Reja: Avariyviy to’qnashuvlar va ularning sabablari haqida

Avaryaviy to’qnashuvni oldini oluvchi qurilma ishlash
printsipi va vazifalari (TCAS va STCA)
Reja:

1. 
   Avariyviy to’qnashuvlar va ularning sabablari haqida
   

2. 
   Avariyaviy to’qnashuvlarni oldini oluvchi qurilmalar va ularning ishlash printsipi , vazifalari haqida
   

Hozirgi kunda aviato’qnashuvlar va ularning oldini olish uchun bir qancha qurilmalar mavjud. Aviato’qnashuvlar havo kemasi va tashqi jism yoki havo kemasi va havo kemasi o’rtasida bo’lishi mumkin. Birinchi holatda ya’ni havo kemasi va tashqi jism bilan to’qnashuv sodir bo’lsa masalan, qush, qushlar galasi yoki havodagi boshqa jism bilan unchalik havfli bo’lmaydi. Ammo bu mutlaq havfsiz bo’ladi degani emas. Hozirgi zamonaviy havo kemalari bu kabi kichik to’qnashuvlar uchun bir qancha chidamli funksiyalarga ega. Bu esa to’liq bo’lmasada , birozga to’qnashuvdagi havf miqdorini kamaytiradi. Ammo ikkinchi vaziyatda ya’ni havo kemasi bilan havo kemasi orasidagi to’qnashuvda havf miqdori ancha katta bo’ladi. Chunki ikkita havo kemasi to’qnashuvi natijasida bir –biriga katta ziyon keltirishi mumkin, asosiy qismlari shikastlanishi mumkin. Shu kabi avihalokatlarni oldini olish maqsadida bir qancha qurilmalar ishlab chiqilgan va foydalaniladi.

Quyida avariyaviy to’qnashishni oldini oluvchi qurilmalar va ularning ishlash printspi bilan tanishib chiqamiz. Ulardan biri STCA ( Short Term Conflict Alert- ing. Qisqa muddatli to’qnashuvlar haqida ogohlantirish )- bu yerga asoslangan xavfsizlik tarmog’i bo’lib , nazoratchiga o’z vaqtida ajratish minimallarining potensial yoki haqiqiy buzilishi haqida ogohlantirish yaratish orqali samolyotlar o’rtasidagi to’qnashuvlarning oldini olishda yordam berishga mo’ljallangan tizim hisoblanadi. Ushbu tizim foydalanuvchi tomonidan belgilangan har qanday kuzatuv yo’llari juftligi orasidagi minimal bo’linish masofalari qisqa vaqt ichida ( odatda 2 daqiqa) buzilgan yoki buzilishi taxmin qilingan haq qanday vaziyat haqida ogohlantiradi. Bunga radar displeyidagi vizual ogohlantirish orqali erishiladi, ammo ba’zi tizimlar ovozli ogohlantirishni ham ta’minlaydi. STCA bu muayyan tizim emas, balki katta bir tushunchadir. Shuning uchun ham butun dunyo bo’ylab ATC dispetcherlari tomonidan qo’llaniladigan bir qator turli xil ilovalar mavjud. EUROCONTROL ushbu STCA tizimidan foydalanish siyosatini ishlab chiqish markaziga quyidagitamoyillarni joylashtirishni tavsiya qiladi;
* STCA bu xavfsizlik tarmog’idir, uning yagona maqsadi xavfsizlikni oshirishdir va sektor imkoniyatlarini hisoblashda uning mavjudligi e’tiborga olinmaydi.
* STCA ajratishni ta’minlash va to’qnahuvlarning oldini olish samaradorligiga sezilarli ijobiy hissa qo’shish uchun ishlab chiqilgan, sozlangan va qo’llaniladi.
Shu bilan birga ATC xodimlariga STCA dan to’g’ri foydalanish uchun maxsus treninglar o’tkazilishi kerak.
STCAning ishlash printsipi
STCAning ogohlantiruvchi ishlashi ko’p jihatdan mahalliy havo bo’shlig’I uchun mojarolarni aniqlash va vaqt parametrlarini optimallashtirishga bog’liq. Murakkab havo bo’shlig’ida har bir havo maydoni turiga hos bo’lgan STCA hajmlaridan foydalanish eng yaxshi amaliyot bo’lib, ular ichida parametr qiymatlarining muayyan guruhlari qo’llaniladi. STCA tizimlari sezilarli darajada farq qilishlari mumkin, faqat qaysi samolyotlar STCA tomonidan ko’rib chiqilishi va qaysi samolyotlar e’tiborga olinmasligini belgilash uchun ishlatiladigan qoidalardagina holos. Muvofiqlik mezonlari alohida treklarga yoki trek-juftlik kombinatsiyalariga qo’llanilishi mumkin. Qo’llanilgan mezonlar odatda parvoz rejasining holatiga asoslanadi, lekin qo’shimcha ravishda( yoki uning o’rniga) foydalanuvchi tomonidan belgilangan SSR kodlari ro’yhatiga (ro’yhatlarni o’z ichiga oladi yoki ro’yhatlarni chiqarib tashlash) asoslanishi mumkin. Agar SSR kodlari ro’yhati ishlatilsa , ular ATC xizmat ko’rsatuvchi provayder tomonidan qabul qilingan amaldagi SSR kodini taqsimlash siyosati bilan yangilanib turishi kerak. Havo bo’shlig’ining oldindan belgilangan hajmlari (masalan , mashqlar joylari )yoki keraksiz ogohlantirishlarni bostirish uchun maxsus parvozlar uchun ogohlantirishlarni ta’qiqlash kerak bo’lishi mumkin.
Samolyotni ajratish bilan bog’liq xavfli vaziyatlar parvoz ekipaji va boshqaruvchi tomonidan sezilmay qolishi mumkin. Nazoratchining ish yuki va ustuvorliklari , agar STCA tomonidan ogohlantirilmagan bo’lsa, yaqinlashib kelayotgan xavfli vaziyatning aniqlanmasligiga olib kelishi mumkin. Bu, ayniqsa, og’ir ish sharoitida sodir bo’lishi mumkin. STCA ni mavaffaqqiyatli amalga oshirish uchun funksiyani texnik xususiyatlar va mahalliy muhitni hisobga olgan holda sozlash va nazoratchilar va muhandislarga tegishli treninglarni o’tkazish kerak.
STCA dan operativ foydalanish nazoratchining tizimga bo’lgan ishonchiga bog’liq bo’ladi. Tizimga ishonch bu ishonchlilik va shaffoflik kabi ko’plab omillarning natijasidir. Ishonchsizlik ham, xotirjamlik ham ma’qul emas va tegishli darajada ishonchni mustahkamlash uchun o’qitish va tajriba kerak. Haddan tashqari ko’p noto’g’ri signallar ATCning STCAga bo’lgan ishonchini kamaytirishi mumkin.
STCA dan foydalanish bo’yicha eng yaxshi amaliyotlar shuni ko’rsatadiki, STCA ning ortib borayotgan murakkabligi va undan foydalanilgan muhit tegishli trening va malakani baholash orqali hal qiladi. Treningning asosiy maqsadi STCAga ishonchning yetarli darajasini rivojlantirish va qo’llab quvvatlash , ya’ni nazoratchilarni STCA samarali bo’lishi mumkin bo’lgan vaziyatlardan eng muhimi , STCA unchalik samarali bo’lgan holatlardan xabardor qilishdir.
Tegishli ATC organi tomonidan yaratilgan barcha STCA ogohlantirishlarning elektron yozuvlarini saqlash statistik tahlillarini osonlashtirishi mumkin. Har bir ogohlantirish bilan bog’liq ma’lumotlar va holatlar ogohlantirishning asosli yoki asossizligi aniqlash uchun tahlil qilishi kerak. Havo hududini loyihalash va ATC mutaxassislarining mumkin bo’lgan kamchiliklarni aniqlash , shuningdek, umumiy havfsizlik darajasini kuzatish uchun ogohlantirishlarni statistik tahlil qilish kerak.
TCAS (traffic collision avoidance system)- bu yo’l harakati to’qnashuvining oldini olish tizimi, shuningdek, yo’l harakati to’g’risida ogohlantirishb va to’qnashuvning oldini olish tizimi sifatida ham tanilgan, u havoda samolyotlar o’rtasida to’qnashuv holatlarini kamaytirish uchun mo’ljallangan samolyot to’qnashuvining oldini oldini olish tizimi hisoblanadi. U havo harakatini boshqarishdan mustaqil, tegishli faol transponder bilan jihozlangan boshqa samolyotlar uchun havo kemasi atrofidagi havo bo’shlig’ini kuzatib boradi va uchuvchilarni MAC tahdidini keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan boshqa transponder bilan jihozlangan samolyotlar mavjudligi haqida ogohlantiradi. Bu Xalqaro Fuqaro Aviatsiyasi tashkiloti tomonidan maksimal uchish massasi (MTOM) 5700 kg dan ortiq bo’lgan barcha samolyotlarga o’rnatilishi yoki 19 dan ortiq yo’lovchini tashishga ruxsat berilgan samolyotlarga o’rnatilgan havodagi to’qnashuvning oldini olish tizimining bir turi.