
5142000-Mehnat ta’limi
Samarqand - 2014 IRODA PSIXOLOGIYASI
1. Irodaviy arakatlar, iroda akti va uning tuzilishi. 2. Shaxsning irodaviy tuzilishi. 3. Iroda sifatlari va uni tarbiyalash.
iroda akti, irodaviy zsr berish, ыaror, ыarorni ijro etish, ijroga bao berish, dadillik, ыat’iyatlilik, matonatlilik, sabr-toыatlik.
faoliyatlarida namoyon buladi. Iroda inson faolligining muxim tomonini tashkil etadi.
Odam tevarak-atrofdagi olamni uz sezgi, idroklari yordamida bilib, urganibgina kolmay, uni uz extiyojlari, zaruriyatlariga moslab uzgartiradi xam. U uz akl-idroki yordamida zarur natijani kulga kritish uchun kachon, kayerda va kanday kuch –gayrat sarf etish zarurligi, ish faoliyatini kanday tashkil etish kerakligini belgilaydi. Kup xollarda murakkab xatti-xarakatlar natijasidagina tegishli yutuk kulga kritiladi. Bunday xarakat davomida obyektiv va subyektiv kiyinchiliklarni yengib utishga tugri keladi.
Kuch-gayratni vujudga keltirish, kancha vakt kuch-gayrat zarur bulsa, uni ushancha vakt saklab turish uchun kishiga iroda kerak. Iroda kishi ongining shunday bir soxasiki, bu orkali odam uz ishiga faol krishadi va uni muvofiklashtirib boradi. Iroda tufayli kishi uz shaxsiy tashabbusi bilan, ongli zaruratdan kelib chikkan xolda, oldindan rejaga solingan yunalishda va oldindan nazarda tutilgan kuch-gayrat bilan tegishli ish xarakatlarni bajarishi mumkin. Bundan tashkari, odam uz psixik faoliyatini tegishli ravishda uyushtirish xamda uni muayyan bir mazmunga yunaltirishi xam mumkin..
Odam uzidagi emosional xolatni sirtiga chikarmaslikka, tashki tomondan bilintirmaslikka xarakat kilishi, goxo tashki tomondan mutlako buning aksi bulgan xolatlarni ifoda etishi xam mumkin. Xullas, iroda, bir tomondan, odam xatti- xarakatini yunalishga soladi yoki uni biror xarakatdan saklab koladi, ikkinchi tomondan, mavjud vazifa va talablardan kelib chikkan xolda kishining psixik faoliyatini uyushtiradi.
ShAXS VA IRODAVIY XARAKATLAR.
Odamning irodaviy xarakatlari uz oldiga kuygan maksadlarini, turli-tuman yumushlarini shunchaki bajarishdangina iborat emas. Balki irodaviy xarakat uziga xos xususiyatga egadir. Buning ma’nosi shuki, odam uz oldida turgan va uning uchun juda katta axamiyatga ega bulgan maksadlarga uzi uchun unchalik axamiyatli bulmagan boshka xatti-xarakat motivlarini buysundiradi.
Iroda kishining uz xatti-xarakatlarini ongli ravishda boshkarishni, bir kator intilish va istaklarni tiyib turishni takoza etadi. Irodaviy xarakat shundan iboratki, bundan odam uzini-uzi idora kiladi, uzini-uzi kulga oladi, uz xis-tuygularini nazorat kilib turadi va kerak bulib kolgan paytlarda ularni bosa oladi. Irodaning namoyon bulishi ish-xarakatlarda ongning ishtirok kilishi bilan boglik bulgan shaxs faolligidir.
Irodaviy faoliyat shaxs tomonidan keng mikyosda anglangan va psixik jarayonlarni amalga oshirish xarakteri jixatidan irodaviy zur berishni talab kiladigan bir kator ishlarni takoza kiladi.
Kupincha irodaviy faoliyat odamning xayot yulini aniklaydigan, uning ijtimoiy kiyofasini kursatadigan karorlarga kelish bilan boglik buladi. Bunda burch xissi, Vatan va xalk oldidagi burchini anik anglash namoyon buladi. Bularga misol kilib Ulug Vatan urushi davridagi kishilarimizning kaxramonliklarini kursatishimiz mumkin.
IRODAVIY XARAKATLARNING NERV-FIZIOLOGIK XUSUSIYaTLARI.
Irodaviy faoliyat turli-tuman xarakatlar natijasida amalga oshiriladi. Xarakatlar esa suyak-muskul sistemasining faoliyati tufayli vujudga keladi. Ma’lumki, insonda turli xarakatlarni vujudga keltiradigan 600 dan ortik katta va kichik muskullar mavjuddir. Bu muskullarning xarakati aloxida-aloxida, bir-biridan ajralgan xolda emas, balki ularning birgalikdagi faoliyati tufayli xosil buladi. Insonning istalgan bir xarakatida bir gurux muskullar albatta ishtirok etadi. Bosh miya yarim sharlarida xarakatlarni boshkaruvchi maxsus uchastka bor. Bu yerdan tanamizning barcha kismlariga nerv tolalari ketgan buladi. Bu markaz teskari aloka usulida ishlaydi va xarakatlarimizni boshkarib, tartibga solib turadi. Bordiyu xarakat markazi ishdan chiksa, odamning xarakatlari xam bir-biri bilan uygunlashmaydi, izdan chikadi, kilmokchi bulgan ish-xarakatlarni odam tugri bajara olmaydi. Buni spirtli ichimlik iste’mol kilgan kishi xarakatida kurish mumkin.
Irodaning nerv-fiziologik mexanizimi sifatida bosh miya katta yarim sharlari pustining shartli reflekslar xosil kilishdan iborat bulgan faoliyatini xam kursatish mumkin.
Demak, irodaviy xarakatlarning mexanizmini bosh miyadagi xarakat markazi faoliyati, suyak-muskul sisitemasining faoliyati, shartli reflekslar va ikkinchi signallar sistemasi tashkil etadi.
IRODA AKTI VA UNING STRUKTURASI. Irodaviy xarakatlarning dastlabki boshlangich nuktasi xarakat maksadining vujudga kelishi va shu maksadning urtaga kuyilishidir. Maksad - kishining shu paytda kerakli va zarur deb topgan ish- xarakatlarini tasavvur etishi demakdir.
Maksadni tasavvur kilish odatda, shu maksadga erishish, istak-orzuni amalga oshirish yulidagi intilishga boglik buladi. Masalan, kishi kiyin axvolga tushib kolsa, shu axvoldan bir amallab kutilishini uz oldiga maksad kilib kuyadi. Kishi shu vaziyatni ma’lum darajada uzgartirish, bir nimaga barxam berish, bir nima kushish va shu kabi maksadlarni uz oldiga maksad kilib kuyadi.
Xatti-xarakatni maksad kilib kuyish kishining mexnat faoliyati, kasb-koriga boglik bulgan vazifalariga va turmushdagi burchlariga karab belgilanadi. Kishi jamiyatda, jamoada tutgan urni maksad kuyishga ta’sir etadigan muxim omil xisoblanadi.
Kishida kelib chikadigan extiyojlar darrov yakkol tasavvur kilinadigan maksad tarzida xosil bula kolmaydi. Kungilda kechayotgan extiyoj va intilishlar turli darajada anglanishi va turlicha tasavvur kilinishi mumkin. Masalan, extiyoj va intilishlar ba’zan istak tarzida kungildan kechadi. Istak shunday xolatki, bunda odam uziga nimadir yetishmayotganini, nimanidir istayotganini xis kilib turadiyu, usha narsa nima ekanini yaxshi tasavvur kila olmaydi. Tilak intilishning shunday boskichiki, bunda kishi xarakat maksadini anglab yetadi, lekin unga erishish yullari va vositalarini xali tushunib yetmaydi. Extiyoj yana kuchayib boraveradi. Natijada intilishi maksadlaridan tashkari, uning yul, usul va vositalari xam asta-sekin anglashilib borad. Intilishning bunday tula anglanilgan boskichi xoxish deb aytiladi. Maksadning va unga yetishish yullarining ma’kul va noma’kulligini belgilab beradigan xamma narsa ish-xarakat mtoivlari deb aytiladi. Kishi nega boshka bir maksadni emas, balki xuddi shu maksadni uz oldiga kuymokda, shu maksadga yetishmok uchun boshka yul va vositalar bilan emas, balki xuddi shu vositalar bilan ish kurishning sababi nima degan savolga javob motiv deb ataladi. Maksadlarni, ularga erishish yullari va vositalarini tanlash jarayoni ba’zan ichki kurash xarakteriga ega buladi. Bu kurashda turli kuch va jozibaga ega bulgan bir necha motiv maydonga chikadi. Bu jarayon motivlar kurashi deb yuritiladi. Motivlar kurashi kupincha tafakkur bilan xissiyot urtasidagi kurashdan iborat buladi. Bundan tashkari, bu burch xissi bilan unga oid bulgan kandaydir boshka shaxsiy xis urtasidagi kurash tarzida xam namoyon bulishi mumkin. Maksadga erishish yullari va vositalarini tanlash jarayoni, rejalashtirish motivlar kurashi bilan boglangan bulib, karorga kelish bilan tugaydi. Karorga
kelish muayyan bir maksadni va shu maksadga erishish yulidagi xarakat usullaridan birini tanlab olish demakdir. Tez karorga kelish sur’ati bir kancha sabablarga, jumladan, extiyojga, xal kiluvchi motiv kuchiga, vaziyatga, xissiyotga, tafakkur va xayolning tarakkiyot darajasiga, kishining turmush tajribasi va bilimlariga, dunyokarashi, temperament va xarakteriga, boshka kishilarning maslaxati, buyrugi, takliflariga boglikdir. Bundan tashkari, maksadning axamiyatliligiga, birorta karorga keltiruvchi faoliyatning xarakteriga xam boglik buladi. Kat’iyat fakat tezlik bilan karorga kelishdagina emas balki, karorni tez va dadil bajarishda xam zoxir buladi. Tezlik bilan karorga kelish vaa uni belgilangan muddatda bajarish – kat’iyatni namoyish kilish demakdir. Kabul kilingan karor mustaxkam yoki bush bulishi mumkin. Bir marta kabul kilinib, keyinchalik uzgartirilmaydigan va ma’lum vakt davomida albatta bajariladigan karor kat’iy va mustaxkam karor deyiladi. Karor kabul kilinsayu, keyin yo uzgartirilsa, yoki boshka yangi karor bilan almashtirilsa, yoxud butunlay bekor kilinsa, bunday karor bush karor deyiladi. Kat’iy va mustaxkam karorga kelish irodaning ijobiy xususiyatidir. Karor unga muvofik keladigan choralar kurish va xarakat kilish uchun kabul kilinadi. Karordan xarakatga utishni karorni ijro etish deyiladi. Irodaning eng muxim va asosiy boskichi karorni ijro etishdir. Odatda irodaviy xarakatlar 2 xil: jismoniy va akliy buladi. Jismoniy xarakatlarga xar xil mexnat operasiyalari, uyin va sport mashgulotlari va boshkalar kiradi. Akliy xarakatlarga esa masala yechish, yozma ishlar, dars tayyorlash, ilmiy tadkikot ishlari olib borish kabilar kiradi Kup vakt takrorlanib uzlashib ketgan, kunikma va malakalarga aylangan xarakatlar xam murakkab irodaviy xarakatlardandir. Karorni ijro etish, odatda, ma’lum vakt, muddat bilan boglik buladi. Karor kechikmasdan, belgilangan muddatda ijro etilsa, bu irodaning ijobiy sifatidan dalolat beradi. Ammo kabul kilingan karor xamisha bajarilavermaydi, ayrim xollarda esa uz vaktida bajarilmay koladi. Ijrosi paysalga solinadigan yoki butunlay ijro etilmaydigan karorlar niyatlar deb aytiladi. Bir kator xollarda karorga kelish boshka kuchli extiyojlarning ta’sirini zaruriy tarzda yengish bilan boglik bulgan jiddiy xarakterdagi ichki zur berish bilan boglik buladi. Uzidagi karshiliklarni yengish bilan boglik bulgan bunday jarayon irodaviy zur berish deyiladi. Irodaviy zur berish ongning, avvalo nerv-muskul apparatining maxsus zurikishida ifodalanadi va organizmning tashki uzgarishlarida namoyon buladi. Bundan tashkari, zur berish uchun yana kuch sarflashga xam tugri keladi. Irodaviy zur berish va irodaviy xarakat maksadga erishish yulida uchraydigan tusiklarni yengishda namoyon buladi. Tusiklar esa ikki xil: ichki va tashki tusiklar bulishi mumkin. Irodaning navbatdagi boskichi ijroga baxo berish bulib xisoblanadi. Baxo berish kilingan ishni ma’kullash, oklash yoki koralashdan iborat buladi. Bu baxo kabul kilingan karor yoki bajarilgan xarakatlardan mamnun bulish yoki mamnun bulmaslik tufayli kelib chikkan maxsus xissiy kechinmalarda ifodalanadi. Demak, iroda insongagina xos noyob psixik jarayondir. U insonning ongli xarakatlarida namoyon buladi. Iroda tufayligina turli karshiliklarni yengib uz maksadimizga erishamiz. Iroda juda murakkab tuzilishga egadir. U kuplab xarakat boskichlarini uz ichiga oladi.
Mavzu bsyicha talabalar bilimini sinash uchun savollar: 1. Faollik nima? 2. Motiv va motivlar kurashini tushuntiring. 3. Iroda kanday bosыichlarda yuz beradi? 4. Iroda sifatlariga nimalar kiradi?
Adabiyotlar: 1. Karimov I. Uzbekiston XXI asr busagasida.T:. 1999. 2. Umumiy psixologiya.. A.V.Petrovskiy taxririda. T:. 1992. 3. Goziyev E. Oliy maktab psixologiyasi. T:.1997. 4. Gonobolin F.N. Psixologiya. T:.1976. 5. Ivanov P.I. Iroda va uni ustirish. 1965. 6. Tokereva V.A. Kuchli iroda va mustaxkam xarakter egasi bul. T:.1969. 7. Xrestomatiya po obщyey psixologii. 1995. 8. Psixologiya: izolxli lugat. T:. 1998. 9. Raxmonova M. Psixologiya kursida kursatmaliliik. T:. 1981. 10. Chxartashvili Sh.N. Problemы voli v psixologii. «Voprosnik psixologii» jurnali №4, 1967. Download 238.43 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|