Reja: Kompyuter grafikasi haqida tushuncha

---

8-Maruza: Grafik ma’lumotlarni yaratish va qayta ishlashning zamonaviy
vositalari
Reja:
1.
Kompyuter grafikasi haqida tushuncha
2.
Kompyuter grafikasi turlari
3.
Ikki o‘lchamli kompyuter animatsiyasi tushunchasi
Kalit so’zlar: kompyuter grafikasi, rastrli grafika, vektorli grafika,
nuqta, piksel, ob’yekt, chiziq, ob’yektga yo’naltirilgan grafika, fractal grafika,
dasturlashtirish, tenglama yoki tenglamalar sistemasi,
Kompyuter grafikasi haqida tushuncha
Kompyuter grafikasi tushunchasi hozirda keng qamrovli sohalarni
o’zida mujassamlashtirib, bunda oddiy grafik chizishdan to real borliqdagi
turli tasvirlarni hosil qilish, ularga zeb(dizayn) berish, tasvirga oid yangi
loyihalarni yaratish va multimedia muhitida ishlash imkoniyatini bermoqda.
Kompyuter grafikasi— bu, avvalo, keng tarqalib borayotgan dastur
ta’minotidir, ya’ni kompyuter grafikasi mavjud va yangi yaratilayotgan
dasturiy vositalariga tayanadi. Uning rivojlanishi jarayonlarning real uch
o’lchovli fazoda qanday kechishini aniq tasvirlash (hatto xarakatdagi)
imkoniyatini yaratdi. Shuning uchun hozirda shunday amaliy dasturlar
paketlari mavjudki, ular yordamida ko’rilayotgan masalaning asosiy
parametrinigina bergan holda uning yechimi natijasi grafik shaklda olinishi
mumkin.
Kompyuter grafikasi nafaqat ilmiy xodimlar, balki rassomlar, turli
soha loyihachilari, reklama bilan shug’ullanadigan mutaxassislar, Internet
sahifalarini yaratish, o’qitish jarayoni uchun(ED) va boshqa sohalarda
muhim rol o’ynamoqda. Uning, ayniqsa, matbuot sohasida qo’llanilishi rang-
barang, suratli adabiyotlar, o’quv qo’llanmalari, badiiy asarlarning paydo
bo’lishida yuksak bezash texnikasidan foydalanishni taqozo etadi. Diqqatni
o’ziga jalb qiluvchi videoroliklar, Internet sahifalarini yaratishni kompyuter
grafikasisiz tasavvur qilish mumkin emasdir.
Kompyuter animasiyasi – ekranda tasvirlarni “jonlantirish”,
kompyuterda dinamik tasvirlar sintezidir.
Kompyuter grafikasi – informatikaning mahsus qismi bo’lib, dasturiy
-apparat hisoblash komplekslari yordamida tasvirlarni yaratish va qayta
ishlash usullari va vositalarini o’rganadi.
Virtual fazoda hajmli obyektlarni yaratish usullarini o’rganuvchi soha
uch o’lchovli (3D) grafika deb nomlanadi. Odatda, unda tasvir yaratishning
vektorli va rastrli usullaridan foydalaniladi.
Kompyuter grafikasi turlari
Kompyuter grafikasi uch turga bo’linadi: rastrli, vektorli va fraktal

---

grafika. Ular bir-biridan monitor ekranida tasvirlanishi va qog’ozda bosib
chiqarilishi bilan farqlanadi (rastrli, vektorli va fraktal grafika - bular bir-
birlaridan tasvirlarni aks ettirish usullari bilan farq qiladi).
Kompyuter grafikasini professional foydalanilishiga ko’ra quyidagi
guruhlarga bo’lish mumkin:

poligrafiyada foydalaniladigan kompyuter grafikasi;

kompyuter rassomchiligida foydalaniladigan ikki o’lchovli
kompyuter grafikasi;

prezentatsiya uchun foydalaniladigan kompyuter grafikasi;

kinofilmlarda dinamik tasvirlar va mahsus effektlarni
qo’llashda foydalaniladigan uch o’lchovli kompyuter animatsiyasi;

dizaynerlik va injenerlik ishlanmalarida qo’llarniladigan ikki
va uch o’lchovli modellashtirish dasturlari;

reklama va musiqali kliplar yaratishda foydalaniladigan
uch o’lchovli animatsiya paketlari;

videoyozuvlarga
maxsus
effektlarni
joylashda
videotasvirlarni qayta ishlash uchun foydalaniladigan komplekslar;

ilmiy vizualizatsiya dasturlari.
Kompyuter grafikasi va animatsiyadan rassomlar va dizaynerlar,
poligrafiya va kinematografiya, kompyuter o’yinlari va o’quv dasturlari
yaratuvchilari, olimlar va umuman turli tasvirlar yaratish, foydalanish va
qayta ishlashda zarur bo’lgan barcha mutahassislar foydalanadilar.
Rastrli grafika
Rastrli grafika nuqtalar yordamida (qog’ozda), piksellar (nuqtalar
ekranda shunday deb ataladi) hosil qilinadi. Tabiiyki, nuqtalar soni qancha
ko’p bo’lsa (ular zich qilib joylashtirilsa), unta asoslangan rasm, shakl,
grafika va h. k. shuncha aniq ko’rinib turadi. Shu munosabat bilan ekranning
hal qilish qobiliyati (razresheniya ekrana monitora) kiritilgan bo’lib, unda
gorizontal va vertikal yo’nalishlardagi nuqtalar soni muhim rol o’ynaydi va u
ekranning hal qilish imkoniyati deyiladi.
Rastrli grafika asosan elektron va poligraf nashriyotlarda qo’llaniladi.
Rastr grafikasining asosiy elementi sifatida nuqta qabul qilingan. Agar
tasvir ekranda ko’rilsa, bu nuqta «pixel» deb aytiladi. Kompyuterda
qo’llaniladigan operatsion tizimlarning imkonitiyaga ko’ra, 480x640,
800x600, 1024x768 va undan ko’proq pikselga ega bo’lgan tasvirlar
joylashishi mumkin. Tasvirning o’lchamiga ko’ra uning imkoniyati ham
oshib beradi. Ekranning imkoniyati parametrik bo’lib, bir dyuymdagi
nuqtalar soni bilan aniqlanadi. Rastr grafikasi uchun kamdan - kam hollarda
grafik
dasturlar
yordamida
qo’lda
bajarilgan
tasvirlar
ishlatiladi.
Professional rasm yoki fotosuratni rastrli grafikada ko’proq qo’llash
kuzatiladi. Oxirgi paytda rastr tasvirlarni ekranga kiritish uchun raqamli foto
va videokameralar qo’llanilmoqda. Shu sababli rastr grafikasini asosiy
maqsadi tasvirni yaratish emas, balki mavjud tasvirni qayta ishlashdir.

---

Rastrli grafikaning kamchiliklari:
1. Har bir tasvirni aks ettirish va kodlash uchun katta hajmdagi xotira
maydonlari talab etiladi.
2. Mayda detallarni ko’rish uchun tasvirni kattalashtirib bo’lmaydi.
Odatda, bunday ko’rsatkich 800x600, 1024x768, 1280x720 yoki
bulardan yuqori piksellarda beriladi. Tasvir o’lchovi hal qilish qobiliyati
(
razreshenie ekrana
) bilan bog’liqdir. Bu parametr dpi (
dots per inch
-
nuqtalar soni zichligi) bilan o’lchanadi. 15 dyuymli (1 dyuym = 2,54 sm=25,4
mm) monitor ekranda tasvir o’lchovi 28x21 sm ni tashkil qiladi. Buni
hisobga olsak, 800x600 pikselli monitorda
ekranni tasvirlash qobiliyati
72
dpi ga teng bo’ladi. Demak, kompyuter xotirasida rangli tasvir ko’p joy
olishini tushunish qiyin emas. Misol uchun 10x15 sm li rasm taxminan
1000x1500 piksellardan iborat bo’ladi.
Agar har bir rangli nuqtani tasvirlash uchun 3 bayt ketsa, bitta
o’rtacha rasmning o’zi xotirada taxminan 4 mln bayt joyni egallaydi. Bunday
ma’lumot, xususan, Internet sahifalarini yaratishda e’tiborga olinishi zarur.
Shuning uchun ham hozirda yaxshi multimedia dasturlarini, videorolikni
yaratish uchun tezligi katta bo’lgan kompyuterlardan foydalanish lozim.
Masalan, skaner o’qish vaqtida tasvirni juda ko’p mayda
elementlarga (piksellarga) bo’ladi va ulardan rastrli suratni hosil qiladi. Har
bir pikselning rangi kompyuter hotirasiga ma’lum
bitlar ketma– ketligi
yordamida kiritiladi. Bit– kompyuter xotirasining eng kichik birligi bo’lib, 1
yoki 0 qiymatni qabul qiladi. Piksel esa rastrli tasvir adresining eng kichik
elementi hisoblanadi. Agar surat 800x600 echimga ega deyilsa, u holda bu
sonlar gorizontal (800) va vertikal (600) bo’yicha piksellar sonini bildiradi.
Tasvirdagi nuqtalar soni qancha ko’p bo’lsa, uning ekrandagi va
bosib chiqarilgandagi echimi shunchalik yaxshi bo’ladi. Alohida pikselni
bo’yash uchun kerak bo’lgan ranglar soni pikselning ranglari haqidagi
ma`lumotni saqlovchi bitning soniga teng bo’lgan 2 ning darajasiga (2
n
-
bitlar soni) teng bo’ladi. Masalan, oq-qora tasvirli suratda har bir piksel bitta
bit yordamida kodlashtiriladi(2
n
=1). Sakkiz bitli tasvir 256 (2
8
) ta, 24
(2
16
=65536) bit tasvir esa 16 (2
24
=16777216) millionta ranglar bilan ishlash
imkonini beradi. Bunda professional darajadagi sifatli tasvirlar bilan ishlash
imkoniyati mavjud.
Vektorli grafika
Grafika bilan ishlashga mo’ljallangan dasturiy vositalar esa birinchi
navbatda illyustratsiyalarni yaratishga va undan keyin ularni qayta
ishlashga
mo’ljallangan.
Bunday
vositalar
reklama
agentliklarida,
dizaynerlik byurolarida, tahririyat va nashriyotlarda keng ko’lamda ishlatiladi.
Shriftlar va oddiy geometrik elementlarni qo’llashga asoslangan bezatish
ishlari vektor gafikasi yordamida osonroq bajariladi. Vektor grafikasi
yordamida yaratilgan yuqori darajadagi badiiy asarlar namunalari mavjud.
Agar rastr grafikasini asosiy elementini nuqta tashkil etsa, vektor

---

grafikasida bu narsa chiziqdan iborat (to’g’ri yoki egri bo’lishi mumkin).
Rastrli garfikada ham chiziq mavjud, lekin unda u nuqtalar
to’plamidan iborat. Chiziqning har bir nuqtasi uchun rastr grafikasida
xotiraning bir yoki bir nechta yacheykasi ajratiladi (nuqtalar rangi qanchalik
ko’p bo’lsa, shuncha ko’p xotira yacheykasi ajratiladi). Bundan kelib
chiqadiki, rastrli chiziq qancha uzun bo’lsa, u xotirada shuncha ko’p joy
egallaydi.
Vektorli grafika - uning tasvirni aks ettirishda asosiy elementi chiziq
bo’lib hisoblanadi. Kompyuter xotirasida bu chiziq juda katta joy egallaydi,
chunki xotirada chiziqning parametrlari ko’rsatiladi yoki formula orqali
beriladi. Chiziq vektor grafikasining elementar obyekti bo’lib hisoblanadi.
Sodda obyektlar murakkab obyektlarga birlashtiriladi, shu sababli vektor
grafikasini ob’yektga yo’naltirilgan grafika deb aytiladi. Kompyuter
xotirasida vektor grafikasi chiziqlar sifatida saqlanib turishiga qaramasdan,
tasvir ekranga nuqtalar sifatida chiqariladi. Tasvirni ekranga chiqarishdan
oldin har bir parametrni qisoblab chiqadi. Shu sababli vektor grafikasini
hisoblanuvchi grafika deb ham aytiladi. Vektorli grafika yordamida sodda
turdagi bezash ishlarini olib borish mumkin.
Vektorli grafikada chiziq egallagan xotira hajmi chiziqning uzunligiga
bog’liq bo’lmaydi, chunki chiziq formula ko’rinishida, aniqroq qilib aytganda
bir nechta parametr bilan tasvirlanadi. Bu chiziq qanday o’zgartirilsa ham
uning faqat xotira yacheykasida saqlanadigan parametrlari o’zgaradi. Har
qanday chiziq uchun xotiradagi yacheykalar soni o’zgarmasligicha qoladi.
Chiziq – vektor grafikasining asosiy ob’yekti hisoblanadi. Vektorli
illyustratsiyalardagi tasvir faqat chiziqlardan tashkil topgan bo’ladi. Oddiy
ob’yektlar murakkab obyektlarga birlashtiriladi, masalan, to’rtburchak
ob’yektni to’rtta bog’langan chiziqlar to’plami deb qarash mumkin. Kub
ob’yekti yanada murakkabroq bo’lib, uni 12 ta bog’langan chiziqlar yoki 6 ta
bog’langan to’rtburchak deb qarash mumkin. Bunday qarash tufayli vektor
grafikasini
ko’pincha
ob’yektga
yo’naltirilgan
(oбъектно
–
ориентированная графикa) grafika deb ham ataladi.
Vektorli grafikaning ob’yektlari xotirada parametrlar to’plamidan
iborat bo’lsa ham, ekranda ular nuqtalar shaklida tasvirlanadi (sababi,
monitor shunday tuzilgan). Har bir ob’yektni ekranga chiqarishdan oldin
dastur ob’yekt tasviridagi ekran nuqtalarining koordinatlarini hisob-kitob
qiladi, shu sababdan vektor grafikasini gohida hisoblanadigan grafika
(вычисляемая графика) deb ham ataladi. Xuddi shunday hisob-kitoblar
ob’yektni printerga chiqarishda ham bajariladi.
Barcha ob’yektlar singari chiziqlar ham o’z hususiyatlariga ega.
Bunday xususiyatlarga chiziq shakli, uning qalinligi, rangi, chiziq turi (to’liq,
pun krir va b.) kiradi. Yopiq chiziqlar to’ldirish xususiyatiga ham ega. Yopiq
sohali ob’yektning ichini rang, tekstura yoki karta bilan to’ldirish mumkin.
Oddiy chiziq, agar u yopiq bo’lmasa, 2 ta uchga ega bo’lib, ular tugun deb
ataladi. Tugunlar ham o’z xususiyatlariga ega bo’lib, unga chiziqning uchi
qanday bo’lishi va 2 ta chiziq bir-biri bilan qanday birlashishi bog’liq bo’ladi.

---

Fraktal grafika
Fraktal grafika bilan ishlovchi dasturiy vositalar tasvirni matematik
hisob-kitoblar
yordamida
avtomatik
suratda
generatsiya
qilishga
mo’ljallangan. Fraktal grafikadan badiiy kompozitsiyani yaratishda chizish
yoki elektron xujjatni yaratishda juda kam foydalaniladi, undan asosan
ko’ngil ochuvchi dasturlarda foydalaniladi.
Fraktal grafika - bu matematik tenglamalar yordamida tashkil
etiladigan tasvirdir. Eng sodda fraktal obyekt sifatida qor uchqunlarini, yoki
paporotnik bargini keltirish mumkin. Demak, fraktal ob’yekt chizish yoki
bezash asosida emas, balki dasturlashtirish asosida hosil bo’ladi.
Kompyuterda tashkil qilingan turli o’yinlarda ham fraktal grafikadan
foydalaniladi. Fraktal grafika kompyuter xotirasida saqlanib turmaydi. Har
bir tasvir tenglama yoki tenglamalar sistemasi asosida quriladi. Fraktal
grafikadagi tenglamaning biror koeffitsientini o’zgartirish orqali butunlay
boshqa tasvirni hosil qilish mumkin.
Ikki o‘lchamli kompyuter animatsiyasi tushunchasi
Flash texnologiyasi - ShockWave Flash (SWF) formatli vektorli
grafikadan foydalanishga asoslangan texnologiyadir. Bu format eng
samarali grafik formatlardan bo`lmasada, SWF formati foydalanuvchilarga
grafik imkoniyatlari cheklanmagan grafiklar bilan ishlovchi vositalar va
natijani Web- brouzerlarda, kerakli muharrirlarda foydalanish imkoniyatilari
mavjud.
Flash texnologiyasining imkoniyatlardan yana biri - bu uning
moslashuvchanligidir, ya’ni bu format barcha platformalarda (MacOS tizimli
Macintosh kompyuterlari yoki Windows tizimli kompyuterlarida) ishlatilishi
mumkin. Yana bir qulay imkoniyati, unda yaratilgan tasvirlar nafaqat
animatsiyali bo’lishi, balki interfaol elementlar va tovush bilan boyitilishi
hamda dasturlash orqali boshqarilishi mumkin.
Flash texnologiyasining moslashuvchanlik va interfaol multimediya
dasturlar yaratish imkoniyati ko’pchilik Web-dizaynerlar o’rtasidagi
bahslarga sabab bo’lib, uni mashhurligini oshishiga imkoniyat berdi.
Shuning uchun bu texnologiyaning yaratilishi bilan bir vaqtda Macromedia
kompaniyasi tomonidan ikki asosiy web-brauzerlari, Internet Explorer va
Netscape Communicatorlar uchun elementlar Plug-In yaratildi.
Bu esa, o’z navbatida Flash texnologiyasini Internetda yana ham
keng tarqalishiga olib keldi. Natijada ushbu web-brauzerlar yaratuvchilari
swf formatini o’z dasturlarining asosiy formatlar bazasiga qabul qildi.
Bunday usulni boshqa yirik dasturiy ta’minot yaratuvchilar (masalan, Adobe
firmasi) ham qo’llay boshladi. Macromedia kompaniyasi swf formatini juda
oddiy va qulay uskunalar bilan ta’minlaganligi bu formatdan ko`p
muxlislarning foydalanishiga olib keldi.

---

Shuni aytish kerakki, hozirgi vaqtda ushbu uskunalarni bir qancha
to’liq to’plamlari ham mavjud.
Ushbu uskunalarni bir turi Macromedia Director Shockwave Studio -
multimediya taqdimotlarni yaratish, Macromedia FreeHand va Macromedia
Fireworks - grafik tasvirlar muharriri, Macromedia Authorware va
Macromedia CourseBuilder - interfaol o`rgatuvchi kurslarni yaratish
muharriri va boshqalarni misol qilib olish mumkin.
Web-sahifa yaratuvchilar orasida eng ko`p ishlatiladigani bu
Macromedia Flash dasturidir, chunki ushbu dastur ixtiyoriy Web-sahifaga
mashhurlik olib keluvchi banner va animatsiya, interfaol lavhalar yaratish
imkonini beardi. Shuning uchun swf formatini oddiy qilib Flash deb atash
odatiy hol sifatida qabul qilinadi.
Flash texnologiyalar tarkibining elementlari:

vektorli grafika;

animatsiyani bir qancha usullarda ishlash; interfeysda interfaol
elementlarini yaratish;

sinxron ovoz qo`shish;

HTML formati va boshqa internetda foydalaniladigan barcha
formatlarga o`tkazishni ta’minlash;

mustaqil platformali;

Flash-roliklarni avto rejimda ham, Web - brouzer yordamida ham
ko`rish imkoniyati mavjud;

vizual uskunalari mavjudligi Flash-rolik yaratuvchilarini ko`plab
murakkab amallardan xalos etadi,

shuningdek
Flash-texnologiyalarning
texnik
asnektlarni
o`rganishni talab etmaydi.
Hozirgi vaqtda Web-sahifalarni yaratishda birinchi o’rinlardan birini
rastrli grafika egallaydi. Rastrli formatlardan GIF (Graphics Interchange
Format - ma’lumotlar almashuvi uchun grafik format), JPEG (Join
Photographic Experts Group – tasvir bo`yicha mutaxassislar birlashgan
guruhi) va PNG (Portable Network Graphics- ko`chirma grafik format) va
boshqa formatlarni keltirish mumkin.
Rastrli grafikani ishlatishda tasvir nuqtalar majmuasi (piksellar –
inglizca pixels) dan iborat bo’ladi. Bu nuqtalar bir - biri bilan bog’liq
bo’lmaganligi uchun ushbu nuqtalarni har biri rangi va koordinatasi berilishi

---

kerak.
Oddiy holda, agar ikki xil rangli tasvir ishlatilsa (masalan, oq-qora), u
holda har bir pikselni ta’riflash uchun bitta ikkili razryadni (0- qora, 1- oq)
ta’riflash yetarli bo’ladi. 256 - rangli rasm uchun har bir pikselga bunday
razryadlardan 8 ta kerak bo’ladi (256=2 8). Juda ham murakkab
fotorealistik rangli tasvirlar 1 pikselga 24 razryad talab qiladi. Natijada rastr
tasvirli fayllar o’lchami tasvirni rang chuqurligi o’sgani sari oshib boradi.
Rastrli tasvirlarni yana bir kamchiligi shundan iboratki, tasvir sifati
piksel o’lchamiga bog’liq, u esa o’z navbatida monitorni imkoniyati bilan
belgilanadi. Shuning uchun bir xil rasm turli monitorlarda har xil ko`rinishga
ega bo’lishi mumkin. Rastrli tasvir o’lchamini o’zgartirish juda ham
murakkab ishdir. Chunki bunday tasvirni kattalashtirish piksellar sonini
o’sishiga olib keladi. Kompyuter grafikasi sohasidagi mutaxassislar
tomonidan juda murakkab rastrli tasvirlar piksellar «ko’chirish» yoki
“o’chirish (agar tavirni kichraytirish kerak bo’lsa)” algoritmlari ishlab
chiqilgan, lekin ular doim ham ushbu masalani oqilona bajara olmaydi.
Web-sahifalarni yaratishda birinchi o’rinlardan birini vektorli grafika
ham egallaydi. Bu tasvirni rasmdagi joylashuvi matematik formulalar bilan
berilgan egri chiziqlar majmuasi yordamida namoyish etish usulidir.
Masalan, istalgan doirani tasvirlash uchun quyidagilar kerak bo’ladi: radius,
markaz koordinatalari va chiziq qalinligi.
Shuning uchun, vektorli grafika rastrli grafikaga nisbatan bir qancha
afzalliklarga ega:

vektorli tasvirlarni belgilovchi matematik formulalar kompyuter
xotirasida rastrli tasvir piksellariga qaraganda kamroq joy egallaydi;

tasvir (yoki uning ayrim qismlarini) sifatini yuqotmasdan
chegaralanmagan kattalashtirish imkoniyati mavjudligi;

tasvirni bir platformadan ikkinchisiga ko`chirishning qulayligi.
Albatta, vektorli tasvirlarni o`z kamchiliklari ham mavjud. Masalan,
fotorealistik tasvirni vektorli formatda namoyish qilish murakkab.
Nazorat savollari
1.
Kompyuter grafikasi tushunchasi to’g’risida ma’lumot bering
2.
Kompyuter animasiyasi tushunchasi to’g’risida ma’lumot bering
3.
Kompyuter grafikasi necha turga bo’linadi?

---

4.
Kompyuter grafikasini professional foydalanilishiga ko’ra
qanday guruhlarga bo’lish mumkin?
5.
Rastrli fragika tushunchasi to’g’risida ma’lumot bering
6.
Vektorli fragika tushunchasi to’g’risida ma’lumot bering
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
Evans V., Dooley J., Wright S. Information Technology
Издательство: Express Publishing, 122p., 2011
2.
Громов Ю.Ю. ва бошқ. Информационные технологии.
Издательство: ФГБОУ ВПО “ТГТУ”. Тамбов. 2015 г.
3.
https://uz.wikipedia.org/wiki/Kompyuter_grafikasi
4.
http://iht.uz/download/slides/2kurs/informationaltechnologies
/ituz/001dars.pdf
5.
https://fayllar.org/reja-kompyuter-grafigi-tushunchasi.html
6.
https://elziyouz.blogspot.com/p/reja-1.html
7.
https://uz.wiki2.wiki/wiki/Computer_graphics