Reja: Intellektual programmalar va sistemalar haqida tushuncha

Iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalarida on-line operatsiontizimlarni ahamiyati

---

 

---

  REJA:

1. Intellektual programmalar va sistemalar haqida tushuncha.

2. Ekspert tizimining tashkiliy-tarkibiy tuzilishi.

3. Qaror qabul qilish jarayoni ni qo’llab-quvvatlash tizimlari haqida 
tushuncha.

 

 

 

 

  1.  Axborot tizimi tushunchasini kiritishdan oldin tizim deganda nimani 

tushunishimizni aniqlab olamiz.Tizim deganda yagona maqsad yo’lida bir 

vaqtning o’zida ham yaxlit,ham o’zaro bog’langan tarzda faoliyat ko’rsatuvchi 

elementlar(obyektlar) majmuasi tushuniladi. 

 

Informatikada “tizim” tushunchasi ko’proq texnik vositalar,asosan,kompyuterlar 

murakkab obyektlarni boshqarishga nisbatan aytiladi.”Tizim” tushunchasiga  

---

“axborot” so’zining qo’shilishi uning belgilangan funksiyasini va yaratilish 

maqsadini anniq aks ettiradi. 

Axborot tizimi – belgilagan maqsadga erishish yo’lida axborotni 

yig’ish,saqlash,qayta ishlash va uzatishuchun qo’llaniladigan usullar,vositalar va 

shaxslarning o’zaro bog’langan majmuasidir. 

Axborot tizimlari jamiyat paydo bo’lgan paytdan boshlab mavjud bo’lgan, 

chunki rivojlanishining turli bosqichida jamiyat o’z boshqaruvi uchun 

tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa, 

ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va nomoddiy nе'matlarni ishlab chiqarish 

bilan bog’liq jarayonlarga tеgishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun xayotiy 

muxim axamiyatga ega. 

 

Suniy idrok haqida «Sun'iy» sozining ma'nosi ayon: u kelib chiqishiga kora tabiiy 

bolmagan narsani, ya'ni, inson qoli bilan yaratilgan narsalarni nazarda tutadi. 

---

«Intellekt» sozini esa bundayin oson ta'riflashning imkoni yoq. Lugatlarda uning 

ma'nosi juda xilma-xil beriladi. Masalan, intellektni «qaror qabul qila olish 

qobiliyati», «anglash qobiliyati» kabi qisqa va londa ta'riflaridan tashqari, 

«bilish, idrok qilish va tahlil asosida, hamda, yigilgan tajriba hamda konikmalar 

vositasida yangi vaziyatlarga moslasha olish» kabi uzundan uzoq ta'riflari ham 

bor. Ilmiy atama holidagi «sun'iy intellekt» tushunchasi esa ilk bora 1956 yilda, 

Stenford universitetida otkazilgan ilmiy anjumanda inglizcha «artificial 

intelligence» (AI) tarzida ilm- fanga taklif qilingan edi. Sun’iy intellekt o`z nomi 

bilan kompyuterning ong belgilarini egallashini nazarda tutadi. Sun’iy intellekt 

metodlari programmalarni birlashtirishni soddalashtiradi va sun’iy intellekt 

sistemasiga mustaqil o`rganish va yangi foydali ma’lumotlarni yig`ish 

qobiliyatini nazarda tutadi. Inson o`z bilimlarini oshirgani sari o`z fikrlash 

usullarini o`zgartirmasligi va o`ziga ma’lum ma’lumotlarni esdan chiqarmasligi 

mumkin. Sun’iy intellekt sistemasi ham xuddi shunday ishlashi kerak. Sun’iy 

intellekt metodlari programmalar qismlarining yuqori darajadagi mustaqilligini 

nazarda tutadi. 

 Sun’iy  intellekt  deganda  aqliy  xatti-harakatlarga  nisbatan  kompyuter  

tizimining  qobiliyati tushuniladi. Ko‘pincha bunda inson fikrlashi bilan bog‘liq 

qobiliyat anglanadi 

 Sun'iy intеllеkt tizimlari. Bu soxadagi izlanishlarni to’rt yunalishga bulish 

mumkin: 

— Ijodiy jarayonlarni imitatsiya qiluvchi tizimlar. Ushbu yo’nalish kompyutеrda 

o’yinlarni (shaxmat, shashka va x.k.) avtomatik tarjima qilishni va boshqalarni 

amalga oshiradigan dasturiy ta'minotni yaratish bilan shug’ullanadi. 

 — Bilimlarga asoslangan intеllеktual tizimlar. Ushbu yo’nalishdagi muxim 

natijalardan biri ekspеrt tizimlarning yaratilishi xisoblanadi. Shu tufayli sun'iy 

intеllеkt tizimlarini ma'lum va kichik soxalarning ekspеrti sifatida tan olinishi va 

qo’llanishi mumkin.  

— EXMlarning yangi arxitеkturasini yaratish. Bu yo’nalish sun'iy tafakkur 

mashinalari (bеshinchi avlod EXMlari) ni yaratish muammolarini o’rganadi. 

— Intеllеktual robotlar. Bu yunalish oldindan qo’yilgan manzil va maqsadga 

erisha oladigan  intеllеktual robotlar avlodini yaratish muammolari bilan 

shug’ullanadi. 

---

Ekspert  tizimlarini  axborot  tizimlari  sinfi  sifatida  ko‘rib  chiqish  mumkin.  U  

foydalanuvchining roziligidan  qat’iy  nazar  ma’lumotlarni  tahlil  va  tahrir  eta  

oluvchi,  qarorni  tahlil  etib  qabul  qiladigan, tahliliy-tasnifiy  vazifalarni  bajara  

oladigan  ma’lumotlar  va  bilimlar  bazasiga  ega.  Jumladan,  ekspert tizimlari  

keladigan  axborotlarni  guruhlarga  bo‘lib  tashlay  oladi,  xulosa  chiqaradi,  

identifikatsiyalaydi, tashxis qo‘yadi, bashoratlashga o‘rgatadi, sharhlab beradi 

va hokazo.  

 2. Ekspert tizimining boshqa axborot tizimlaridan afzalliklari 

quyidagicha:  

• yaqin  davrlargacha  EHMda  yechish  qiyin  yoki  umuman  yechib  

bo‘lmaydigan  deb  sanaluvchi murakkab masalalarning yangi sinfini yechish, 

optimallashtirish va (yoki) bahosini olish imkoniyati;  

• dasturchi bo‘lmagan foydalanuvchiga (eng oxiridagi foydalanuvchilar) o‘z tilida 

suhbat yuritish va  kompyuterdan  samarali  foydalanish  uchun  axborotni  

vizualizatsiyalash  usullarini  qo‘llash imkoniyatini ta’minlash;  

• yanada  ishonchli  va  malakali  xulosa  chiqarish  yoki  qaror 

 qabul  qilish  

uchun  ekspert  tizimini mustaqil o‘rganish, bilimlardan foydalanish qoidalari, 

ma’lumotlar, bilimlarning to‘planishi;  

• foydalanuvchi axborot yo‘qligi tufayli yoki axborotning haddan ziyod rang-

barangligi, yoki hatto kompyuter  yordamida  ham  odatdagi  qarorni  qabul  

qilishning  cho‘zilib  ketilishi  tufayli  yecha olmaydigan savollar yoki 

muammolarni hal etish;  

• takomillashgan asboblar va ushbu tizimdagi foydalanuvchi mutaxassisning 

shaxsiy tajribasidan foydalanish hisobiga yakka tartibdagi ixtisoslashgan ekspert 

tizimlarini yaratish imkoniyati; • ekspert tizimining asosi qaror qabul qilish 

jarayonini shakllantirish maqsadida tuzilgan bilimlar majmui (bilimlar bazasi) 

sanaladi. 

Intellektual va ekspert sistemalar uch asosiy qismdan tuzilgan: