Reja: Nutq aloqasi
Download 25.43 Kb.
|
Og\'zaki va yozma nutq
|
Og’zaki va yozma nutq Reja: Nutq aloqasi Og’zaki nutq Yozma nutq Nutq aloqasi ikki shaklda - og'zaki va yozma ravishda amalga oshiriladi. Ular murakkab birlikda va ijtimoiy-nutqda muhim va taxminan bir joyda o'z ahamiyati bilan bir xil joyni egallaydi. Va ishlab chiqarish sohasida, ta'lim, yurissent, san'at, ommaviy axborot vositalarida og'zaki va yozma so'zlar mavjud. Haqiqiy aloqada, ularning doimiy hamkorligi va interfrenatsiya kuzatilmoqda. Har qanday yozma matnni taxmin qilish mumkin, i.e., baland ovoz bilan o'qing va texnik vositalar yordamida og'zaki o'qing. Nutq so'zlash nutqining janrlari bor. Masalan, keyingi ovoz berish uchun maxsus ishlab chiqarilgan dramaturgiya, og'zaki. Va aksincha adabiy asarlar "Muloqot" ostida turar joy keng qo'llaniladi: muallif og'zaki o'z-o'zidan bo'lgan belgilar va boshqa xususiyatlarni, birinchi darajali belgilar va boshqa xususiyatlarni saqlab qolishga intiladilar. Radio va televizion amaliyot Og'zaki va ovozli so'zlashuvda doimiy ravishda yoki o'zaro aloqada bo'lgan og'zaki nutqning o'ziga xos shaklini yaratish (masalan, televizion suhbat). Bu asos va yozma va og'zaki nutq - bu rus tilining etakchi shaklida bo'lgan adabiy nutq. Adabiy nutq so'z, tegishli normal namunalarda yo'naltirilgan aloqa tizimiga ongli yondashuv uchun mo'ljallangan. Bu muloqot vositasi, ularning namunaviy nutq shakllari, ya'ni. Ular grammatika, lug'atlar, darsliklar bilan tuzatiladi. Maktab, madaniy muassasalar, ommaviy aloqa vositalari ushbu normalarni tarqatishga yordam beradi. Adabiy nutq faoliyat ko'rsatish sohasidagi universallik bilan tavsiflanadi. U ilmiy asarlar, jurnalistik asarlar, biznes yozish va boshqalarga asoslangan. Biroq, og'zaki va yozma nutq shakli mustaqil, o'z xususiyatlari va xususiyatlariga ega. Og'zaki nutq Og'zaki nutq - to'g'ridan-to'g'ri aloqa sohasida ishlaydigan va kengroq tushunish sohasida ishlaydigan ovozli nutq. Tarixiy og'zaki nutqning boshlang'ich shakli xatlardan ancha oldin paydo bo'lgan. Og'zaki nutqning moddiy nutqining moddiy shakli - bu hodisalar bilan insoniy inunktaniya organlarining murakkab faoliyatining natijasi bo'lgan tovush to'lqinlari, ya'ni og'iz nutqining murakkab faoliyatining natijasi hisoblanadi. Intonatsiya so'zlashuvi, intensivligi (hajmi) nutq, chidamliligi, nutq stavkasining kuchayishi yoki sekinlashuvi tomonidan yaratiladi. Og'zaki nutqda, mantiqiy urg'uda, talaffuzning ravshanligi darajasi, pauza mavjudligi yoki yo'qligi katta rol o'ynaydi. Og'izdagi nutq bu juda ko'p nutqning mavjudligi, bu insoniy tuyg'ular, tajribalar, kayfiyat va boshqalarning barchasini uzatishi mumkin. Og'zaki nutqni to'g'ridan-to'g'ri aloqada idrok etish, bir vaqtning o'zida tomoshabinlarda va vizual kanallar bilan sodir bo'ladi. Shuning uchun, og'zaki nutq uning eksklyuzivligini kuchaytirish, masalan, fikrlash va tinglashning fazoviy joylashuvi, yuz ifodasi va tinglashning fazoviy joylashuvi sifatida hamroh bo'ladi. Shunday qilib, imo-ishoraning hissiyotli so'ziga o'xshatilishi mumkin, hissiyotni anglatadi, ajablantiradigan yoki hokazo, ajablantiradigan va hokazo, masalan, tabriklash belgisi sifatida (at Bir vaqtning o'zida imo-ishoralar milliy-madaniy xususiyatga ega, shuning uchun ularni, ayniqsa og'zaki biznes va ilmiy nutqda, ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak). Ushbu lingvistik va ekstremalitualistik aktivlarning barchasi Semantik ahamiyatga ega va og'zaki nutqning hissiyotini his qilish imkoniyatini beradi. Qaytarib bo'lmaydiganlik, progressiv va chiziqli Vaqtni joylashtirish og'zaki nutqning asosiy xususiyatlaridan biridir. Yana og'zaki nutqning biron bir nuqtasida qaytishning iloji yo'q, shu bilan birga o'ylash va gapirishga majbur bo'lishi kerak, ya'ni u shunday deb o'ylaydi: "Bor," og'zaki nutq bo'lishi mumkin Masalan, bir nechta kommunikativ mustaqillikdagi bir nechta taklifnomaning bir taklifi, ajratish, kvadratli, taqsimlanishi bilan tavsiflanadi. - direktor chaqirdi. Kechiktirilgan. Bu yarim soat bo'ladi. Usiz boshlang " Boshqa tomondan, boshqa tomondan, ma'ruzachi tinglovchilarning reaktsiyasini hisobga olishi va diqqatni jalb qilishga intilishi, hisobotga qiziqish uyg'otishi kerak. Shu sababli, og'zaki nutqda, muhim fikrlarni ajratish, ba'zi qismlar, avtomringni aniqlaydigan muhim fikrlarni ajratish, takrorlash; "Kafedraning ishi / yil davomida /" Ha "/" Katta va muhim // "va" Ta'lim berish "va" Ta'lim berish "va" Har kim "ni yaxshilash // bilan tanishtirish kerak / // Yo'q // Ha / men ham o'ylayman / kerak emas /// " Og'zaki nutqni tayyorlash mumkin (hisobot, ma'ruza va boshqalar) va tayyorlanmagan (suhbat, suhbat). Tayyorlangan og'zaki nutq u o'ychanlik, aniqroq tarkibiy tashkilot bilan ajralib turadi, ammo shu bilan birga, odatdagidek, nutqini "o'rgangan", to'g'ridan-to'g'ri aloqa o'rnatishga intiladi. Tayyor bo'lmagan og'zaki nutqbu o'z-o'zidan ajralib turadi. Tasdiqlanmagan og'zaki bayonot (nutqni yozishdagi taklifning asosiy qismida) asta-sekin, qismlar shakllantiriladi, chunki shuni aytganda, buni takrorlash, aniqlashtirish kerakligini bilish kerakligi aytilgan. Shuning uchun og'zaki tayyor bo'lmagan nutqda juda ko'p pauza, ammo pauza agregatlaridan foydalanish (so'zlarni kiriting) uh, UM) Bu kelajak haqida o'ylashga imkon beradi. Ma'ruzachi tilning mantiqiy, sintaktik va qisman leksiko-demontexexik darajalarini boshqaradi, i.e. Bu uning nutqi mantiqiy va ulanish ekanligini ta'minlaydi, tegishli fikrlar uchun tegishli so'zlarni tanlaydi. Tilning fonetik va morfologik darajasi, i.e., talaffuz qilish va grammatik shakllar nazorat qilinmaydi, avtomatik ravishda takrorlanadi. Adabiy tilda uning har ikkala shakli uchun xos bo‘lgan betaraf va uslublararo ifoda vositalari bilan bir qatorda, adabiy tilning faqat bir shakli og‘zaki yoki yozma shakli uchun xos til unsurlari, vositalari ham bo‘ladi. Umumuslubiy va uslublararo shakllarga birinchi navbatda tilning morfologik birliklari kiradi. Til vositalarini morfologik belgilariga qarab ikki guruhga — og‘zaki va yozmaga ajratishda qat’iy chegara yo‘q. Shunga qaramay, bu shakllarning o‘ziga xos ayrim xususiyatlarini ko‘rsatish mumkin. Jumladan, adabiy tilning og‘zaki shaklida ot va sifat turkumlariga xos his-tuyg‘u, ta’sirchanlikni ifodalovchi shakllar (bolakay, qizgina, erkatoy, kichkintoy, kichkina, kattakon); takror, davomiylik, kuchaytirish ma’nolarini ifodalovchi fe’lning tahliliy shakllari (ataylab, oshirib yubormoq, kelib qolmoq, turtkilab qo‘ymoq, o‘qib chiqmoq) hamda yozma adabiy shaklga xos ot va sifat turkumlaridagi tahliliy shakllar (sezgirlik bilan, telefon orqali, tezkorlik asosida, nihoyatda ko‘rkam, g‘oyat baland); -lik, -chilik, -lashtirish kabi affikslar yordamida yasalgan so‘zlar (o‘qituvchilik, dehqonchilik, parrandachilik, radiolashtirish, avtomatlashtirish) va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Xulosa. Adabiy tilda sintaqtik qurilish jihatidan ham ikki shaklga xos xususiyatlarni ko‘rish mumkin. Ko‘pincha sodda gaplarni, ayniqsa to‘liqsiz gaplarning qisman bog‘langan qo‘shma gaplarni ishlatish adabiy tilning og‘zaki shakli uchun xos bo‘ladi. Bu vaqtda ohang, to‘xtam, imo-ishora, nutq vaziyati kabi vositalar muhnm rol o‘ynaydi. Yozma adabiy tilning sintaktik qurilishi esa o‘zining ancha murakkabligi bilan ajralib turadi. Unda ergash gapli qo‘shma gaplar, kirish so‘z va iboralar, murakkab qurilishli sodda gaplar, ajratilgan va uyushiq bo‘laklar, murakkab qo‘shma gaplar ancha keng ishlatiladi. OG’ZAKI VA YOZMA NUTQNING O‘ZIGA XOSLIGI Ma’lumki, nutq og‘zaki va yozma shakllarga ega. Og‘zaki nutq so‘zlovchi gapirib turgan vaqt biriligidagina mavjud bo‘lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham tugaydi. Ammo nutq ta’sirida uyg‘onadigan hayajon, berilgan axborot ma’lum vaqtgacha tinglovchi ongida saqlanishi, uning xulqiga ta’sir etishi mumkin. Yozma nutq va uning o‘ziga xos xususiyatlari Tildagi birliklar va hodisalarning reallashuvi, mustahkamlanuvi hamda me’yorlashuvida yozuvning xizmati katta bo‘lib kelayotganligi, shubhasiz. Nafaqat tilning me’yorlashuvi, balki dunyo xalqlari taraqqiyotida ham yozuvning o‘rnini chetlab o‘tib bo‘lmaydi. Zero, har bir xalq, millat sivilizatsiyasi u yaratgan yoki foydalangan yozuvga ham bog‘liq. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi hamda xalqimizning dunyo fani va madaniyatida, binobarin, til va nutq madaniyatida tutgan o‘rni, egallagan mavqyei haqida so‘z yuritganda bu xalqning necha ming yillar davomida foydalanib kelgan oromiy, sug‘d, xorazm, pahlaviy, urxun (runik), uyg‘ur, arab, lotin, rus (kirillsa) yozuvlarini va yana lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosiga o‘tayotganligimizni eslash kifoya. Shunday ekan, o‘zbek adabiy tilining shakllanishi, shubhasiz, o‘zbek xalqi asrlar davomida foydalanib kelgan yozuv madaniyatining takomili hamdir. Yozuv muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o‘rtasidagi muloqatga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimidir. Yozuv – kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining boshlanishi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biri. Yozuv tildanancha keyim paydo bo‘lgan (tovush tili 400—500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan, yozuvningpaydo bo‘lganiga esa 4-5 ming yillar bo‘lgan). Og‘zaki til (nutq)ning zamon (vaqt) va makon (masofa) nuqtai nazaridan cheklanganligi va uni bartaraf etish zaruriyati yozuvning paydo bo‘lishiga olib kelgan. Yozuvniig paydo bo‘lishi va taraqqiyoti jamiyat rivoji, shuningdek, muayyan masofadagi kishilarning o‘zaro aloqa qilish ehtiyoji, siyosiy, huquqiy, diniy va estetik xarakterdagi axborotlarni qayd etish, saqlashtaruriyati bilann bevosita bog‘liq. Xalqlarning davlat sifatida birlashuvi nutqiy aloqa doirasini kengaytiradi va murakkablashtiradi; ishlab chiqarish va savdo kengayadi; boshqa xalqlar va davlatlar b-n harbiy, siyosiy va b. shartnomalar tuziladi; qonunlar paydo bo‘ladi va mustahkamlanadi; diniy qarashlar va mafkuraning boshqa turli ko‘rinshlarn shakllanadi; xalqlarning o‘z tarixini bilishga bo‘lgan zhtiyoj kuchayadi. Bularning barchasini faqat og‘zaki nutq vositasida amalga oshirish mumkin emas. Bu sharoitda yozuv zaruriyatga aylanadi. Yozuv og‘zaki tilga nisbatan ikkilamchi, qo‘shimcha aloqa vositasi bo‘lsada, unga qaraganda ko‘p afzalliklarga ega. Xususan, tilning asosiy vazifasi – kishilar o‘rtasidagi aloqani ta’minlashdir. Tilning kommunikativ vazifasi yozuvsiz amalga oshishi mumkin emas. Tilning estetik, gnoseologik (dunyoni bilish) kabi asosiy vazifalarini ham yozuvsiz tasavvur qilish qiyin. Ayniqsa, tilning insoniyat qo‘lga kiritgan tajriba, bilimlarni saqlash va avlodlarga yetkazishdan iborat vazifasi bevosita yozuv orqali bajariladi. Kishilik jamiyati yaratgan bilim va tajribalar, kashfiyotlar, so‘z san'ati durdonalari va boshqa qimmatli axborotlarning barcha-barchasi avlodlardan avlodlarga Yozuv orqali yetib boradi. Yozma nutqning asosiy xususiyati axborotni uzoq muddat davomida saqlash imkoniyatidir. Yozma nutqning asosiy vazifasi – og‘zaki nutqni qayd qilish, uni zamon va makonda saqlashdan iborat. Kishilar o‘rtasida bevosita muloqot qilish imkoni bo‘lmaganda, odamlar zamon va makonda ajralib qolganda, yozma nutq insonlar o‘rtasida aloqa-aralashuv vositasini o‘taydi. Muloqotning texnik vositasi – telefonning rivoj topishi xatning rolini pasaytirdi, Faksning paydo bo‘lishi va Internet tizimining tarqalishi makonni bosib o‘tishga yordam berdi va bugunda nutqning yozma shaklini dolzarb qilib qo‘ymoqda. Yozma nutqning asosiy xususiyati axborotni uzoq muddat davomida saqlash imkoniyatidir. Yozma nutqning og‘zaki nutqdan farqli tomonlari Yozma nutq va og‘zaki nutq inson nutq faoliyatining ikki shakli. Har ikkisi ham kishilik jamiyatining muloqot vositasidir. Og‘zaki nutq birinchi shakllanadi, yozma nutq esa keyin shakllanadi. Yozma nutq og‘zaki nutqning tayyor mexanizmlaridan foydalangan holda uni takomillashtirib va ularni bir qadar murakkablashtirib boradi, tilning yangi ifoda shakllari uchun xos bo‘lgan yangi unsurlarni qo‘shadi. Yozma nutq ta’lim jarayonida maqsadli ravishda egallab boriladi. Og‘zaki nutq bolaning kattalar bilan amaliy muloqoti jarayonida ularga taqlid qilish asosida shakllanadi. Yozma nutqda so‘z tanlashga, jumla tuzishga ancha yuqori talab qo‘yiladi. Yozma nutq tashqi tomondan (aytaylik, suhbatdosh tarafidan) tuzatishsiz kechadi. Yozma nutq muloqotning jonli vositalaridan xoli, ya’ni mimika, jestlar ishtirok etmaydi. Demak, yozma nutq til mavjudligining bir shakli. Yozma nutq qat'iy me’yorga va tartibga solingan adabiy tildan foydalanadi. Adabiy so‘zlashuv ulubida gaplarda so‘zlarning tartibi qaror topgan, inversiya (so‘z tartibining o‘zgarishi)ham unga xos bo‘lib so‘zlovchining hissiyotini yorqin tasvirlashga xizmat qiladi.Adabiy so‘zlashuv uslubi o‘z leksikasi bilan og‘zaki so‘zlashuv uslubidan farq qiladi . Adabiy so‘zlashuv uslubi leksikasiga oid so‘zlar”Imlo lug‘ati”dan joy olgan bo‘lib umum uchun tushunarlidir. Yozma nutq Yozma nutq og‘zaki nutqdan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: nutqni yozayotganda muallif vaqt jihatidan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. U o‘z nutqi qismlarini va butun nutqni qayta-qayta tahrir qilishi uchun eng mos imkoniyatlarni tanlashi, gap tuzilishini qulaylashtirishi mumkin. Shuning uchun ham yozma nutq og‘zaki nutqdan ravondir. Og‘zaki nutq xususiyatlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatsa bo‘ladi: 1.Og‘zaki nutq tezkorlik bilan (avtomatik tarzda) amalga oshadi. Tushunchalar bilan "uning libosi" bo‘lgan so‘z birgalikda "yashin tezligida" tilga kela boshlaydi. Ba’zan tushunchani ifodalovchi so‘zni o‘sha tezlikda so‘zlovchi topa olmay qoladi. Unga yaqin yoki o‘ylangan tushunchani ifodalay olmaydigan so‘zlarni ishlatib yuboradi. Natijada, aytilgan nutq (gap, gaplar) ko‘zlangan maqsadni (fikrni) to‘liq ro‘yobga chiqarmaydi. Bunda tinglovchi ham so‘zlovchi ham zarar ko‘radi. 2.Og‘zaki nutqda so‘z birikmalari va gaplarning modellari aytilmoqchi bo‘lgan fikrga monand holda tezkorlik bilan tanlanadi. Gap qurilishini, modellarini aql nazorat qilib boradi. Fikrni aytilganlarni ushlab ko‘rgan holda rivojlantirishga to‘g‘ri keladi. Agar xotira ozgina "dangasalik" qilsa, gap tuzilishi, so‘z birikmalari o‘zaro mantiqan va grammatik bog‘lanmay qoladi. Chunki yangi qism avvalgi qism unutilgani uchun u bilan moslasha olmaydi. Masalan, "Ustoz, sizni...xalq oldida qilgan ulkan xizmatlaringizdan biz minnatdormiz!". Misolda so‘zlovchi nutqning "Ustoz, sizni..." qismini aytgandan so‘ng uni qanday rivojlantirish ustida qilgan mulohazasi jarayonida avvalgi qismini, avval o‘ylangan modelni unutib qo‘ygan. Shu sababli tushum kelishigida kelgan so‘z keyingi qismlar bilan grammatik va mantiqan bog‘lanmay qolgan. 3.Og‘zaki nutq tahrir imkoniyatidan mahrum. U qanday shaklda borliqga kelgan bo‘lsa, shundayligicha tinglovchiga havola kilinadi. 4.Og‘zaki nutqda, odatda muloqot uchun eng zarur narsalargina zuhur etiladi. Bu bir tomondan vaqt iqtisodi bilan, ikkinchidan nutqni kuchli tejash bilan bog‘liq. Shunga ko‘ra unga uzundan-uzoq kirish, keng izohlar kam uchraydi. Aksincha, hodisalarning, narsalarning o‘zaro bog‘liqlik darajalari, ularning tinglovchi va so‘zlovchiga ravshanligi darajasi hisobga olinadi. Faqat zarurat his etilgandagina avvaldan ma’lum narsalarga izoh beriladi. 5.Og‘zaki nutq so‘z boyligi jihatidan yozma nutqqa nisbatan ancha kambag‘al bo‘ladi. Unda bir xil so‘zlar bir xil shakllar bir qadar ko‘proq takrorlanadi. Bu hol til vositalarini tanlash, qiyinchiliklar bilan bog‘liqdir. 6.Og‘zaki nutqda so‘zlovchining faol nutqiy harakati to‘xtam (pauza) ohang, urg‘u, turli xil imo-ishoralar fikrning tinglovchiga yetib borishida ahamiyat kasb etadi. 7. Og‘zaki nutq tilning noverbal vositalari: turli mimika va jestlar yordamida ifodalanish imkoniga ega. Nutq harakatdagi tildir. Nutq tilga tegishli birliklarni ma’lum vaqt bo‘lagida bir-biriga qo‘shadi, harakatga keltiradi. Nutq so‘z shakllari, so‘z birikmalari, so‘z tartibi va gaplardan tashkil topadi. Nutq odobi insonning ma’naviyatini-ma’rifatini belgilovchi asosiy mezondir. Kishining odobi, eng avvalo, uning nutqida ko‘rinadi. Nutq odobi nima? Nutq odobi deganda, aytilishi zarur bo‘lgan xabarlarni, tinglovchini hurmat qilgan holda, uning ko‘ngliga mos holda adabiy normadagi ifodalar bilan etkazish tushuniladi. Har qanday xunuk xabarni ham tinglovchiga beozor etkazish mumkin. Buning uchun so‘zlovchi tilni, adabiy til normalarini mukammal bilishi lozim. Muloyim, yoqimli, odobli so‘zlash ham o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Unga yoshlikdan ongli mashqlar qilish, tilning lug‘at boyligini egallash, bu borada nutqi ibratli kishilarga taqlid qilish, ulardan o‘rganish orqali erishiladi. O‘quvchi uchun eng yaxshi namuna o‘qituvchi nutqidir. Buni o‘qituvchi har doim o‘zida his etib turishi, o‘z nutqida hech vaqt odob- axloq, nutq madaniyati normalaridan chiqmasligi lozim. Nutq odobi salomlashishdan boshlanadi. Salomlashishdagi xushmuomalalik undan keyingi yaxshi suhbatga debocha bo‘ladi, tinglovch ida yaxshi kayfiyat paydo qiladi. Salomlashishning ahamiyati haqida hindlarda shunday naql bor: «Bitta salom bilan beshta narsaga - o‘zini yengil sezish, shon - shuhrat topish, qut-barakali, ilmli bo‘lish va nihoyat uzoq umr ko‘rishga erishiladi». Ha, salomda gap ko‘p. Ammo salomlashish, salom berishning ham o‘ziga yarasha qonun-qoidalari bor. Afsuski, keyingi chorakam bir asr mobaynida o‘zimizning sharqona salomlashish odobimizni ham unutib yuborayozdik. Avvalo, har bir muslim va muslima salomlashish ham farz, ham qarz ekanligini yaxshi anglab etmog‘i lozim. Chunki «So‘z boshi - salom», deganlaridek, suhbatdoshlar muloqoti «assalomu alaykum», «vaalaykum assalom» jumlalari bilan boshlanadi. Bu suhbatdoshlarning tanish yoki notanishligidan qat’i nazar, o‘zaro hurmat va ehtirom belgisi hisoblanadi. Ammo keyingi paytlarda biror joyga kirib borayotgan, telefonda suhbat boshlayotgan kishilarning salomlashishni unutib borayotganligiga tez-tez guvoh bo‘lib qolmoqdamiz. Xalq tilida salomlashish uchun ham, xayrlashish uchun ham alohida nutqiy vositalar mavjud. O‘qituvchi ularni o‘z o‘rnida ishlatishda hamma uchun va o‘z shogirdlari uchun o‘rnakdir. Madaniyatli kishi o‘z aybini bo‘yniga ola bilishi, aybi uchun kechirim so‘rashni ham bilishi lozim. O‘z aybi uchun uzr so‘rash o‘z g‘ururini erga urish emas, balki odoblilik, xushmuomalalik alomatidir. Yetuk kishiga xos fazilatlardan yana biri xayrlashuv odobidir. Tilimizda xayrlashganda ishlatiladigan «xayr sog‘ bo‘ling», «xayr, ko‘rishguncha», «xayr, omonlikda ko‘rishaylik» kabi ta’sirchan iboralar mavjud. Bolaga yaxshilik qilgan, aytilgan yumushni, iltimosni bajargan kishilarga o‘z vaqtida minnatdorchilik bildirish odobini ham o‘rgatib borish lozim. Tilimizda rag‘batlantirishni, minnatdorchilikni anglatadigan chiroyli ifodalar bor. Ularni kundalik muomalaga kiritish, o‘z o‘rnida ishlatish kishi xulqini naqadar bezaydi. O‘qituvchi topshiriqni yaxshi o‘tagan o‘quvchilarni «ofarin», «barakalla», «rahmat», «tangizga rahmat», «minnatdorman» kabi so‘zlar bilan rag‘batlantirishi mumkin. «Har bir kishining madaniylik darajasi, o‘qib qanchalik tarbiya ko‘rganligi uning yozma va og‘zaki nutqidan bilinadi» Til dunyoni bilish, bilimlarni to‘plash, saqlash, keyingi avlodlarga etkazish, ruhiy munosabatlarni aks ettirish, go‘zallik kategoriyalarini voqyelantirish kabi qator vazifalarni bajarishiga qaramasdan, asosiy e’tibor uning kishilar o‘rtasidagi aloqani ta’minlashdir. Nutq madaniyati jamiyat madaniy-ma’rifiy taraqqiyotining, millat ma’naviy kamolotining muhim belgisidir. Tom ma’nodagi madaniy kamolotning muhim belgisidir. Haqiqiy ma’nodagi madaniy nutq shaxs umummadaniy saviyasining muhim jihatlaridan biridir. Shuning uchun ham mamlakatimizda ma’naviy-marifiy islohotlar har qachongidan ham dolzarblik kasb etadi. Respublikamizning «Davlat tili haqida»gi, «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunlarida, «Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dasturi» va boshqa juda ko‘plab hujjatlarida ma’naviy-ma’rifiy tarbiyaga, til masalalariga alohida ahamiyat beriladi. Jamiyatimizning har bir a’zosi, har qanday mutaxassis zamon bilan hamqadam bo‘lishi, eng avvalo, o‘z ona tilining sadoqatli sohibi bo‘lmog‘i lozim. Til jamiyat bilan, uning ma’naviyati, ma’rifati va madaniyati bilan birgalikda yuksaladi. Jamiyatimizning har bir a’zosi, har qanday mutaxassis, zamon bilan hamqadam har qanday kadr, eng avvalo, o‘z ona tilining sadoqatli sohibi bo‘lmog‘i lozim. Ona tiliga chinakam sohib bo‘lmoqning bosh sharti esa uning tuganmas imkoniyatlarini tugal egallamoq, ya’ni fikrni mustaqil, ravon, go‘zal va lo‘nda ifoda eta olmoqdan iborat nutqiy madaniyat malakalarini shakllantirmoqdir. Zotan, nutq madaniyati tildan bemalol va maqsadga o‘ta muvofiq tarzda foydalana olishni ta’minlaydigan ko‘nikma, malaka va bilimlarning jami demakdir. Alisher Navoiy asarlarida nutq odobining talablari quyidagicha sanaladi: Tilni, so‘zni qadrlash, uni hurmat qilish. Yaxshi so‘zlay olish (nutq) san’atdir, noyob hunardir. Insonning odob-axloqini belgilaydigan omillardan biri uning nutqidir. Kishining nutq uning aqliy kamolotidan darak beradi. So‘zlaganda dil va tilni bir tutish zarur. So‘zlaganda o‘ylab, tushunib gapirish kerak. Xushmuomala, shirinso‘z bo‘lish. Chin, to‘g‘ri so‘zlash, nutqda halol bo‘lish. Ezgu so‘zli bo‘lish lozim. Tildan tuhmat uchun foydalanmaslik kerak. Ko‘p so‘z, ezma vaysaqi bo‘lmaslik. So‘zlaganda sharoitni, suhbatdoshinni hisobga olish, beo‘rin so‘z aytmaslik. Suhbat sirlarini saqlash, bo‘shog‘iz bo‘lmaslik. Gapirganda qaytariqlardan qochish kerak, chunki ular fikrning ta’sirini susaytiradi. Tilning ijtimoiy vazifasi nutqiy faoliyatda, ya’ni nutq sifatida kishilar o‘rtasida aloqa, fikrlashish, so‘zlashishni amalga oshirishda yaqqol ko‘rinadi. Nutq faoliyati kishilarning bir-birlariga tushunarli bo’lgan til vositasida o‘zaro fikr almashishlari, nutqiy aloqaga kirishishlaridir. Bu jarayon ikki shaklda amalga oshadi: og‘zaki tarzda va yozma tarzda. Nutqning ikki shakli mavjud: og'zaki va yozma nutq. Og'zaki nutq - bu nutq jarayonida etkazilgan nutq. Nutq faoliyatida tabiiy tildan foydalanishning asosiy shakli. Badiiy tilning so'zlashuv uslubi uchun og'zaki shakl asosiy hisoblanadi, kitob uslubi ham yozma, ham og'zaki shaklda ishlaydi (ilmiy maqola va og'zaki ilmiy ma'ruza, tayyorlangan matnsiz yig'ilishda chiqish va ushbu nutqni majlis bayonida qayd etish). Og'zaki nutqning eng muhim ajralib turadigan xususiyati uning tayyorlanmaganligidir: og'zaki nutq, qoida tariqasida, suhbat davomida yuzaga keladi. Biroq, tayyorlanmaganlik darajasi farq qilishi mumkin. Bu ilgari noma'lum mavzudagi, improvizatsiya sifatida olib borilgan nutq bo'lishi mumkin. Boshqa tomondan, bu oldindan ma'lum bo'lgan mavzu bo'yicha, u yoki boshqa qismda ko'rib chiqilgan nutq bo'lishi mumkin. Ushbu turdagi gapirish rasmiy ommaviy aloqa uchun xarakterlidir. Og'zaki nutqdan, ya'ni. nutq jarayonida hosil bo'lgan nutq, o'qilgan yoki yodlangan nutqni farqlash kerak; nutqning bu turi uchun ba'zida "ovozli nutq" atamasi qo'llaniladi. Tinglovchiga qaratilgan nutqda, iboraning tarkibiy-mantiqiy tasviri tez-tez o'zgarib turadi, to'liq bo'lmagan jumlalar (ma'ruzachi va tinglovchilarning vaqtini va vaqtini tejash) juda o'rinli, qo'shimcha fikrlar, baho beradigan iboralar (matnni boyitgan va asosiy matndan intonatsiya bilan ajratilgan holda) foydalaniladi. Og'zaki nutqning eng muhim kamchiliklaridan biri uning uzluksizligi (mantiqiy, grammatik va intonatsion) hisoblanadi, bu nutqni asossiz to'xtatishda, iboralarni, fikrlarni kesishda, ba'zan esa - xuddi shu so'zlarni asossiz takrorlashda. Buning sabablari boshqacha: nima deyishni bilmaslik, keyingi fikrni shakllantirishga qodir emaslik, aytilganlarni tuzatish istagi. Og'zaki nutqning eng keng tarqalgan kamchiliklaridan ikkinchisi uning bo'linmasligi (intonatsion va grammatik): iboralar birin-ketin pauzalarsiz, mantiqiy stresslarsiz, jumlalarning aniq grammatik dizayniga ega bo'lmasdan. Albatta, grammatik-intonatsion tarqoqlik nutq mantig'iga ham ta'sir qiladi: fikrlar birlashadi, ularning ketma-ketligi mavhum bo'ladi, matnning mazmuni noaniq va noaniq bo'ladi. Yozma nutq - bu qog'ozda, boshqa materiallarda va monitor ekranida ko'rinadigan (grafik) belgilar yordamida yaratilgan nutq. Yozma nutq shakli rasmiy ishbilarmonlik va ilmiy nutq uslublari, badiiy adabiy til uchun asosiy hisoblanadi. Jurnalistik uslub bir xil yozma va og'zaki nutq shakllaridan foydalanadi (davriy nashrlar va televidenie). Yozma nutq og‘zaki nutqdan so‘ng yozuv ta’sirida paydo bo‘lgan boiib, adabiy tilning imloviy, punktuatsion, uslubiy qonun-qoidalariga bo‘ysunuvchi grafik shakldagi nutqdir. Yozma nutqning mazmuniy bolaklari, gaplar, ularning qismlari turli xil tinish belgilari orqali ajratib ko‘rsatiladi. Yozma nutq og‘zaki nutq kabi kishilar o‘rtasidagi bevosita aloqa vositasi emas, balki u boshqa joyda va zamonda (kelgusi davrda) yashovchi kishilar bilan aloqa bog‘lash vositasidir. Yozma manbalar orqali biz o‘tmish tariximizni o‘rganamiz va bundan kelajak avlod foydalanishini ta’minlaymiz. Yozma nutq doirasiga ilmiy nutq, badiiy nutq, shuningdek, hujjatlar, ommaviy axborot vositalari uchun tuzilgan yozma matnlar kiradi. Yozma nutq savodxonligi har bir kishidan o‘z fikr-qarashlarini tilning imloviy-grammatik qoidalariga, adabiy til me yorlariga rioya qilgan tarzda ifodalashni talab qiladi.Tilning mavjud barcha vositalari va ular imkoniyatlaridan maqsadga muvofiq tarzda o ‘rinli, to ‘g‘ri foydalanilgan holda tuzilgan nutq madaniy nutqdir. Nutq madaniyati esa ana shu tilni — aloqa-aralashuv qurolini ishlatishga bo‘lgan munosabatdir. Bu noyob qufolni ishlatishga bo‘lgan munosabat qanchalik yomon bo‘lsa, uni ishlatishga qanchalik befarqlik bilan qaralsa, nutqning madaniylik darajasi ham shunchalik past bo‘ladi va aksincha, munosabat qanchalik yuqori bo‘lsa, nutq ham, aloqa ham shunchalik madaniy bo‘ladi. So‘zlovchi yoki yozuvchida til imkoniyatlariga munosabat, uning ishlatilishidagi boshqa omillar: tafakkur, ong, borliq, turli vaziyat va holatlar, maqsadga boigan munosabat qanchalik yuqori saviyada bo‘lsa, nutq madaniyati ham yuqori saviyada bo‘ladi va aks holda nutq madaniyati ham past saviyada bo‘ladi. Yozma nutq og'zaki nutqni rivojlantirishga katta ta'sir ko'rsatadi. Axir, matnlarni qayta tuzish, asosiy fikrlarni shakllantirish - bularning barchasi bizning muloqotimizning ajralmas qismidir. Keyinchalik og'zaki nutqning rivojlanishi nafaqat butun jamiyatning rivojlanishi, balki insonning shaxsiy fazilatlarini ham anglatadi. ozma nutqning xususiyatlari O'z fikrini yozma nutq bilan etkazish uchun, bir kishi matnni o'qiydigan odamning fikrini tartibga solishga yordam beradigan paragrafni ishlatadi. Bo'shliq paneli matnning bir qismini bir-biridan ajratib qo'yishga imkon beradi. Agar ma'lum tanlovlar, shriftlar foydalansangiz, bu bilan siz o'quvchining diqqatini ma'lum bir ma'lumotga jalb qilishingiz mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar Azizov O. “ Tilshunoslikka kirish ” T., 1996 Abduazizov A.A. Tilshunoslikka kirish. –T.,1999 Акшина А.А. Пособие по курсу «Ввeдение в языкознание» -М.,1969. Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики., -М.,1975 Baskakov N.A., Sodiqov A.S. “Umumiy tilshunoslik ”.-T., 1979 Download 25.43 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|