Reja: Mamlakat milliy boyligi tushunchasi

Milliy boylik uning tarkibi va ko‘paytirish omillari

Reja:
1.Mamlakat milliy boyligi tushunchasi

2. Milliy boylik tarkibi
3. Iktisodiy rivojlanish darajasi va milliy boylik
4. Respublikaning qazilma boyliklari

Mamlakat miliy boyligi tushunchasi

Milliy boylik jamiyat ixtiyoridagi mexnat bilan yaratilgan va jamgarilgan moddiy ne’matlar mujassami. Bu ko`rsatkich mamlakat iktisodiy qudratining eng muxim kӱrsatkichlaridan biri bUlib, ishlab chikarish davomida jamgarilgan barcha iste’mol kiymati yigindisining pul bilan ifodalanishidir.

Milliy boylik xalk moddiy va manaviy darajasining manegizi, kengaytirilgan takror ishlab chikarishning moddiy asosi va natijasidir.

Respublikamizda milliy boylik ogir sanoat, shuningdek, engil va ozik-ovkat sanoati, paxta, ipakchilik, korak Ulchilik, mevachilik, uzum etishtirish, sabzavotchilik bilan boglikdir. Jaxon bozorida mexnat taksimotida paxta tolasi, ipak, kanop poyasi, korak Ul, paxta terish mashinalari ishlab chikarish bUyicha salmokli Urinni egallab kelmokdamiz..

Ijtimoiy tuzum xususiyatiga binoan milliy boylik butun jamiyat mulki yoki uning ayrim sinflari, guruXlari, ayrim shaxslar mulki bUlishi mumkin. Bozor iktisodiyoti rivojlangan davlatlarda milliy boylikning acosiy kismi xususiy sektorda millionerlar kUlida yigilgan. Masalan, AKShda bir guruX eng yirik moliya-sanoat guruXlari mamlakatning iktisodiy va siyosiy Xayotida etakchi rol Uynaydi, chunki ularning kUlida milliy boylikning asosiy kismi Yigilgan. Bulardan eng bakuvvatlari Morgan, va Rokfellar guruXlaridir. Ulardan sUng Kaliforniya, Chikago, Kliviend, Dyupon, Mellerlar korporasiyalari turadi. Oxirgi yillarda iktisodiyotning O`sish sur’ati bUyicha rivojlanganmamlakatlar orasida eng yukori ko`rsatkichga ega Yaponiyada davlat sektori an’anaviy tarmoklar (transport, aloka, tamaki sanoati) bilan cheklangan. Davlatga karashli korxonalarda ish bilan band aholining 12%i ishlaydi, ya’ni milliy boylikning asosiy kismi xususiy sektorga tUgri keladi.

Sosialistik davlatlarda milliy boylik xalk manfaatlariga xizmat kilib, jamiyat a’zolarining tobora oshib borayotgan moddiy va ma’naviy extiyojlarini tularok kondirishga mUljallangan edi.

Birok yagona davlat rejasi asosida rivojlanish respublikalar va regionlarda milliy boylik xalk uchun emas, balki umumittifok mexnat taksimotini Xisobga olib Utkazildi, okibatda ayrim respublikalar xom ashyo zonalariga aylanib koldi. Uzbekistonda milliy boylik asosi-neft, k Umir, mis va boshka tabiiy boyliklar topildi. Mavjud mexnat va moddiy texnika resurslaridan yukori darajada foydalanib, paxtachilikni yanada rivojlantirish, sanoat ishlab chikarishini, ayniksa ogir sanoat tarmoklarini tez sur’atlar bilan tarakkiy ettirish, yangi korxonalar kurish, mavjudlarini rekonstruksiya kilishga aloxida axamiyat berildi.
Respublikamizda xalk xujaligi tarmoklarida yaratilgan yalpi ijtimoiy maxsulot va milliy daromad oshdi. Masalan, 1990 yili bu daromad 1970 yildagiga nisbatan 3 barobar oshdi va 21,2 milliard sUmni tashkil kildi. Shu jumladan, sanoatda 7,1, kishlok xujaligida 7,5, kurilish bUyicha 3,0, transport va alokada 1,1, savdo, tayyorlov, moddiy -texnika ta’minoti va boshkalar bUyicha 2,5 milliard SUm bUldi. Shunga karamasdan, sobik SSSRda Uzbekistonning milliy boyligi atigi 3,5%ni tashki kilgan.

Yukorida keltirilgan rakamlardan 70 yildan oshik Xukm sUrgan totalitar tuzimning ogir okibatlarini kUrish mumkin. Sobik Ittifokning 7% aholisi yashagan respublikada jami maxsulot ishlab chikarish atigi 4, sanoat ishlab chikarishi 1,1%ni tashkil kilgan. Xozirgi kunda respublikada milliy daromad ogir sanoat, shuningdek, engil va ozik-ovkat sanoati, paxta, ipakchilik, korakUlchilik, mevachilik, uzum etishtirish, sabzavotchilik bilan boglik. Ular xamdustlik davlatlari orasida axamiyatlidir. Mamlakatimiz jaxon bozorida mexnat taksimotida paxta tolasi, ipak, kanop poyasi, korakUl, paxta terish mashinalari, paxta tozalash jiXozlari, xom-ip tayyorlaydigan mashinalar ishlab chikarish bUyicha 1-Urinda, elektrokranlar, ip, gazlama, sholi, sabzavot etishtirish bUyicha 3-Urinda, tabiiy gaz kazib chikarish bUyicha 4-Urinda turadi.

Milliy boylikning axamiyatli va salmogini respublikada bir kunda ishlab chikarilgan maxsulot Xajmi bilan Xam ta’riflash mumkin. Masalan, Uzbekistonda bir kunda Xozir 150 mln.kvt. elektroznergiya, 113 mln.m? tabiiy gaz, 17 ming tonna kUmir, 2.5 ming tonna prokat, 3 ming tonna pUlat, 65 traktor, 17 ming tonna sement, 1679 ming m? ip gazlama, 121.4 ming juft poyabzal, 52 muzlatkich, 200 dona avtomobil ishlab chikariladi.

Bozor iktisodiyotiga Utishda milliy boylik Uzbekiston tanlab olgan yul — respublika va uning xalki manfaatlariga niXoyatda mos keladigan, ijtimoiy jiXatdan yUnaltirilgan bozor iktisodiyotini shakllantirishga karatilgan manbadir.

Milliy boylik tarkibi

Milliy boylikka xalk xujaligining asosiy va aylanma ishlab chikarish fondlari (bino, inshoot, mashina, asbob-uskunalar, transport vositalari, ishchi va maxsuldor Xayvonlar, materiallar, yokilgi va Xokazo), muomila fondi (tayyor maxsulot zaXiralari), extiyoj fondlari va sugurta zaXiralari, xalkka xizmat kiluvchi tarmoklarning asosiy fondlari (maktab va shifoxonalar, uy-joy, madaniyat saroylari), aholining shaxsiy mol-mulklari, ijtimoiy ishlab chikarish jarayonlariga jalb kilingan tabiiy boyliklar (er osti qazilmalari, tabiiy ekin maydonlari, kUrik va bUz erlar, Urmon va suvlar), shuningdek, ishchi va xizmatchilarning ishlab chikarish tajribasi, ilmiy-texnika va tadbirkorlik bUyicha bilimlari Xam kiradi. Milliy boylik tarkibida aholidagi xizmat muddati bir yildan oshgan, uzok vakt foydalaniladigan predmetlar (uy-rUzgor bisoti) aloxida guruXni tashkil kiladi. Bular individual transport vositalari va ularga kerakli ashyolar, mebel, idishlar,

maishiy priborlar, foto va kinotexnika, soatlar, zargarlik buyumlari, madaniy mollar, kiyim-kechak va poy abzal, ishlab chikarish kiyimlari va shu kabilardir.

Milliy boylik tarkibining asosiy kismini ishlab chikarishning asosiy fondlari tashkil kiladi. Ishlab chikarish acosiy fondlariga binolar, inshootlar, uzatish kurilmalari, mashina va uskunalar, transport vositalari, asboblar, ishlab chikarish va xujalik inventari, maxsuldor chorva va ish Xayvonlari, k Up yillik ekinlar kiradi. Ular bUlimiga Xar birining kiymati 100 sUmdan kam turadigan mexnat vositalari va kiymatidan kat’i nazar xizmat muddati bir yildan kam bUlgan mexnat vositalari kiritilmaydi. Milliy boylikni rejalashtirish va Xisobga olishda ishlab chikarish asosiy fondlariga foydalanishga topshirish paytida balansga kabul kilib olishdagi dastlabki kiymati; fondlarni takror ishlab chikarish paytida ularning baxosini belgilab beruvchi tiklash kiymati bilan Xisoblab kUyilgan, eyilish summasi Urtasidagi farkdan iborat bUlgan koldik kiymati farklanadi. Uzbekistonda asosiy fondlar 1986-1990 yillarda 26,5 mlrd. sUm, 1991-1995 yillarda 32,5 mlrd. sUm va 1995-2000 yillarda 43,2 mlrd, sUmga oshdi.

Iktisodiy rivojlanish darajasi va milliy boylik

Iktisodiy rivojlanish darajasini baholaganda kUpgina davlatlar AKSh darajasini standart sifatida kabul kilib, ishlab chikarish omillarini va rivojlanishning turlicha sharoitlari iktisodiy rivojlanish darajasini kandaydir bitta nuktasidan turib baholashga imkon bermaydi.

Shuning uchun bir kator ko`rsatkichlardan foydalaniladi:

1. Aholi jon boshiga tUgri keluvchi YaIM, (YaMM, MD);
2. Milliy iktisodiyotning tarmok strukturasi;Б
3. Aholi jon boshiga asosiy majsulot turlarini ishlab chikarish;
4. Aholining turmush darajasi va sifati;
5. Iktisodiy samaradorlik kӱrsatkichlari.

Bulardan eng muximi, aholi jon boshiga tUgri keluvchi YaIM (YaMM) ko`rsatkichidir. Bu ko`rsatkichga muvofik mamlakat xalkaro standart bUyicha rivojlanayotgan yoki rivojlangan davlatlar kategoriyasiga kiritiladi. Rivojlangan davlatlar kategoriyasiga yiliga aholi jon boshiga 506ming$ va undan ortik YaMM yaratayottan davlatlar kiradi. Mamlakatning rivojlanish darajasi, shuningdek, eng muxim tarmoklarining mamlakat iktisodiyotiga Qo’shayotgan Xissasiga karab Xam belgilanadi. Mustakillikka erishganimizdan SUng Uzbekistonda aholi jon boshiga yokilgi-energetika resurslarini ishlab chikarish birmuncha kUpaydi. Neft ishlab chikarish 270% va tabiiy gaz ishlab chikarish 120%ga oshdi.

Xar kanday davlat iktisodiyotining rivojlanishini avvalambor uning tabiiy resurslari soni va Xajmi belgilab beradi, chunki tabiiy resurslar barcha ishlab chikarish tarmoklarini rivojlantirishning asosi, mamlakatning jaxon iktisodiyotiga integrasiyalashuvini, samaradorligini belgilovchi muxim omildir. Uzbekiston tabiiy resurslarning ulkan poitensialiga ega. Oltin ishlab chikarish bUyicha dunyoda 8-chi, oltinni aholi jon boshiga ishlab chikarishda esa 5-Urinni egallaymiz. Xozirgi kunga kadar respublikamizda 30ta oltin koni «ovoy vlaa aniklangan (eng kattasi- Muruntov).

Respublikamizda 34 turdagi mineral xom ashyoning 850 dan ortik koni ochilgan. Mamlakatimizda uglevodorod xom ashyosining umumiy zaXiralari: gaz - 1828 mlrd, m;Б gaz kondensati- 136 mln.t.;Б neft - 103 mln.t.

Respublika Xududida 20 dan ortik toshkUmir konlarining yotkiziklari aniklangan. Ularning prognozlik zaXirasi 3499 mln.t. Angren koni zaXirasining Uzi esa 1885 mln.t. 33ta nodir va 32 ta rangli metallarning konlari bazasida 16 ta tog-kon sanoati korxonalari ishlamokda. 5 ta volfram koni bor (KUYtosh, Langar, Ingichka).
Tasdiklangan mineral suvlar zaXiralarining 1 sutkaligi 8208 ming m. Xozirda aniklangan mineral suvlarning Z2 manbai bazasida 12 ta kurort, mineral suvlarni kuyuvchi 10 dan ortik korxona ishlamokda.
Respublikada 4,2 mln. ga. sugoriladigan еп bor. Mamlakatda foydalanilayotgan suv Xajmi 62-65 km? bUlsa, uning 36 km? i Amudaryo va Sirdaryodan, kolgan kismi esa ichki manbalardan olinmokda. Er va suv resurslarining mavjudligi, kulay iklim shroiti 1,7 mln.t. paxta tolasi etishtirish imkonini bermokda. Bu soxa respublikaning muxim bazasidir.

Respublikaning qazilma boyliklari

Uzbekiston Xududida katta axamiyatga ega bUlan oltin, mis, rux, volfram, molibden, flyuorit, shuningdek, alyuminiy va magniy rudalari, nodir metallar, oltingugurt, osh tuzi, iyli va boshk tabiiy tuz katlamlari, kaolin, Utga chidamli xom ashyolar, bentonit, marmar va boshka bezak toshlari, uncha kimmatli bUlmagan ba’zi pardoz ishlov toshlari topilgan. Yokili resurslari bUyicha esa kUmir, neft, tabiiy gaz konlari ochilgan.
Uzbekistonda mineral xom ashyo bazasi mavjudligi sUngti 20-25 yil mobaynida respublika xalk xujaligining muxim tarmoklarini, ayniksa, gaz, neft, oltin ishlab chikarish, energetika, kimyo, rangli metallurgiya, ruda bUlmagan xom ashyolar va kurilish materiallari sanoatlarini tez sur’atlar bilan rivojlantirish imkoniyatini berdi. Respulikada topilgan konlar asosida Olmalik, tog-kon metallurgiya kombinati, Angren kimyo-metallurgiya va KUytosh ruda boshkarmalari, Muruntov tog-metallurgiya kompleksi, gaz, neft bentonit, biryuza, grafit chikaruvchi va kayta ishlovchi yirik korxonalar faoliyat kUpsatmokda. Shu kungacha respulika Xammasi bUlib 90 xil sanoat mikyosidagi va 450 ta istikboldagi tog-kon sanoati korxonalari, gaz va neft korxonalari, shaxtalar, karerlar, yirik suv inshootlari ishlab turibdi. Kattik foydali qazilmalar ishlab chikarishning yillik Xajmi 100 million tonnani tashkil etadi. 2003 yilda 49 milliard kubometr tabiiy gaz, 7,6 million tonna neft kazib chikarildi. Sutkasiga 2500 ming kubometr er osti suvlari olinmokda. Konlarning foydalanishga topshirilishi ba’zi tumanlar iktisodiyotini Uzgartirib yubordi. Ayrim tog-sanoat komplekslari bunyod etildi (Olmalik- Angren, Muruntov-Zarafshon).

Angren, Olmalik, Zarafshon shaXarlari esa bUz erlarning sanoat jiXatidan Uzgartirilishiga asosiy omil bUldi. Xozirgi davrga kelib aniklangan milliy boylik manbalari ishlab chikarish korxonalarini uzok muddat davomida oltin, mis, tabiiy gaz, kUrgoshin, rux, kUmir va boshka maxsulotlar bilan ta’minlabgina kolmay, Xatto ishlab chikarishni ancha kengaytirish imkonini Xam beradi.

Ayni vaktda volfram ishlab chikaruvchi korxonalar xom ashyo manbalari bilan etarli darajada ta’minlanmagan. Qoytosh va Ingichka ruda boshkarmalari, Olmalik tog-kon metallurgiya kombinati shular jumlasidandir. Respublikada chikarilishi mumkin bUlgan nometa. mineral xom ashyolarning tashib keltirilishi jiddiy iktisodiy chikimlarga Xamda transport balansining acosiz ravishda kuchayishiga olib keldi. Uzbekistonda aniklangan ba’zi bir nometall mineral xom ashyo konlari (ShUrton gaz kompleksi, Ustyurt soda zavodi, Kizilkum fosforit kombinati) mavjudligiga karamay, Xar yili 500 ming tonna fosforit, 280 ming tonna kaliyli Ugit, 408 ming tonna osh tuzi, 87 ming tonna kvars kumlari, 127 ming tonna betonit gillari Xamda oXak, barit, asbest, kaolin konsentrat, dala shpati, talk, grafit, mineral pigmentlar, natriy sulfat, oltingugurt va Xokazolar Ukraina, Kozogiston, Rossiyadan tashib keltirilar edi. Kelajakda respublikaning nometall mineral xom ashyolari asosiy turlariga, ulardan kilinadigan buyumlarga talabi bir necha bor oshdi. Agar ularni respublikada ishlab chikarish kengaytirilmasa tashkaridan tashib kelish lozim bUladi va katta sarf-xarajat kilinadi.
Shuning uchun respublikada geologik kidiruv ishlarining istikbolini anik belgilab, ularni tez sur’atlarda amalga oshirish lozim. Bu fakat respublikamiz talabinigina kondirmay, balki foydali qazilmalarning kUp turlarini yakin uzok chet davlatlarga yuborish va imkoniyatlarini Xam beradi.
Xozir Uzbekistonda razvedka kilingan istikbolli foydali qazilmalarning manbai bUyicha sanoatning ayrim tarmoklarini jadal rivojlantirib, 2000 yilga mUljallangan darajada mavjud perspiktiv konlar va maydonlar tekshirilib, ulardan 2005-2015 yillar davomida foydalanish imkoniyatini ta’minlash mumkin. Bunda birinchidan, oltin, mis, kUrgoshin, rux, kumush, vismut va boshka nodir elementlar chikaruvchi rangli metallurgiyaning kelgusi rivojlanish masalasini Xal kilish imkoniyati tugildi.

Ikkinchidan, respublikada razvedka kilingan va istikbolli konlar bazasida tog-ruda, tog-kimyo sanoatining yangi tarmoklari yaratilishi mumkin. Xozir Urta Osiyoga tashib keltirilayotgan kora metall buyumlarining mikdori yiliga 6 million tonnaga yakin, kelgusida esa 20 million tonnaga etadi. Bunga xotima berish uchun kora metallurgiya bazasi yaratilishi kerak. Shu maksadda Tebinbulok (Sulton Uvays togi-Uzbekiston), Irisu (Janubiy Kozogiston), Chokadambulok (Tojikiston) va boshka yirik konlardan foydalanish kerak. Uchinchidan, bu erda zaXiralari nisbatan kUp bUlgan sulfid gazini boyitish orkali gaz ishlab chikarish kengaytiriladi va oltingugurt ajratib olinadi. Mavjud neftni Xaydash Fargona va Koravulbozor zavodlarini maXalliy xom ashyo bilan uzluksiz ta’minlash neft sanoatining yanada rivojlanishi uchun shart-sharoit yaratadi.

To’rtinchidan, sulfat kislota ishlab chikarishni kengaytirish, Navoiy elektrokimyo kombinatida natriy sulfat olish, shuningdek gaz-kondensat xom ashyosi bazasida k Up mikdorda xloroorganik sintez maxsulotlar olishdan iborat bUlgan kimyo sanoati (ShUrton kompleksi kabi)ancha rivoj topadi.
Beshinchidan, ko’p mikdorda yangi kurilish materiallari, masalan, keramzit ishlab chikarish uchun kerak bUlgan betonitlar, Toshkent metropoliteni, yangi meXmonxonalar va eksport uchun zarur bezak toshlari ishlab chikarilishini tashkil kilish kerak. Bu tadbirlarning amalga oshirilishi transport balansini yaxshilash, kator katta Xajmli yuklar Urta Osiyoga tashib keltirilishi kamaytirish imkoniyatini beradi va ularni yangi yullar orkali Evropaga tashish mumkin.

Kiskacha xulosalar Milliy boylik jamiyat ixtiyoridagi mexnat bilan yaratilgan va jamgarilgan moddiy ne’matlar mujassami. Bu ko`rsatkich mamlakat iktisodiy qudratining eng muxim ko`rsatkichlaridan biridir. Milliy boylik tarkibiga avlodlar tomonidan yaratilgan ne’matlar kiritiladi.

Milliy boylik tarkibini Xisoblash metodikasida ayrim kamchiliklar mavjud, ya’ni milliy boylik aniklanadigan baholar Xar doim Xam bozor baholariga tUgri kelmaydi; milliy boylik tarkibiga chet elda yaratilgan ne’matlar kiritilmaydi va chet el fukarolari tomonidan yaratilgan ne’matlar ayirib tashlanmaydi, shuningdek, unga oltin zaXiralari, ilmiy saloXiyatlar kUshilmaydi.

Iktisodiy rivojlanish darajasini baholashda kuyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi: aholi jon boshiga tUgri keluvchi YaIM, (YaMM, md; milliy iktisodiyotning tarmok strukturasi; aholi jon boshiga asosiy maxsulot turlarini ishlab chikarish; aholining turmush darajasi va sifati; iktisodiy samaradorlik kӱrsatkichlari.

Uzbekiston Respublikasi qazilma boyliklarga boy mamalakatlar sarasiga kiritadi, zaminimizda Mendeleev davriy jadvalidagi deyarli barcha kimyoviy elementlar mavjud.