Reja: Fizik xossalari

Aim.uz

Metall va kotishmalarning fizikaviy, ximiyaviy, mexanikaviy va texnologik xossalari.

REJA:

1. 
   Fizik xossalari.
   
2. 
   Mexanik xossalari.
   
3. 
   Ximiyaviy xossalari.
   
4. 
   Texnologik xossalari.
   

Metall va kotishmalarning fizik xossalari kuyidagilar:

1. 
   Solishtirma ogirligi.
   
2. 
   Kengaish koeffitsenti.
   
3. 
   Suyuklanishda xajmining uzgarish koefitsenti.
   
4. 
   Solishtirma issiklik utkazuvchinligi.
   
5. 
   Magnit xossalari.
   
6. 
   Elektr xossalari.
   

Metall va kotishmalarning solishtirma ogirlagi deb jism ogirligining xajmiga nisbati shu jisimning solishtirma ogirligi deyiladi va d xarfi bilan belgilanadi.
Metall va kotishmalarning kengayish koeffitsenti deb ma'lum uzunlikda va xajimdagi metall kizdirilganda uzunligini ortirishi va xajmini kengayishini nisbatan aniklashga aytiladi.

Metall kotishmalarining suyuklanishida ular xajmining uzgarish koefitsenti deb suyuklanish vaktida metall xajmining uzgarishi V-ni metallni suyuklanishidan oldingi xajmi V-ga nisbatan aytiladi.

Solishtirma issiklik sigimi deb 1 kg metallni isitish uchun zarur bulgan 1? S-ga isitish uchun zarur bulgan issiklik mikdoriga aytiladi va S xarfi belgilanib (kjG`kg·grad)da ulchanadi.
Metall va kotishmalarning solishtirma issiklik utkazuvchanligi deb bir-biridan 1sm oralikda turgan va xar birini yuzi 1 sm? bulgan 2-ta maydoncha orasidagi 1 sek.
Metall va kotishmalarning solishtirma issik utkazuvchanligi. Metalning bir-biridan 1sm oralikda turgan va xar birining yuzi 1sm? dan bulgan ikkita maydoncha orasida 1sek davomida utkaziladigan issiklik mikdori shu metallning solishtirma issik utkazuvchanligi deyiladi va ? bilan belgilanadi. Solishtirma issik utkazuvchanlik vtm, grad (kalsm · sek · grad) bilan ulchanadi.
Metallrning issik utkazuvchanligi temperatura kutarilgan sari pasayadi.
Metall va kotishmalarning issik utkazuvchanligi ularni kizdirish rejimini tanlashda xisobga olinishi kerak.
Pulatning issik utkazuvchanligi uning ximiyaviy tarkibiga boglik buladi. Pulat tarkibidagi xamma kushimchalar uning issik utkazuvchanligini pasaytiradi.
Metall va kotishmalar magnit xossalari. Metall va kotishmalarning magnit xossalarini aniklash uchun ular magnit maydoniga kiritiladi. Kuchlanganligi N bulgan magnit maydoniga kiritilgan biror metall yoki kotishma namunasida xam maydon xosil bo’ladi.
Metall va kotishmalarning elektr xossalari. Metallarning elektr xossalarining ularning solishtirma elektr karshiligi xarakterlaydi. Uzunligi 1 m va kundalang kesim yuzi 1mm? bulgan bulgan simning karshiligi uning solishtirma elektr karshiligi deb ataladi va ( bilan belgilanadi).
Texnikada elektr va radiotexnika materiallarining solishtirma karshiligi, kupincha, ommm2 m bilan ulchanadi (1ommm2 m10^-6ommm). Metal va kotishmalarning elektr xossalarini xarakterlash uchun, kupincha, solishtirma eletr karshilikka teskari kattalikdan, ya'ni dan foydalaniladi. Bu kattalik solishtirma utkazuvchanlik yoki solishtirma elektr utkazuvchanlik deb ataladi.
Texnikada ishlatiladigan metall va kotishmalarning elektr xossalari xar xil buladi. Masalan, elektr simlari elektr utkazuvchanligi mumkin kadar katta bulgan metallardan, reostat va boshkalar esa solishtirma elektr karshiligi imkoni boricha katta bulgan metallardan tayyorlanadi. Kattik eritmalar xosil kiluvchi metallar kotishmalarining solishtirma elektr karshiligi katta buladi. Ammo reostat kabi asboblar tayyorlash uchun ishlatiladigan kotishmalarning solishtirma elektr karshiligi katta bulishini uzigina kifoya kilmaydi. Bunday kotishma kiziganda uzining elektr karshiligini saklab kola oladigan bulishi xam kerak. Metallarning yukori tempraturalardagi solishtirma elektr karshiligi tepraturaga boglik bulib, kuyidagi formulalardan topiladi:



bu yerda _t- metallarning t tempraturadagi solishtirma elektr karshiligi;
₀- uning 00S dagi solishtirma karshiligi;
(- teipratura koeffitsiyenti;
t- tempratura.
Kupchilik toza metallar uchun ( ning kiymati 4*10^-3ga teng.
Ma'lumki, mashina detallariga yoki konstruktsiya elementlariga tashki kuchlar (nagruzkalar) xilma-xil tarzda ta'sir etadi. Masalan, tusinlarga eguvchi kuchlar, xar-xil vallarga burovchi kuchlar (momentlar), dvigatel shatunlariga sikuvchi kuchlar, transport vositalarining tirkamaldariga esa chuzuvchi kuchlar ta'sir etadi va xakozo. Binobarin, mashina detallari va konstruktsiya elementlari ana shu kuchlarga bardosh beradigan materiallardan tayyorlanishi kerak. Mashina detallari va konstruktsiya elementlariga tashki kuchlar 3 xil tarzda: statik tarzda, dinamik tarzda va uzgaruvchan tarzda ta'sir etishi mumkin.
Bir tekisda ta'sir etuvchi nagruzka statik nagruzka deb, zarb bilan ta'sir etuvchi nagruzka dinamiik nagruzka deb, ta'sir etish kuchi uzgarib turadigan nagruzka esa uzgaruvchan nagruzka deb ataladi. Uzgaruvchan nagruzka 0 dan ma'lum mikdorgacha oshib borib, ya'ni 0 ga tushishi, shuningdek, chuzuvchi ta'sir etib, sungra sikuvchi ta'sir etishiga utishi mumkin.
Metall va kotishmalarning tashki kuchlar ta'siriga karshilik kursatish xususiyati ularning mexanik xossalari deb ataladi. Metall va kotishmalarning mexanik xossalari xar xil kuchla ta'sirida sinab kuriladi.
Metall va kotishmalarga kuchlarning kanday ta'sir etishiga karab, ularning chuzilishdagi, sikilishdagi, egilishdagi, buralishdagi, zarb ta'siridagi puxtaligi (mustaxkamligi), shuningdek, tolikish chegarasi aniklanadi.

Savollar:

1. 
   Metallni solishtirish ogirligini tushuntiring?
   
2. 
   Magnit xossalarini ayting?
   
3. 
   Elektr xossalarini ayting?
   
4. 
   Mexanik xossalarini ayting?
   

Tayanch so`z va iboralar
Solishtirma ogirlik. Kengayish koeffitsenti. Xajmni uzgarish koeffitsenti. Solishtirma issiklik sigimi. Issiklik utkazuvchanlik. Magnit xossalar. Elektr xossalar. Mexanik xossalar.

Aim.uz