Reja: Qadimgi Misr tarixi

Mavzu: Qadimgi Misr tarixi va shahar qurilishining kompleksi va rivojlanishi.
Qadimgi Misr arxitekturasi me’morchiligi
Reja:
1. Qadimgi Misr tarixi
2. Misr me’morchiligi
3. Qadimgi Misr shaharsozligining rivojlanishi

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Ubaydullayev X.M. Turar joy va jamoat binolarini loyihalashtirish tipologik asoslari. Т.: « 0 ‘qituvchi», 2009. 2. Бартенев И.А. Форма и конструкции в архитектуре. Л., 1998. 3. Бартенев И.А., Батажкова В.Очерки истории архитектурных стилей. М, 2001. 4. Бунин А.В., Саваренская Т.Ф. История градостроительного искусства. -М., 1999. 5. Килпе Т.Л Основы архитектуры,- М. S Высшая школа, 1999. 96 M.Curil, The illustrated dictionary of architecture. Nyu Yoric. 2004. РД87 47 M.Curil. The illustrated dictionary of architecture. Nyu York. 2004. P.293 6. Тосунова М.И. Архитектурное проектирование,- М.: Высшая школа, 1998. 7. Сербинович П.П, Орловский Б.Й. Архитектура,- М.: Высшая школа, 2000.

.
Qadimgi Misr tarixi.

• Qadimgi Misr tarixi bir necha ming yillikni, ya‘ni eramizdan avvalgi 5 ming yillik oxiridan eramizning IV asrigacha bo’lgan davrni qamrab olgan. Eramizdan avvalgi 3200 yilga kelib, Misrda ikkita podshohlik vujudga keldi.
• 1.―Yuqori Misr‖ – (Janubda, Nubiylar (Sudan) chegarasidan, hozirgi Qohiradagi deltagacha* bo’lgan erlar);
• 2.―Quyi Misr‖ – (SHimolda, pastroqda uncha katta bo’lmagan serhosil erlar).
• Quyi va yuqori Misr qabilalari bir-biridan mustaqil ravishda arxitekturaning o’ziga xos asoslarini yaratishdi va uning rivojlanish bosqichlarini bir qancha davrlarga bo’lishgan.
• Ibtidoiy davr (eramizgacha bo’lgan 3200 yillar)da mustahkam turar-joy binolari tez emiriluvchan ashyodan qurilgan deb taxmin qilinadi va bu davrda ibodatxona arxitektura inshootlari qurilgan.
• Qadimiy podsholik davri (taxminan eramizgacha bo’lgan 2700-2200 yillar)da monumental ibodatxonalar qurila boshlangan.
• O’rta podsholik davri (eramizgacha bo’lgan 2200-1500 yillar) Fiva shahri poytaxt bo’lgan ushbu davrda yarim g’or ibodatxonalar paydo bo’lgan.
• Yаngi podsholik davri (eramizgacha bo’lgan 1500-1100 yillar)da Luxsor va Karnaka shaharlarida ajoyib ibodatxonalar qurilgan. Ushbu davrda Misr arxitekturasiga begona elementlar kirib kela boshladi. Misrda tosh asosiy qurilish xom ashyosi bo’lgan. Misrliklar uni qazib olish va unga ishlov berishda mohir usta bo’lishgan. Ular quyosh hudosi Raning ramzi bo’lgan baland obelisklarni toshdan yo’nib ishlashar edi, shu bilan birga balandligi 3 va 5 qavat uylarga teng bo’lgan ustun va kolonnalar yasashar edi.alohida juda yo’nilgan tosh bloklari bir-biriga qorishmasiz, quruq, juda tekis jipslashtirilar edi. Og’ir tosh balkalarining og’irligini devor, pilon va kolonnalar ko’tarar edi. Misrliklar gumbaz konstruksiyalarini bilishsa ham, undan foydalanishmas edi. Balkalarga toshdan yasalgan yopuvchi plitalar yotqizilardi. Tayanchlar har xil ko’rinishga ega bo’lgan: ba‘zida bu kvadrat kesimli monolit tosh ustunlar; ba‘zida stvol va kapitellardan iborat ustun bo’lgan. Oddiy stvollar kvadrat shaklga ega bo’lsa, murakkab stvollar esa ko’p qirrali va papirus poyalari boylamlari ko’rinishiga ega bo’lgan. Stvollar ba‘zan kanellyuralar(tik tarnov)ga ega bo’lgan. Misr arxitekturasi uchun lotos, papirus guli yoki palma bargini eslatuvchi kapitellar xos bo’lgan. Alohida hollarda kapitellarda hosildorlik hudosi – Xatorning bosh tasviri o’yib ishlangan.
Misr me’morchiligi
Misr davlati o‘zining qadim madaniyati, boy tarixi bilan boshqa rivojlangan davlatlar orasida yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Mismi ko‘p asrlik tarixi va madaniyati toshlarda, sarkofaglarda, rassomlaming asarlarida, usta-hunarmandlaming ijodlarida, me’morchilik inshootlarida muhrlanib qolgan. Eramizdan 3000-yil burun rivojlana boshlagan, bu madaniyat rimlik istilochilar mismi egallab olgunga qadar, ya’ni eramizning 30-yillarigacha boigan davrni o‘z ichiga oladi. Misr madaniyatining shakllanishida Nil daryosi salmoqli o‘rinni egallaydi. Eramizdan awalgi 3200-yilga kelib, Misrda ikkita podsholik vujudga keldi. Janubda, Nuybiylar chegarasidan hozirgi Koxira yaqinidagi deltagacha boigan yerlar «yuqori Misr» ni tashkil etdi va u Xiyera Konpolis shahrini poytaxt qilib oldi. Quyi Misr Shimolda, ya’ni pastroqda, uncha katta boimagan lekin serhosil o‘rda joylashgan boiib, poytaxtni Butoda tashkil etdi. Bu davrda Janubiy Misr podshosi Narmer o'zining kuchli qo‘shinlari bilan Shimolni bosib oldi va Misrda ikkita podsholikni birlashtirib, yagona davlatga asos soldi. Poytaxtni esa delta yaqinidagi strategik jihatdan juda ham qulay boigan Memfis shahriga ko‘chirdi. Demak, Narmemi arxaika davri birinchi sulolasining dastlabki fir’avni deyish mumkin. Tarixchilar qadimgi Misr madaniyati va me’morchilik san’ati tarixi haqida filer yuritganlarida davrlaming xilma-xilligini sulolalar orqali ko'rsatishni maqsadga muvofiq deb bilganlar. Hatto Misr payg‘ambari Manetxo eramizdan awalgi 300-yil burun birmchi boiib ana shu usulni qoilashni talab etgan. Umuman, sulola oraligidagi vaqt boiib, shu vaqt ichida oilaning podsholik qilgan davri aks ettirildi. Masalan, Fransiyada Burbonlar, Angliyada Tyudorlar, 0 ‘rta Osiyoda Temuriylar, Russiyada Romanovlar sulolalari mavjud boigan. Odatda sulolalar juda ko‘p vaqtni o‘z ichiga oladi. Buni yaxshiroq tushunish uchun qo‘yida biz boshlanish vaqti eramizdan awalgi 3200- yil ekanligini unutmagan holda, qadimgi Misrdagi davrlar va sulolalar sonini ma’lum bir tartibda bayon etamiz. I . Arxiaika davri. I-va 2-sulolalar 3200-2700-yillar (eramizdan awal). II. Qadimgi podsholik davri. 3-suloladan to 10-sulolagacha 2700-2100-yillar (eramizdan avval). III. 0 ‘rta podsholik davri. II-suloladan 13-sulolagacha 2100-1700-yillar (eramizdan awal). IV. Giksoslar hukumdorligi davri. 14-suloladan 17-suloIagacha 1700-1555-yillar (eramizdan awal). V. Yangi podsholik davri. 18-suloladan 24 sulolagacha 1555-712-yilIar (eramizdan avval). VI. Misrliklarning so‘nggi davri. 25 va 26 sulolalar 712-525-yillar (eramizdan awal). VII. Eronliklar hukumronligi davri. 27-suloladan 30 sulolagacha 525-332-yillar (eramizdan avval). VIII. Yunon - Rim davri. 332 (eramizdan awal) 638-yillar. Yunon va Rim hukumronligi davri makedoniyalik Iskandar, Rim va Vizantiya yurishlarini o‘z ichiga oladi. Konstruksfya Biz Misr me’morchiiigi tarixini va, imkon darajasida, boshqa halqlaming me’morchiligini uch nuqtai nazardan ko‘rib chiqmoqdamiz: konstruksiya usullari, dekoratsiya va yodgorliklar elementlari (unsurlari). Dastlab gil (tuproq) inshootlaridan boshlab konstruksiyalar usullarini ko‘rib chiqamiz56. Gil materialiardan konstruksiyalar Materiailar Gil Misrda 14-38-11 sm oichamdagi gishtiar ko‘rinishida ishlatilgan. “Intiho” kitobidan ma’lum, sbuningdek, inshootlar harobalaridan xulosa chiqarish mumkinki, yaxshilab qoliplash uchun gilga maydaiarigan pohol ishlatilgan. Misr g‘ishtlarida dastlabki kuydirish alomatlari sezilmaydi, biroq tamg'a qalash oldidan g‘ishtlar quritilganligini ko‘rsatadi. Mesopotamiya harobalarida biz shunday xom g‘isht ishlatilganligini ko'ramiz, ammo misrliklamikidan farqli ravishda, bu yerda unda qalash vaqtida yumshoq holida, dastlabki quritishsiz foydalanilgan. Quritilgan g‘ishtlardan foydalanish ular qatorlari orasiga bizning ohakli qorishmamiz o‘mini bosadigan qandaydir bog‘lovchi material qoilashni taqozo etadi. Bu maqsad uchun Misrda suyuq gil ishlatilgan. Ayrim piramidalarda u qalangan g‘isht choklarini yaxshi toidiradigan va, ehtimol, bosimni yaxshiroq taqsimlaydigan qum qatlami bilan aimashtirilgan57. Devorlar Devorlar xom gishtdan tiklanganida imoratbop taxta-yog‘ och larga ega boimagan misrlik quruvchilar taxtalarsiz ishlashga majbur boiishgan. Priss D'Avenn devor tiklanishi manzarasi rasmini qayta tikladi. Qurilish jarayonida devoming yon tomoni pog‘onalari materiallami tashish uchun xizmat qiladigan pillapoyani eslatadi. Saqlanib qolgan devorlardagi gishtlar qalanishi xarakteriga qarab ish jarayonining o‘zi haqida xulosa chiqarish mumkin. Devordagi o‘yiq tokchalar bilan boiinib turadigan qatlamlar materiallami ko‘tarish uchun pillapoyalami hosil etadi. Materiallami yetkazib beruvchilar ко‘tariIgan qatorlar qirrasi bilan o‘matilgan va orasiga qum solingan (S choklar) g‘ishtlardan tarkib topgan. Bu usul - taxta-yog‘ochlaming yo‘qligi qo‘shimcha inshootlarda iqtisod qilishga majburlaydigan mamlakatlarga xosdir. Gishtdan terilgan devorlardagi qatorlarning tarashlangan toshlarda ham uchraydigan toiqinsimon yoiialishi e’tibomi tortadi. G‘isht qatorlari, Rasmda ta’kidlab ko‘rsatilganidek, kamdan-kam hollarda gorizontal chiziq bo‘ylab ketadi, ular quyiga tushadi, ko‘tariladi va yana quyiga tushadi. Qatorlaming bunday toiqinsimon yo‘nalishi reyka o‘rniga chilvir qoilanilganligini bilan izohlanadi. Misr rassomchiligi sangtaroshlar yassilikni tarashlaganlarida chiivirdan foydalanganliklarini ko‘rsatadi; aftidan, g‘isht devorlarni tiklaganlarida ham g‘isht teruvchi ustalar shunday yoi tutishgan58. Ish birdaniga bir nechta obyektda olib borilgan katta qurilishlarda xatoga yo‘l qo'yishdan qochish uchun, tabiiyki, chilvirlardan foydalanishgan. Bu oddiy usul yeming past-balandligini biror nuqtaga nisbatan o‘lchaydigan maxsus nivelir jihozlariga ehtiyoj tug‘dirmagan, bu usuldan hozirgacha ko‘priklami yopishda foydalaniladi. Biroq chilvir markazda osilib turadi, terilayotgan qatorlar esa uning yo‘nalishi bo‘yicha toiqinsimon chiziq hosil qiladi (El-Kob qo‘rg‘oni devorlari). Tosh konstruksiyaning umumiy usullari Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, Misrda toshdan bunyod etilgan inshootlar tosh plitalardan naqshdor shipli zallar qatorini tashkil etadi. Oddiy hollarda shift plitalari oraliq tayanchlarsiz bevosita bino devorlaridan joy oladi. Biroq bu sodda usulni qoilash amalda 4-5 metrdan oshmaydigan plita uzunligi chegaralanganligi sabab qiyinchilik tug‘diradi. Oraliqlar oichami katta bo‘Iganida esa uni V ustunlar bilan bo‘laklarga boiib chiqishgan-da, ularga bogiovchi tosh to‘sinlami joylashtirishgan, ular ustiga esa - ko‘hna dunyoning bizga maium Sfinks ibodatxonasidagi kabi shift plitalarini joylashtirishgan59. Materiallar. - Oddiy misrliklar ohaktosh va qumtoshdan foydalanishgan. Bu tosh jinslari birgalikda ishlatilganida, odatda qumtoshdan to - sin yasashgan. Granit juda kam ishlatilgan, ganch esa faqat istisno holatlarda. Toshlarni tarashlash va taxlash. Karnak ibodatxonasining ay rim saqlanib qolgan ustunlariga qarab xulosa chiqaradigan boisak, misrliklar toshni taxlashdan oldin faqat vertikal yoriqlar va o‘rin tomonini siljitishgan; toshning yuza tomoni esa inshoot bitganidan keyin xomaki tarashlangan. Keyinchalik yunonlar bu usuldan foydalanishgan. Toshlarni biriktirish usullari. - Odatda toshlar toshlar qorishmasiz va boshqa sun’iy biriktiruvchilarsiz taxlangan. Aftidan, Fivan davrida metal 1 qisqichlar umurnan ishlatilmagan, faqat ahyon-ahyonda toshlarni o‘zaro biriktirish (Madinat-Abu, Abidos)yoki yorilgan monolitlarni jipslashtirish uchun qaldirg‘och qanoti shaklidagi yog‘och tutqichlardan foydalanilgan (Luksor yodgorligi)61. Tosh taxlamlarida uchraydigan qorishma gil massasi ko‘rinishida bo‘lib, yomon kuydirilgan gips va ba’zida sopol uchraydi. Bunday qorishma faqat qalin devorlaming ichini toMdirishda (Karnakning katta ustunlari) yoki piramidalar massivlarida ishlatilgan. Ohak qorishmadan faqat suvoq yoki yomon yo‘nilgan toshlaming nuqsonini yashirishda foydalanilgan. Devorlarni va binolar massiviarini qalash detallari. - Devorlar va kolonnalami tiklash ulkan va murakkab ish sanalmagan; tosh konidan olingan toshlar shu holida ishlatib yuborilgan. Shu sababli nafaqat qalangan qatorlar turlicha balandlikka ega, balki hattoki bir qatoming o‘zida ham toshlar balandligi tez-tez o'zgarib turgan; misrliklar materiallaming sezilarli darajada ko'proq sarflanishiga olib keladigan toshlarni to‘g‘rilash, oichamlarini bir-biriga mutanosib qilish o‘miga bunday nomutanosiblikka e’tiroz bildirmaslini ma’qul ko‘rishgan. Katta massivlarda, asosan piramidalarda, ko‘rsatilgan tiklashning uch usuli farqlanadi. IT П ГТГП To’g‘ri qatorlar bilan tiklash
—A. 0 ‘rinni bog'ichsiz tiklash
– B. Qoplamalaming davomli qatorlari bilan tiklash
- E. Tiklashning bunady usullari ish jarayonining o‘zidan kelib chiqqan. Piramidalarni tiklash yadro vazifasini o‘taydigan, unchalik katta bo‘lmagan markaziy piramidani tayyorlab, so‘ng uning oichamlarini doimiy ravishda kattartirib borishdan boshlangan62. Misr ustunlari Misr ustunlari qator vertikal tayanchlardan, tosh to‘sinlar va plitalardan ishlangan naqshdor yuqori qismdan iborat bo'ladi. Misrliklar mazkur konstruktiv manbalardan yaratgan kompozitsiyaga murojaat etamiz63. Ustun va kolonnalar yog‘och konstruksiya shakllariga taqlid qiladi64. Sfinks ibodatxonasidagi (bizni birinchi sulolalarga olib o‘tadigan) ustunlar baza va kapitelsiz, to‘g‘ri burchakli to‘sin ko‘rinishidagi arxitravli tosh kvadrat prizmadir (1). XII sulola davrida BeniGassanning g‘or sag‘analarida kolonnalar ko‘p qirrali to‘g‘ri burchakli kapitellali va undagi kapitellali ustunlardan iborat (2). Portik, ya’ni kolonnali peshayvon yumaloq yog'och materialdan yaxlit to‘shama sifatida tayyorlangan65. Greklaming dorik orderini eslatadigan bunday arxaik shakllar, aftidan, Misrda amalda unchalik rivoj lanmagan qadim me’morsozlik bilan bog‘liq. Biroq, Darselning ko‘rsatib o‘tishiga qaraganda, ko‘hna konstruksiyani o‘zida jo etgan bu konstruksiya, ilk bor uning shakl ini izohlab beradigan sharoitlarda uchraydi. Gap shundaki, bu konstruksiya ochiq maydonda, lekin qoyalar g‘orlarida qo‘llanilgan. Bu - shaxtalarda uchraydigan blindirli galereyalar tiplaridir. Bu nuqtai nazardan kolonna yog‘och ustundan, kapitel - pona vazifasini o‘taydigan yog‘och bolishdan, arxitrav bilan to‘shama esa - blindaj tizimidagi to‘sin va yog‘och to‘shamadan iborat. Misr orderining barcha shakllari ko‘rsatilgan konstruksiyadan kelib chiqadi, ulaming grek orderlari bilan o‘xshashligi esa ehtimol shunchaki tasodifdir. Prizmatik kolonnalar shakllari XVIII sulolada va hattoki keyinroq ham uchraydi; biz ulami Dayr-al-Bahrida, malika Xatshepsut yodgorligida va Karvakning Tutmos III qurilishiga oid qismlarida uchratamiz; ammo qadimiy konstruksiyalarni o‘zida aks ettirgan kamiz XVIII sulolasidan keyin uchramaydi66 (1). “Propileylar” (granit ustunlar) yanglish tarzda Sfinks ibodatxonasi deb atalgan Xafrenning marosim ibodatxonasiga tegishli boiib, IV sulola (eramizga qadar III ming yillik boshlari) davri me’morchilik uslubiga mutlaqo mos keladi. Bunda me’moriy mutanosibliklaming o'zgarishi quyidagilarda namoyon boiadi: bu ustunlarda balandlikning kenglikka nisbati 4:1 ga, keyinroq - 5:1 ga teng, V sulola oxirida ustunlami umuman kolonnalar siqib chiqargan. Tadqiqotchilaming fikriga ko‘ra, aynan mana shunda monumentallik, me’moriy lo‘ndalik yo‘qoiganligi o‘z aksini topdi. Ayrim shohidliklar (ustunning saqlanishi) O ita shohlik davrida uchraydi (Dayr-al-Bahrida Mentuxoteplarning marosim ibodatxonasi, eramizga qadar III ming yillik oxiri). Yangi shohlik ( Karnakda Tutmos III ning granit ustunlari, eramizga qadar XV asr)67. 0 ‘rta shohlik davrida Beni-Gassan dahmasi tashqi ravoqidagi kartellashgan kolonna nazarda tutilmoqda. Odatda, 0 ‘rta shohlik davrining bunday kolonnalari (eramizga qadar III asming oxiri - II asming boshi) 8 va 16 qirrali boiishgan (XI sulolaning Mentuxoteplar ibodatxonasi, Yangi shohlik davrida esa - 18 va 20 qirrali (Dayr-alBahridagi Xamtshepsut ibodatxonasi). Nilufar shaklidagi gatorik kolonnalar Kolormalaming umumiy shakli. Misrda qadim zamonlardan kvadrat shaklidagi va ko‘p qirrali ustunlar bilan bir qatorda yumaloq kolonnalardan ham foydalanilgan. Ti dahmasining (V sulola) devorlaridagi rasmlarida biz kolonnalar tasvirlarini ko‘ramiz. Kolonnalar tiplari bu yerda shakllanib boiingan. Biroq, ajablanarli tomoni, uning shakli konstruksiyada ko‘zda tutilgan vazifalami bajaimaydi, balki dekorativlik bilan bogiangan. Qadimiy kolonnalaming shakli nilufami eslatadi - Yevropa oq nilfiyasiga juda o‘xshab ketadigan o‘simlik. Kolonna stvoliga nilufar poyasi shakli berilgan, kapitellariga esa - gul shakli. Hatto konstruksiya mustahkamligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan kitobnmg rus tilidagi talqinidan foydalanilgan) 5$ darajada, asosini kengaytirishni talab qiladigan o'zak yaqinida nozik ishlov berilgan poya uchraydi. Kolonnani esa ba’zan bir poya, ba’zan poyalar bog‘lanmasi tashkil etgan.