Reja: Kirish. Sharqiy afrikadagi axoli irqlari

Sharqiy Afrika xalqlari
Reja:
1.Kirish.
2.SHarqiy afrikadagi axoli irqlari.
3.SHarqiy afrika dehqonchilik maxsulotlari.
4.SHarqiy afrika xalqlari kiyim kechagi.
5.Xulosa.
Afrika qit’asining sharqiy qismida bir xil irqda-
gi o'ziga xos maishiy turmush va madaniyat yarat­
gan turli etnoslar yashaydi. Bu yerda mustamlaka bo'lmagan yagona davlat - Efiopiya, jahon olmos bozorida yetakchilik qilayotgan Janubiy Afrika Res­ publikasi va Namibiya joylashgan. Sharqiy Afrikaga (Efiopiyadan tashqari) Somali, Jibuti, Keniya,Uganda, Tanzaniya, Ruanda, Burundi, Zambiya, Malavi mamlakatlari kiradi.
Yevropoid va negroid irqlari o'rtalig'ida shakllan-
gan efiop irqiga tegishli xalqlar, asosan, semit-xamit (afroosiyo) tillarida gapiradilar. Efiopiyada yashovchi
eng katta xalqlar amxara va oroma, janubi-sharqiy hududlardagi somalilar va boshqa elatlar semit til oilasiga mansub. Markaziy qismi va janubi ko'p son­
li galla, sidamo, kushit tilida gapiradigan xalqlardan iborat. Ular, asosan, dehqonchilik bilan shug'ulla- nadilar.
Efiopiya eng qadimiy dehqonchilik markazlaridan bo'lib, uning markaziy va g‘arbi-shimoliy qismlarida haydaladigan yerlariga, asosan, g'alla ekilgan. Yay-
lovli chorva xo‘jaligi chopqi dehqonchiligi bilan birga rivojlangan hududlar g'arbiy, janubiy qismida mav­
jud. Asosiy ekinlardan bug‘doynning ayrim turlari, teffa (mayda urug'li don), durra (jo'xori turi), makka,
arpa, suli, sholi, loviya turlari, no'xat, chechevitsa, nut, paxta ekiladi. Efiopiyada kofe yetishtiriladi va u (kefa provinsiyasi nomi bilan bog'liq) eng sevimli ichimlik sanaladi. Turli sabzavot ekinlari: qalampir, piyoz, sarimsoq, karam, bodring, qovoq ham yetishtiriladi. Keyingi vaqtlarda pomidor, lavlagi, rangli karam, sabzi ham keng tarqalgan. Bog'dorchilik rivojlangan, apelsin, limon, mandarin, anor, banan o'stiriladi. Dehqon xo'jaligida qo'l to'qimachiligining ommaviy- lashgani, eksportning ko'payishi natijasida paxta muhim ekinlardan hisoblanadi.
■
Kofe - Efiopiyaning iftixori hisoblanadi. Shu bois bu yerda,
xuddi xitoy va yaponlarning choy mamsimluri kabi kofe
hamda kofe ichish bilan bog'liq urf-odatlar keng tarqalgan.
Turarjoylari. Efiopiyaning shimoliy va sharqiy hududlarida i aholi to*g*riburehak shaklida mayda tosh va shag‘aldan tuproq va tezak ara- lash loydan qurilgan tekis tomli uylarda yashaydilar. Ko‘chmanchi chorvadorlar (masalan, somaliliklar) o‘ziga xos panjara sinch devorlarga tuxum shaklida qalin quruq xashak yopilgan, ustiga tuya yoki ho'kiz terisi qoplangan uylarda yashaydilar. Keyingi yillar -
da ko‘chmanchilarning o'troq turmush tarziga o'tayot- gan qismi tukuli uylarni tiklamoqdalar.
Kiyim-kechaklari. Kiyimlari an’anaviy, erkaklar chitdan uzun tik yoqali ko'ylak, tor ishton kiyadilar, ustiga shamma (chopon) yopinadilar, sovuqda ko- shonli jundan tikilgan burnus kiyadilar. Ayollarning kiyimlari ham uzun tor yengli ko'ylak, shamma va burnusdan iborat. Odatda, ayol va erkaklar bosh va oyoq yalang yuradilar, ayollar ba’zan ro'mol yopinadi­
lar. Faqat sahroda qaynoq qumda yurish uchun teri sandal kiyiladi. So'nggi vaqtlarda Yevropa kiyimlari keng tarqala boshlagan.
Bayramlarda hamma oq liboslar (Efiopiyada oq rang sevimli) kiyib bezanadilar. Butun hayot ochiq havoda o'tadi. Hovlida ovqat pishiriladi, chit to'qiladi,
ip yigiriladi, non yopiladi va kofe qaynatiladi.
Efiopiya aholisi 75 mln. kishi bo'lib, uning yarmi- dan ko'pi (66,5 foizi) nasroniy dini da (asosan, amxara, tigrai, qisman oromo, agou va boshqa xalqlarda), qolgani (28 foizi) musulmonlar (somali, afari, chor­
va oromo, tigra, badja, voyta, jabirti kabi xalqlar) va mahalliy an’anaviy dindagi (5 foizi) elatlar va etnik guruhlar (asosan, g'arbiy, shimoliy va janubi-g'ar- biy hududlarda) ajdodlarga sig'inish, animizm kabi e’tiqodlar saqlangan.
Somali yarim orolida yashovchi shu nomdagi aholi­ ning (5,5 milliondan ortiq kishi) turmush tarzi efiopi- yaliklarnikiga ancha yaqin.
Somalilarning asosiy qismi (janubiy hududlarda
60 foiz va shimolda 90 foiz) ko'chma chorva xo'jaliklardan iborat. ular biroz dehqonchilik bilan ham shug'ullanadilar. Ayniqsa, tuyakashlik keng tarqal­
gan. 0 ‘ndan ortiq tuya, bir-ikki yuz qo‘y va echkiga
ega bo'lgan kishi badavlat hisoblanadi. Ayrim boy
oilalar bir necha yuz va hatto mingta tuyaga ega. So-
malilar guruhlarga bo‘linib, ko'pincha qavmu qarin-
dosh oilalar birikib ko‘chib yurganlar. Uzoq davrga mo'ljallanib qurilgan makon (guri)ni qoldirib, o‘spirin
va yoshlar tuyakashlik qilib, uzoq joylarga ko'chib bir
necha oygacha poda bilan yashagan. 0 ‘troq holatda
faqat aholining 1/3 qismi yashaydi. Bular, asosan, vodiylarda joylashgan dehqonlar, hunarmandlar, sa- vdogarlar va sohillardagi baliqchilar.
Dehqonchilikda faqat xo'jalikka zarur ekinlar
(makka, kunjit, yeryong'oq, loviya, paxta) ekiladi. Ek­
sport uchun plantatsiyalarda banan, shakarqamish yetishtiriladi.
Somali aholisining 99,8 foizi islom dinida. Ular
barcha musulmon bayramlarini va navro'z (somalicha dabisht bayrami)ni tantanali ravishda nishonlay- dilar.
Sharqiy Afrikaning yirik mamlakatlaridan 2012-
yil ma’lumotlariga ko'ra Keniya (37,8 mln.), Uganda (30,9 mln.), Tanzaniya (37,8 mln.) aholisining etnik qiyofasi rang-barang. Masalan, Keniyada yashovchi aholining asosiy qismi (95 foiz) negroid irqda, ayniq­
sa, nilot tipi ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bu yerda ban­
tu, nilot, kushit tillarida gapiradigan turli elatlar yashaydi. Ulardan bantu tilidagi etnoslar (kikyuyu, embu, kamba, taraka, luxya, kasik, pakomo, iverine, suaxili va h. k). Nilot til turkumiga oid xalqlar (aholi­ ning 30 foizi)dan eng kattasi jaluo yoki luomlgari ko'chmanchi chorvador bo‘lib, keyin o‘troq dehqon- chilikka o‘tgan. Hozirgacha yarim ko'chmanchilikda yashab kelayotgan nilotlar ko'p. Ularning tasawuri-
da yerga ishlov berish, ya’ni dehqonchilik qilish no-
munosib kasb. Bunday fikrdagi masai samburu, tur- kana, teso nomli chorvador qabilalar hozir ham qadi­ miy odatlariga binoan ayricha yashaydilar.
Afrika, arab va hind madaniyatlarining ko'p asr-
lik yaqin aloqalari va aralashmasida paydo bo'lgan yorqin va original suaxili madaniyati umumjahon mo- hiyatga ega bo'lgan va juda ko'p etnoslarga manzur tushgan madaniyatga aylangan. Uy qurilishida, kiyimlarida, badiiy hunarmandlik mahsulotlari-
da, ma’naviy hayotida nihoyatda go'zal va rang-ba­ rang o'ziga xos xususiyatlarni saqlab kelgan. Keniya xalqlarining sohil qismi aholisi hozirgacha zargar-
lik, misgarlik, yog'och va suyak o'ymakorligi san’ati . Xulosa qilib shuni aytish mumkinki sharqiy afrika xalqlari juda rang barang irq vakillari xisoblanadi. Ular o'z tirishqoqligi bilan uz yurtlarini obot qilganlar
oq xalat (galabey)lari, kumush bilan kashtalangan chirovli do'ppilari, ayollarning quyuq ko'k, o'ziga xos parda va choyshablari, turli taomlari sharqi-janubiy sohil aholisi orasida keng tarqalgan.

ADABIYOTLAR

1.A.Ashirov: Jaxon xalqlari etnologiyasi..

2.Etnologiya majmuo.

3.Wipediya.

4.Arxev malumotlar.