Reja: Qiyosiy pedagogika fanining maqsad va vazifalari
Download 356.42 Kb. Pdf ko'rish
|
Qiyosiy pedagogika fanining sohasi va vazifalari 1-mavzu
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2. Qiyosiy pedagogika fanining boshqa fanlar bilan o’zviy aloqasi, manbalari va metodologiya asosi.
Reja: 1. Qiyosiy pedagogika fanining maqsad va vazifalari. 2. Qiyosiy pedagogika fanining boshqa fanlar bilan o’zviy aloqasi, manbalari va metodologiya asosi. 3.Qiyosiy pedagogika fanini davrlashtirish muammolari. Ma’ruza turi: muammoli kirish ma`ruzasi Tayanch tushunchalar: qiyosiy pedagogika, qiyosiy tarbiyalash, YA.A.Komenskiy, Jyulen, K.D.Ushinskiy, erkin tarbiya,
«Qiyosiy pedagogika» kursining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lajak o’qituvchilarga milliy istiqlol g’oyasi va bugungi kun mafko’rasi talablari asosida jahon pedagogikasining aktual masalalari ayniqsa, rivojlangan davlatlar ta’lim tizimi, ta’limning turlari, ta’lim- tarbiya jarayonlarini o’ziga xos xususiyatlari va tashkil etish shakllari, amalga oshirish yo’llari haqida ma’lumot berish. Shu orqali ta’lim- tarbiya jarayonini yahShilash, ta’lim mazmunini rivojlantirish, uni jahon talablari darajasiga olib chiqish va Yuqori malakali kadrlar tayyorlashdan iborat. Qiyosiy pedagogika kursining maqsadi talabalarni fanning nazariy metodologik muammolari, taraqqiyot bosqichlari, Chet el ta’limi, uning mazmuni, tuzilishi, rivojlanishi o’ziga xos xususiyatlari, ta’lim- tarbiya orasidagi o’zviyliklar, ilg’or g’oyalar va tajribalar Xususidagi bilimlar bilan tanishtiradi.
qo’yiladigan talablar quyidagicha: - fanning bozor iqtisodiyoti jarayonidagi to’tgan o’rni va ahamiyatini ochib berish; -talaba yoshlarda ta’lim-tarbiya samaradorligining milliy mafko’raviy qarashlarini shakllantirish, ularning sog’lom e’tiqodli, erkin fikrlovchi, jamiyatning komil insonlarini tarbiyalashdagi rolini chuqur anglab etishlariga eriShish; -jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi ta’lim-tarbiya jarayonlarining samarali amalga oshirishliShi yo’llari, uning rivojlanish tendentsiyalari, muammolari, istiqboli to’g’risida ma’lumot berish . ”Qiyosiy pedagogika” fani o’zining taraqqiyot bosqichlaridagi turli hil qarashlar bilan birgalikda, barcha ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy fanlar bilan aloqadorligi, hamda uning ilmiy-nazariy asoslari Qiyosiy pedagogika, etnopedagogika, pedagogik sotsiologiya, falsafa,
yoritib boriladi va bular fanning metodologik asoslari hamda ilmiy tadqiqot metodlari borasida katta ahamiyatga ega bo’lib, talabalarda mustaqil izlanish, ularda ilmiy qiyoslay olish mahoratlarini shakllantiradi. Bu kurs bo’yicha talabalar bilimlari va ko’nikmalariga qo’yiladigan talablar quyidagilardan iborat: talabalar qiyosiy pedagogikadan egallagan nazariy bilimlarini, amaliyotda qo’llay olishlari lozim. Shuningdek, kurs bo’lajak o’qituvchilarni ihtisosligi bo’yicha bilimlarni egallash davomida o’zining ma’naviy, ahloqiy darajasini kengaytiradi, jahon mamlakatlarining ta’lim sohasida erishayotgan yutuqlaridan o’quv-tarbiya jarayonida foydalanadi. Har bir Xalq o’z yashash tarzi, tarihiy va ijtimoiy darajasi, milliy madaniyatiga ega ekanligiga mos ravishda, o’ziga xos takrorlanmas milliy-tarbiya madaniyatiga ega bo’lishi va bulardan hayotda foydalana biliShi kerakligi ilmiy nuqtai nazardan tahlil qilinadi.
to’tgan o’rni va ahamiyati, talaba yoshlarda milliy mafko’raviy qarashlarni shakillantirish, jamiyatning ilg’or nufizi kuchi sifatida sog’lom e’tiqodni, erkin fikrlovchi, komil insonlar bo’lishi jarayonidagi o’rni va rolini aniqlash. Bo’lg’usi o’qituvchilarni Markaziy Osiyo va jahon Xalqlarining pedagogik me’rosi bilan tanishtirish jarayonida ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat hissini xosil qilish, ta’limni boshqarish muassasalari xodimlari jamoasiga jahon pedagogikasida, ayniqsa taraqqiy etgan mamlakatlarda ta’limning amalga oShiriliShi, istiqboli to’g’risida batafsilroq ma’lumot berish kabi vazifalar amalga oShiriladi. Ixtiyoriy ilmiy bilimning barkaror rivojlanishning zaruriy sharti uning evolyutsion bosqichlarida ongli tarzda merosdan merosga utishdir. Pedagogika fanlari uchun bu juda muhim hisoblanadi.Chunki bir davrdan ikkinchi davrda uzluksiz o’tuvchi xususiyatga ega ta’lim
tarihiy sharoitda va fanning Yangi bosqichda tarihiy ilmiy merosga tayanib ish kurish zarur va ahamiyati yuksak hisoblanadi. Shuning uchun pedagogika o’zining tarihi ikkilamchi masala ham, qadimiy ashyolar yigindisi ham bo’lmay, doimiy taraqqiyotda bo’lgan muammolarni o’z ichiga qamrab olgan majmua hisoblanadi. Ularning batafsil tahlili pedagogika fanlariga oid ihtiyoriy sohaning ilmiy tadqiqotlari nazariy metodologik darajasini mukammallashtiradi. Olimning kasbiy va aqliy kamolotida muhim ko’rsatgichga aylanadi. Bularning bari qiyosiy pedagogikaga ham to’la aloqadorlik kasb etadi. 1.Qiyosiy-pedagogik tadqiqotlar rivojlanishning boshlang’ich bosqichi. Chet mamlakatlarda o’sayotgangan avlodning qay tarzda tarbiyalanishga qiziqish qadim zamonlardayoq mavjud edi. Yunon tarihchisi Gerodot Bobil va Misrda yoshlar tarbiyasiga oid hikoyalar
o’ziga xos xususiyatlarni qayd etib o’tgan edi. O’sha davrlardayoq, mamlakatlarning yosh avlodni tarbiyalash ishlarini yahShilashda kushni mamlakatlar tajribasidan foydalanish maqsadida tez-tez ko’rilib turgan. Masalan: Platon Sparta tarbiyasining ayrim usullari Afinada ham joriy qilinsa yahShi bo’lishini takidlagan. Ksenafont forslarning zodogon yoshlari tarbiyasi xususiyatlarini tasvirlar ekan, yunon yoshlarini tarbiyalashning o’ziga xos xususiyatlarini shakllantirishda ulardan o’rnak olishni maslahat beradi. Ammo bular qisqa va unchalik dalillanmagan kuzatishlar bo’lib, etnografik yoqi tarihiy hotiralarda izini qoldirgan holos. Shuning uchun bunday kuzatishlarni o’sha davrga xos bo’lgan ilmiy tasavvurlar doirasiga kiritish qiyin. O’rta asrlarda G’arbiy YYevropadagi madaniy vaziyat ta’lim-tarbiya sohasining xalqaro qiyoslashga qiziqishini muvofiqlashtirmagan.
cherkov yakkahokimligi mavjud bo’lib, o’qitishning asosiy tili hisoblanadi. Buning natijasida turli mamlakatlarning o’quv muassasalari tashkil qiliniShi; ta’lim maqsadi, metodi va mazmuniga ko’ra, bir-biridan sezilarli darajada farqlanmagan. So’nggi o’rta asrlar davrida Yevropa millatlar shakllanishi jarayonini boshdan kechiradi. XVIII asrga kelib bir qadar rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon o’z yakuniga etdi. Milliy birlik hayotning turli sohalarga va Xalqlarning milliy o’zligiga ijobiy ta’sir qiladi. O’z navbatida bu ta’sir madaniyat va ta’lim sohasida ham kuchli namoyon bo’ladi. Milliy tillar uzluksiz ravishda lotin tilini siqib chiqara boshladi. Har bir mamlakatning o’quv muassasalari o’zining milliy xususiyatlarini shakllantira boshladi va cherkovga tobeligi ancha susaydi. Bunday sharoitda Yevropaning ko’plab mamlakatlarida qo’shni mamlakatlarning ta’lim tizimi tashkil qiliniShi bilan taniShish ehtiyoji
etadi. Boshlang’ich maktabdan universitetgacha bo’lgan ta’lim tizimining yaxlit tizimining yaxlit strukturasi va tamoyillarini ishlab chiqishda Ya.A.Komenskiy o’zi malum vaqt yashagan va faoliyat yuritgan Chexiya, Vengriya, Gollandiya, Shvetsiya kabi mamlakatlar tajribasiga ko’p marta murojaat qiladi. 1641 yilda ingliz milliy ta’lim tizimini shakllantirishda uning bilimlaridan foydalanish uchun Londonga taklif qilinadi. Yirik maShina sanoati yaratiliShi davrida bolalarga maktab ta’limi beriliShi keng tus oldi. Kasbiy ta’lim shakllaniShiga dastlabki kadamlar kuyildi. Qator mamlakatlarda davlat ta’lim tizimi asoslari yuzaga kela boshladi. Yevropa pedagogik tafakkuri evolyutsiya bosqichlarida XVIIIasr ohiri XIXasr boshlari juda muhim davr hisoblanadi. Bell-Lankaster tizimi, Pestalotsi pedagogikasi, Russoning «erkin tarbiyasi», manaviy tarbiya hakidagi Kant posto’latlari ular yashagan mamlakatlar doirasidan chiqib, umumYevropa miqyosida tadbiq qilina boshlanadi
muammolariga qiyoslashga qiziqishni kuchaytiradi. Shu tarzda Yangi ilmiy yo’nalish-qiyosiy pedagogika yuzaga keliShi uchuch obektiv manbalar xosil buladi. Bu ilmiy yo’nalish ta’lim-tarbiyani xalqaro qiyoslab o’rganishga ihtisoslaShiShi ko’zda tutilgan edi. Qiyosiy pedagogikaning paydo bo’lishi va rivojlaniShi masalalarida olimlar turli nuqtai nazarni yoqlab chiqadilar. Lekin ularning bari qiyosiy-pedagogik tadqiqotlar maqsadi va vazifalarini aniqlash, turli mamlakatlar bo’yicha muvofiq ashyoviy materiallarni tizimlashtirish va yigishning ayrim usullarini belgilab berishga dastlab urunish M.A.Jyulen tomonidan amalga oShirilganini etirof qilsalar kerak.Shuning uchun G’arbiy Yevropa adabiyotlarida Jyulen «Qiyosiy pedagogikaning otasi»sifatida tilga olinadi.(1775-1841)Haqiqatdan ham,u ta’lim taraqqiyotining xalqaro tajribasini alohida ilmiy tadqiqotlar yo’naliShi sifatida o’rganish masalasi o’rtaga qo’yadi.Jyulen faoliyati va qiziqishlari keng miqyosiga ega edi. U
1792 yilda 17 yoshli o’spirin diplomatik missiya tarkibida Angliyaga jo’natiladi. U erdan qaytgach, Frantsiya departamenti tarkibidagi inqilobiy hukumat azosiga aylanadi. 1794 yilda Frantsiyaga markaziy mamuriy ta’lim siyosati natijasida to’zilgan «Xalq ta’limi ijroya qo’mitasi» faoliyatida ishtirok etdi. XIX asr boshlarida Jyulen mashhur publitsistik sifatida yuzlab maqolalar, ijtimoiy munosabat, madaniyat va siyosatning turli masalalariga oid broshyuralar e’lon qildi. U tinchlik va Yevropa Xalqlari urtasida hamkorlik g’oyasini faol targ’b qildi. Uning tashabbusi bilan «Birlashgan millatlar fransuz jamiyati» tashkil qilindi. Bu jamiyat Yevropa tarihiy adabiyotlarida zamonaviy xalqaro tashkilotlar yuzaga kelishga asos bo’lganligi qayd qilinadi. Jyulen ta’lim va tarbiya muammolariga juda qiziqar edi. 1810 yilda Pastalotsining Iverdan (Xvetsariya)dagi tarbiya maskanini ziyorat qilgach, uning g’oyalarini jiddiy yoqlay boshladi.
asrga yaqin vaqt ichida uning publitsistik va ilmiy merosi esga olinmadi. Faqat 1935 yilda uning «Qiyosiy tarbiya bo’yicha tadqiqotlarga oldindan eslatmalar va ocherk» nomli (1817) kichik broshyurasining Parijdagi eski kitoblar do’koni peshtaxtasidan tasodifan topiliShi uning ismi Xalq xotirasidan butunlay o’chib ketiShi oldini oldi. Uning ijodiga qiziqishni qayta uygotadi. Aynan Shu asarda «qiyosiy tarbiya» va «qiyosiy pedagogika» atamalari ilk bor qayd qilingan. Jyulen fikriga ko’ra, qiyosiy pedagogika vazifasi Yevropada, keyinchalik esa butun dunyoda ta’lim- tarbiyaning eng okilona tizimini yaratish maqsadida turli mamlakatlarning pedogogik tajribasini o’rganishdan iborat. Pedagogika ijobiy fanga aylaniShi uchun,- deb yozgan edi Jyulen,- turli mamlakatlarning dalillangan materiallari tahliliga asoslangan bo’lishi lozim. Turli-tuman dalillar to’planiShi tartibga keltiriliShi va ularni tizimlashtirish usullari aniqlaniShi zarur. Bu omillarsiz pedogogik
o’sayotgangan avlod ta’lim-tarbiyasi bilan Shugullanayotgan mutahassislar intikliklari va irodasiga boglik bo’lib kolaveradi. Jyulen batafsil ma’lumot olish maqsadida, katta,so’rovnoma (250 dan ko’proq savollar) tuzdi. Bu so’rovnoma maktab faoliyatining turli jihatlariga aloqador edi. So’rovnomani Yevropaning turli davlat hokimiyatlariga yuborishni taklif qiladi. So’rovnomaning ayrim savollarida miqdoriy va daliliy ko’rsatgichlar to’plash maqsadi ko’zda tutiladi. (Masalan, sinf mashg’ulotlarining kunlik davomiyligi, o`quv yili necha oydan iborat, imtixon utkazish tartibi kanday, turli o`quv muassasalarida bitiruvchilarga kanday turdagi diplom yoqi shahodatnoma beriladi kabi). Lekin sezilarli darajada murakkab savollr ham mavjud bo’lib, ularga XXI asr boShida ham fanda munosib javob topilmagan. Ulardan birini keltiramiz. «O`quvchilarning individual xususiyatlari hisobga oliniShi va aniqlaniShi kanday amalga oShiriladi? Mehnatsevar, itoatkor,lekin etarli layoqatga ega bulmagan
dars jarayonida aytarli mashakkatsiz sabokni o’zlashtirayotgan kobilyatli bolalardan ortda koliShi, ularda maktabga nisbatan konikmaslik hissi paydo bo’lishiga sabab bo’lmaydimi? Jyulen so’rovnoma yordamida olingan ma’lumotlar qaysi davlat ta’lim taraqqiyotida etakchilik kilmokda, qaysilari ortda kolgan, rivojlanishga tuskinlik kiluvchi omillar va ularni bartaraf etish yullari kabi muhim masalalarga oydinlik kiritiShiga umid kilgan. Bu g’oyalarni amalga oshirish uchun umumYevropa ilmiy- pedogogik muassasa tashkil qiliniShi kerakligini takidlagan. Bu muassasalarda ukituvchilar tayyorgarligini yahShilashga yunaltirilgan ilmiy tadqiqotlar o’tkaziliShi va tajriba yuli orkali Yangi pedogogik usullar amaliyotda sinab quriliShini nazarda to’tgan. Bularning bari meyoriy pedagogika yaratiliShi va Yevropaning barcha mamlakatlarini ta’lim amaliyotida uzluksiz yaqinlaShuv jarayoni yuzaga keliShiga asos bo’ladi deb hisoblagan. Bu g’oyalar yuz yildan ziyod vaqt o’tgandan
tashkilotlar faoliyatlari natijasida amalga osha boshladi. Jyulen qiyosiy pedagogikaga doir tadqiqotlari usha vaqtlarda keng yoyilmadi. Lekin undan mustaqil ravishda, hatto uning mavjudligidan bexabar holda, ayrim Yevropa pedagoglari XIX asrda ta’lim taraqqiyotining Xorij tajribasini diqqat bilan o’rganadilar. Bu tajribalardan o’z mamlakatlarida maktab ishlarini yahShilashda foydalanishga harakat qildilar. Bu izlanizlar ta’limda statistika mavjud emasligi, maktab konunchiligi va pedagogik hujjatlashtirish yuritilishidagi tizimlashtirish materialning kamchiklari tufayli katta mashaqqatlarga duch keldi. Xorijiy ta’lim bilan taniShuv asosan «pedagogik sayohat» tarzida, yani pedagoglarning Xorijiy mamlakatlarga tashrifi orqali amalga oShirilgan. Bunday tadbirlar ko’pincha shahsiy tashabbus natijasida yuzaga kelgan. Lekin bazida hukumat topiShirigi bilan amalga oShirilgan «sayohat»lar qayd
hokimyati etiborini o’ziga jalb qila boshlagan. «Vaterloo yonidagi jang Itona sport maydonlarida mag’lub bo’lgan edi», «Sad yonidagi jangda pruss maktab o’qituvchisi golib chiqdi». Bular ingliz qo’mondoni gertsog Vellington va nemis kontsleri Bismarkning mashhur iboralari bo’lib, XIX asrdayoq Yevropa davlatlarining etakchi arboblari maktab ahamiyatini «katta siyosat»dagi dastaklaridan biri sifatida tuShunganligini isbotlaydi. Deyarli barcha Yevropa mamlakatlarida maktab islohati amalga oshirildi.Bu mamlakatlarning islohatchilari quyidagi savollarga javob topishi kerak bo’ladi: -Milliy ta’lim tizimini qanday turdagi o`quv muassasalari tashkil qilish kerak? -Ta’lim tizimini nazorat qilish vakolati kimga berilishi kerak- davlatgami, cherkovgami, o`quvchmlarning ota-onasigami? -Ta’lim qay yo’sinda moliyalashtiriladi? Mumkinki?
-Turli shakldagi o’quv muassasalari uchun o’qituvchilar qanday tayyorlanishi kerak? Tabiiyki, hukumat va pedagogik jamiyat Xorij tajribasi haqida ishonchli va batafsil ma’lumot olishga yuksak qiziqish bildiradi. Frantsiyada birinchi va aytish mumkinki, ancha samarador natijaga erishgan «pedagogik sayohatchi» taniqli faylasuf,Sarbonna professori, Xalq ta’limi oliy kengashi a`zosi V.Ko’zen (1792-1867) buldi. Hukumat topshirig`i Bilan 1830 yillarda u bir necha bor Prussiyaga sayohat qildi va Pruss ta’lim tizimini o`rgandi. Bularning natijasi, pruss ta’lim o`quv muassalari, ularning tuzilishi, faoliyat usullari hakida batafsil Ma’ruzalarda aks etdi. Bu Ma’ruzalarda keltirilgan dalil va hulosalar hukumat tomonidan maktab islohatchi amalga oshirilishiga tayyorgarlik ko`rishda etiborga olindi. Keyinchalik nemis va ingliz tiliga tarjima qilingan Ko’zen Ma’ruzalari boshqa mamlakatlarning
xizmat qildi. XIX asr ikkinchi yarmi-XXasr boshlarida Frantsiyada Xorijiy ta’limni qiyoslab o’rganish rivojlanishda davom etdi. 1865 yilda marifatprvar J.N.Boduen «Belgiya,Germaniya va Shveytsariyada boshlang’ich ta’limning zamonaviy holati tugrisida Ma’ruza» tuzdi. Mrussiya bilan bo’lgan urushdagi mag`lubiyatdan so`ng, Frantsiya (1870)da nemis maktabi tajribasiga qiziqish tobora ortdi. 1880-1890 yillarda E.Dreyfus-Brissak tomonidan uch tomli «Yangi tarbiya “qiyosiy- pedagogik o’rganish» asari nashr qilindi. XX asrda yaratilgan asarlar orasida Fredelning ikki asarini alohida qayd qilamiz—«Xorijiy mamlakatlarda muallim tayyorlash» (1903) va «Xorijiy pedagogika»(1910). Keyingi kitobda 9 mamlakatning majburiy ta’limi shakllanishi qyosiy tavsiflangan. Bu garb mamlakatlari (Angliya, Germaniya, Italiya, AQSH) maktablari bilan bir katorda Yaponiya va Misrda ta’lim
amalga oShirilgan dastlabki asar hisoblanadi. Nemis adabiyotida o’zida pedagogik qiyoslash elementlarini aks ettirgan dastlabki asarlar XVIII asrdayoq paydo buldi.1784 yilda I.Brinkmanning «qadimgi va zamonaviy tarbiyani qiyoslash va ulardan qaysi biri tabiatga ko’proq muvofiqligini ajratish» asari chop etildi. 1790 yilda Frayburg gimnaziyasi direktori F.Hekt «Angliya va Germaniya maktab tizimlari qiyosi» nomi ostida Ma’ruzalar to’plamini lotin tilida matbuotda e’lon qildi. XIX asrda Germaniyada eng yirik Xorijiy pedagogik muammolar tadqiqotchisi Myunhen universiteti professori F.Tirsh (1774-1860) edi. O’zining Xorijiy sayohatlari natijasida maktab rahbariyati topShirigiga ko’ra, pedagogik hujjatlarni batafsil tahlil qilish asosida 3 tomonlik «Germaniya, Gollandiya, Belgiya va Frantsiyada zamonaviy umumiy ta’lim holati» asarini yaratdi. Bu asarda qiyoslanayotgan unsurlar juda aniq ifodalangan. Tirsh Shunday yozadi—«nemis ta’limiga
belgilariga ko’ra qiyoslaymiz. Keyin esa fransuz va golland ta’lim tizimlari mutadil bo’lgan Belgiya ta’limini tahlil qilish maqsadga muvofiq». Shu bilan birga, Tirsh fikricha, Frantsiya, Angliya yoqi Germaniya maktablarining o’ziga xos milliy belgilarga egaligiga karamasdan, hiristianlik tsivilizatsiyasi va evromadaniyat tamoyillariga asoslangan «umumiy ruh» ularning barchasiga aloqador. Trish birinchilardan bo’lib «Yevropa tarbiyasi» masalasini kutarib chiqdi. Bu Yevropa Xalqlari va mamlakatlarining yaqinlaShuvida zaruriy manba ekanligi takidlaydi. Keyingi un yillikda yaratilgan asarlar sirasiga L.SHteynning «Angliya, Germaniya, Frantsiya va boshqa mamlakatlarda boshlang’ich va kasbiy ta’lim» (1868) asari va A.Baumeysterning «Yevropa va Shimoliy Amerikada Oliy ta’lim shakllaniShi» (1897) kabilarni keltirish mumkin.
tayanuvchi milliy ta’lim tizimi shakillanish davrida ko’zatildi. K.Stou o’zining «Yevropada boshlang’ich umumiy ta’lim tugrisida hisobot» nomli asarida turli mamlakatlarning maktablari rivojlaniShi muammosini siyosiy tizim va ijtimoiy strukturaga boglab o’rganishga harakat qildi. AQSHda ta’limning Xorij tajribasini o’rganishga marifatparvarlardan G.Mann (1796-1859) va G.Barnard (1811- 1900)larning hissasi katta. G.Mann AQSHda davlat byudjetidan moliyalashtiruvchi bepul majburiy boshlang’ich ta’lim joriy qiliniShi tashabbuskori buldi. Bu masalaning samaraliroq hal qilinishi uchun Yevropa mamlakatlari tajribasidan foydalanish zarurligini ta`kidladi. U nemis maktablarida Pestolotsi metodlarining amaliy ko`llanishiga katta qiziqish bilan qaradi. Yevropaning yetti mamlakatlarida bo’lib, shu mamlakatlar maktablari bilan batafsil tanishib chiqdi. Keyin esa bir qancha Ma’ruza tayyorladi. Bu Ma’ruzalar jamiyatda yahShi qabul qilindi va maktab ta’limining kelgusi istikboli tugrisida hukumat karori
shtatida ta’lim ishlari bo’yicha kengashni boshqargan. Aynan Shu shtatda AQSHda birinchi bo’lib majburiy ta’lim haqida qonun qabul qilindi. 1853 yilda Mann tomonidan «Amerika ta’lim jurnali»ga asos solindi. Bu jurnalda milliy muammolar Xorij tajribasiga qiyoslanib talqin qilingan. G.Bernard hali bir qancha Yevropa davlatlariga «pedagogik sayohat»uyushtirib,ta’limning Xorijiy tajribalarni batafsil o`rgandi. U maktab siyosati, ta’limning markaziy va mahalliy boshqaruv organlari faoliyati va tashkillashtirilishi kabi masalalarga alohida etibor karatdi. Pedagogik doiralarda uning «Turli mamlakatlardagi Xalq ta’limi tizimi, statistikasi va ruyhatga olinishi»nomli ikki tomlik monografiyasi Shuhrat kozondi.1867 yilda AQSHda marifatparvarlik federal byurosi tashkil qilindi. Bernard bu byuroning birinchi rahbari sifatida faoliyat yuritib, amerikalik pedagog marifatparvarlarni Yevropaga ingliz, nemis, fransuz maktablari faoliyati bilan tanishtirish maqsadida safar qilishini tashkillashtirishda
AQSHda o’zining Yangi kirralarini namoyon qildi.1898-1899 yilda Dj.Rassel qiyosiy pedagogika bo’yicha Kolumbiya universitetining pelagogika kolleji talabalariga 1-kurs Ma’ruzalari ukidi. Keyinchalik qilingan kator tadqiqotlarda nafakat maktab, balki maorif tizimining boshqa buginlari ham tadqiqot obektiga aylandi. Masalan, 1910 yilda Fiksnerning «Amerika,Angliya va Germaniya universitetlari dune yuzini kurdi. 1911 yilda J.Braun «AQSH va Germaniyada urta maktab ukituvchisini tayyorlash» kitobi nashr qilindi. Qiyosiy pedagogikadan davlat ahamiyatiga molik masalalarni hal qilishda foydalana boshlandi. 1916 yil, yani AQSHning I jahon urushga tortiliShi arafasida J.F.Skottning «Amerika vatanparvarlik tarbiyasi borasida Frantsiya va Germaniyaning nimasiga havas qilsa buladi» asari chop etildi. Angliyada qiyosiy pedagogika «pionerlari»deb M.Arnold (1822- 1888) va M.Sedler (1861-1943) lar yuritiladi.
adabiy tankidchi sifatida shuhrat qozonsa-da,uning uchun pedagogika ma’suliyatli vazifa tusini oldi.Arnold obruli va uta masuliyatli hisoblangan maktab inspektori lavozimida 30 yildan ortikrok ishladi. Shuningdek, Xorijiy pedagogik tajribani o’rganish uchun MAXSUS tuzilgan komissiyaning faol a’zosi ham edi.Arnold klassik,aniq oliy maktablarning o’zaro aloqalaridagi muammolarga alohida e’tibor qaratdi.Bu muammolar negizida milliy ta’lim tizimini Xorijiy tillar bilan qiyosladi. O’zining «Frantsiya Xalq tizimi»(1861), «Germaniyada Oliy ta’lim » (1874) kabi pedagogik asarlarda dalillarni sharhlash va tizimlashtirish bilangina cheklanib qolmadi. Balki, Angliya kabi boshqa Xorijiy mamlakatlarning ta’limini muvofiqlashtiruvchi muayyan Sharqiy tizimning omillarini aniqlash va yaratishga harakat qildi.Uning fikricha,ikki omil etakchi urin tutadi: tarihiy an’analar va
xosligini belgilaydi. Turli mamlakatlarda ta’lim taraqqiyotiga ta’sir kiluvchi omillar tahlilini M.Sedler davom ettirdi va chuqurlashtirdi. «U yog`i bu mamlakatning ta’lim tizimi xususiyatlari va mohiyatini tavsiflash uchun,-Xususiy pedagogika doirasidan chiqish kerak». «Biz maktab ta’limining barkaror rivojlaniShi uchun maktab tashkarisidagi omillar muhimligini unutmasligimiz kerak ».Bunday omillar katoriga Seder tomonidan iktisodiyot,davlat tizimi,cherkov va oila kiritiladi. Aynan Shu omillar nuqtai nazaridan ingiliz grammatik maktabi,fransuz litsey iva nemis gimnaziyalari urtasidagi uhshash va farkli jihatlarni tavsiflaydi. Sedler faoliyati ingiliz maktabining intensiv islohatida muhim bosqichlar ruy berayotgan vaqtga tugri keldi.Shuning uchun doimo britan empirizm ruhida Xorijiy pedagogik tajriba bilan taniShuvning ahamiyati yuksakligini takidladi. Bunga uning 1900 yilda nashr etilgan
bilan taniShuv kanday amaliy kimatga ega. Sedlar tashabbusi bilan 1894 yili Londonda ingiliz va Xorijiy maktablar taraqqiyoti tugrisida ahborot to’plash,Yangi maqola va kitoblar kattaligini to’zish mos ravishda analitik doklatlar tayyorlash kabi vazifalarni bajaruvchi MAXSUS muassasa to’zildi.Bu hujjat va materiallar 1902 yilda kabul qilingan va mamlakatning urta ta’limining bir necha un yillik sturukturasini belgilab bergan Parlament akti mazmuniga sezilarli ta’sir utkazadi. Sedlar o’zok umr ko’radi va 1930 yillar ohirigacha qiyosiy pedagogika taraqqiyotiga salmokli hissa kushadi. Rossiyada Xorijiy ta’lim tizimini tizimli o’rganishni Ushinskiy boshlab berdi.Uning kator asarlarida («Xvetsariya buylab pedagogik sayohat », «Xorijga mehnat safari bo’yicha hisobot», «Shimoliy Amerikada maktab islohatlari») va Xususan o’zining «Umumiy tarbiyaning Xalqchilligi hakida » deb nomlangan mashhur asarlarida
Xalq ta’limi, ularning o`quv muassasalari faoliyati va tashkil qiliniShi usullarining o’ziga xos jihatlarini batafsil yorituvchi ocherklar mavjud. Ushinskiy Fransuz ta’lim tizimini urganar ekan, u uchun markazlaShuv va mamuriy bir hillik xarakteri ekanligini qayd etadi. «Frantsiyaning o`quv muassasalari markazlashuvi,- deb yozgan edi u,- eng sunggi nuktagacha olib borilgan. Nafaqat bir bilim yurti boshqasini takrorlaydi,balki ularning barii intizomlashgan harbiy kism singari yagona buyrukka amal qiladi.Fransuz Xalq ta’limivazirligi har yili tasarrufida bo’lgan o`quv muassalariga o`quv fanlari dasturi takdim qiladi.Unda nafakat joriy yil uqilishi lozim bo’lgan yozuvchi belgilanadi, balki qaysi betlar tarjima qiliniShi,qaysisi yod oliniShigacha qayd etiladi…Vazirlikning ihtiyoriy amaldori soatiga karab aynan Shu soatda Frantsiyaning barcha gimnaziyalarida Tsetseron asarining aynan Shu betlari tarjima qilinmokda yoqi aynan bir hil sharh asosida sharhlanyapti (sharhlar ham vazirlik tomonidan
yozyapdi deb ishonch bilan aytiShi mumkin». Bu Frantsiyada tarihiy merosga aylangan Xalq ta’limi tizimiga Ushinskiy tomonidan aniq tavsiflangan holda baho edi. Ushinskiy Fransuz pedagogikasining ma’naviy tarbiyaga dahldor jihatlarini tankidiy baholaydi. Maktab hayotini tashkil qilishda shuhratparastlik kullab kuvvatlanadi. O`quvchilar orasida nosog`lom raqobatga xayrixohlik bildiriladi.Manmanlikni Fransuz pedagogikasi kuchli richag deb bildi va u bilan shafqatsizlarcha faoliyat yuritdi. Bu maqsadda fransuz allomalari ko’plab qoyilmaqom vositalar o’ylab topdilar: Tarbiyalanuvchilarga orden taqdim qiladi, ularga mansab beradi, ularning ismini gazetada chop etadi. Fransuzcha tarbiya tizimida imtiyozli oilaning farzandlariga ko’rsatilgan bu xususiyatga V G Beleniskiy ham e’tibor qaratgan. “Tasavvur qiling, - deb yozadi u,- Frantsiyada ommaviy imtixonlarda o’quvchilar va muvoffaqiyati uchun kitob bilan emas, boShiga gul
teatirga, ommaga ko’z-ko’z qilgani olib keladi”, “Natijada esa, Beleniskiy davom etadi,-fanga, san’atga emas, balki gulchanbarga- haqiqiy munosib ichki qoniqishni emas, tashqi bezashni baholovchi kichik man-manlik g’alabasiga ishtiyoqni kuchaytiradi.” Bu tafsilar hali ham o’z dolzarbligini yo’qotmagan Angliya ta’lim tizimiga ham murojaat qilgan Ushinskiy, aholining imtiyozli o’atlamiga mansub yosh avlod uchun mo’ljallangan o’quv muassalari faoliyati va maqsadga yo’naltilganligida xarakter shakllaniShiga o’zgacha e’tibor beriliShini qayd qiladi: “Ingliz tarbiyasida asosiysi – bu xarakter, o’zini tuta bilish qobilyati (self- government) Ingliz tarbiyasida ta’lim va xarakter mustahkamlanishga asosiy e’tibor qaratiladi. Angliyani qadimiy unversitetlari mashhur maktablar singari ta’limdan ko’ra, tarbiya maskaniga yaqinroq hisoblanadi.”
savodhonligini oshirish to’g’risidagi farmon qabul qiliniShiga oid sabablar haqida fikrlar ekan, Ushinskiy unda katta ijtimoiy tafavutni ko’radi. “Angliyada katta e’tibor qaratila boshlangan kambag’al qatlam ta’lim-tarbiyasi ingiliz ta’lim-tarbiyasining zodagonlik xarakterini o’zgartirmaydi. Bu boyning kambag’alga bergan sadaqasi kabi hristiyan rahimdillik jasorati bo’lib, ingiliz jentelmeni buni sulolaviy g’ururi bilan bog’laShi mumkin. Va nihoyat bu, jamiyatning oqilona ehtiyot chorasi va mohirona moliyaviy hisob-kitobi. Chunki, hammaga ma’lumki, kambag’alning qo’poligi tufayli qamoqqa tushgach, uni qamoqda tutib turish, uni tarbiyalashdan ancha qimmatga tushadi.” Ushinskiy Shimoliy Amerikada maktab ishlari tashkil qiliShini batafsil tasvirlagan. Uning Yevropa maktablaridan farqini tasvirlab, Oliy o’quv yurtlari dasturlarining Yuqori darajada hilma-hilligini
ta’lim rivojlanishidagi muvoqiyatlarini alohida takidlagan. “O’zining tabiiy g’ayrati va tezkorligi bilan Shimoliy Amerika Xalq maktablari uchun o’n yil ichida, qadimiy davlatlar yuz yilda ham qilmaydigan ishlarni amalga oShirdi.” Ushinskiy o’zining Xorijiy pedagogika muammolariga bag’ishlangan tatqiqotlarda turli mamlakatlar ta’lim-tarbiya tizimini tasvirlash bilangina cheklanib qolmagan. U Xorijiy tajriba o’zlashtiriliShi muammosiga ham to’htalib o’tgan. Rossiya tarihining turli bosqichlari va jamiyatning turli qarorlarida bu muammoning ulkan ahamiyati hammaga ma’lum. Ushinskiy fikricha, Xorijiy tajribaning o’zlashtirish imkoniyatlari fan yoqi tarbiya tizimi hakida so’z boriShiga bog’liq holda farqlanadi. Fanning milliy belgilariga ko’ra ajratiliShini Ushinskiy inkor qildi. “Fan umuminsoniy tafakkur qonuniyatlariga ko’ra adolatli hulosalarni qabul qilganligi bilan fandir, - deb yozadi u, - olam qonuniyatlarini
anglaShiluvchi bir olam va ongdir. Har bir bilimli Xalq fanda ahamiyatga ega bo’lishi uchun, uni barcha Xalqlar uchun namuna bo’lib qoluvchi haqiqatlar bilan boyitish lozim. Aksincha o’zining Xalq fanini yaratib olgan Xalq, boshqa Xalqlarga tushunarsiz bu Xususiy fani bilan fanga qanday foyda keltiriShi mumkin. Va nihoyat, har bir Xalq o’zi uchun MAXSUS fanlar yaratib, ajdodlari va zamondoshlari erishgan natijalarni o’zlashtirmasa fanda olg’a siljish bo’larmidi? Fransuz matematikasi, ingliz olam tortishish qonuni, nemis kimyoviy xususiyatlari qonuni kabi iboralar tushunarsiz bo’lgani kabi Rus fani tushunchasi ham mazmunga ega emas. Bu iborani faqatgina fanning predmeti Rossiya, uning tabiati yoqi tarkibi bo’lgan fan qismigagina tatbiq qilish mumkin.” Shunday qilib, Ushinskiy ilmiy bilimlar rivojlaniShida qat’iy milliy chegara bergilaniShiga qarShi bo’lgan. U olimlar tomonidan Xorijiy hamkasblari tomonidan erishilgan ilmiy yutuqlardan foydalanish,
oshirilishini juda zarur deb hisoblaydi. Ushinskiy qo’llanilayotgan tarbiya tizimining o’zlashtirilishi muammosiga boshqacha yondoshgan. Uning fikriga ko’ra, har bir mamlakatda tarbiya tizimi muammosi Shunchalik o’ziga xos xarakter kasb etganki, Xorij tajribasini o’zlashtirishning deyarli imkoni yo’q.. Bunday g’oya Ushinskiy asarlarida aniq ifodasini topgan. “Nemis, Ingliz, fransuz, amerikalik tarbiya tizimidan aynan bir xil narsa talab qilmaydi. Tarbiya nomi ostida har bir Xalq turlicha tushunchani qo’llaydi. Har bir Xalqda o’ziga xos komil inson timsoli mavjud va ular tarbiyasidan yosh avloddan ana Shunday komil inson yaratishni talab qiladi. Har bir Xalqqa birdek tegishli umummiy tarbiya tizimi amaliyotda ham, nazariyada ham mavjud emas. Har bir Xalqda o’zining MAXSUS tarbiya tizimi mavjud. Shuning uchun bir Xalqning boshqasidan tarbiya tizimini o’zlashtirilishining iloji yo’q.”
turli Xalqlarning o’ziga xos milliyligini mutloqlashtirgan deb tushungan ma’qul. U yoki bu shaklda barcha Xalqlarda mavjud; tarbiya usullari, mazmuni va maqsadiga qat’iy kiritiluvchi umuminsoniy qadiriyat va g’oyalarni umumlashma sifatida talqin qilib, assosiy o’rinda muhokama qilmaydi. Lekin pedagokika tarihchisi o’zining o’tgan davrlar ma’rifatparvarlari va taniqli olimlariga qo’yishi lozim bo’lgan imtixon oluvchi deb his qilmasligi kerak. Uning vazifasi ko’rilayotgan kontsentsiya qanday tarihiy sharoitda yuzaga kelgani va qanday rivojlanganini ko’rsatish; ma’rifat sohasida qanday jarayon va hodisalarga sabab bo’lgani hamda jamiyat hayoti rivojlanishida va jamiyat tafakkurida qanday aks etganini ta’kidlashdan iborat. Ushinskiyning Xorijiy pedagokika tajribasini o’zlashtirish muammosiga oid qarashlar mavhum ko’rinishda, Rossiyada bir necha o’n yillar davom etgan taraqqiyot yo’lini belgilashga oid o’tkir umumiy
mumkin. Milliy o’ziga xoslikni rossiya ta’limi rivojlaniShi vazifalari va muayan shartlariga nomuvofiq g’arb stereotiplarining mehaniq ravishda o’zlashtiriliShiga qarShilik qiluvchi MAXSUS tayanch sifatida ko’rib chiqish mumkin. Lekin masalaning mohiyati Rossiyaning o’ziga xosligidagina emas. Ushinskiy turli mamlakatlarning pedagogik amaliyotining eng yaxshi namunalarini birlashtirib, barcha Xalq va mamlakatlar uchun yagona bo’lgan ideal tarbiya tizimi yaratish imkoniyatini inkor qiladi. Tarbiyaning umumiy tizimi amaliyotda ham, nazariyada ham mavjud emasligini ta’kidlab Shunday yozadi: “Har bir Xalq tarbiya tizimidan munosib jihatlarni o’zlashtirib yagona, umumiy va mukammal tarbiya tizimi yaratish mumkinmi? Bo’lishi mumkin. Nemislardan ilmiy va falsafiy taraqqiyot boyliklarini, inglizlardan mulohazakorlik va xarakterni, fransuzlardan texnik tafakkurni yetqazib bera olish salohiyatini, amerikaliklardan ijtimoiy ta’lim to’g’risida davlat
olish kabi har bir davlatdan bir tushunchani olib Shunday tarbiya tizimini yaratish mumkin. Lekin bu bilan, ya’ni Shu maqsadlarga eriShib, insoniy mukkamallikning oliy idealini yaratamizmi? Ishonch bilan ta’kidlash mumkinki, bunday terma tarbiya tizimi, agar mumkin bo’lsa ham, boshqa oddiy tizimlardan kuchsizroq bo’ladi. Bunday tizimning Xalqlarning ijtimoiy ta’raqqiyotiga ta’siri ijobiy bo’lmasligi ham aniq.” Jahon pedagogik jarayoninig kelgusi rivojlanish bosqichlari Ushinskiy fikrini deyarli tasdiqlaydi. Su’niy ravishda ta’lim tizimining qandaydir unversal modelini yaratish, uni butun jahon bo’ylab amaliyotga tatbiq qilish ya’ni “pedagogik esperanto” yaratishga intilish muqarrar omadsizlikka yuz tutur edi. Ammo bularning bari Xorij tajribasini o’rganishdan voz kechishga aslo yo’naltirilmaydi. Aksincha, Ushinskiy asarlarida keltirilgan
universitetlarining yorqin tavsiflaniShi; ularning tashkiliy to’zilmasi va faoliyatining chuqur tahlil qiliniShi rus pedagoglarida G’arbda ta’lim taraqqiyoti an’analariga bo’lgan qiziqishlarini yanada kuchaytiradi. Xorijiy pedagogik tajriba L.N.Tolstoy e’tiboridan ham Chetda qolmadi. O’zining betakror pedagogik qarashlarini shakllantirar ekan, maktab faoliyati tashkil qiliniShi va usullarini Yangi shakllari haqida jiddiy ish olib bordi. Bu maqsadda Xorijiy tajribadan samarali foydalanish umidida, 1860-61 yillarda G’arbiy Yevropa davlatlariga “pedagogik sayohat” uyushtirib, Germaniya, Angliya, Frantsiya, Belgiya, Italiya kabi mamlakatlarning maktab ishlari ahvoli bilan tanishdi. Bu sayohatlardan Tolstoy qanday ta’ssurotlar xosil qildi? Buni 1861 yilda yozgan hatlaridan birida keltirib o’tadi: “Men Yevropa maktablari bo’ylab sayohatimni yakunlash arafasidaman. Frantsiya, Angliya, Belgiya, Italiya va Germaniyaning bir qismini ko’rib chiqdim.
ko’rganlarim haqida hisobot berish juda ayanchli.” Keyin esa Tolstoy Yevropa pedagogikasida an’anaviylik hukumronligi, har qanday Yangilik rad qiliniShi, mavjud tizimining mukammalligiga ko’r-ko’rona ishonch bildiriliShi haqida yozadi. “Faqat biz, rus varvarlari,-kinoya qiladi Tolstoy,- hech narsani bilmaymiz. Inson kelajagi va ta’lim berishning yahShi yo’llari haqida savollarga hamon echim qidiryapmiz, ikkilanyapmiz. Yevropada bu masalalar hal etilgan. Qizig’i Shundaki, ular buni Shunchaki hal qilib qo’ygan. Yevropada nafaqat insonning kelgusi rivojlanish qonuniyatlarini, balki buning uchun qaysi yo’ldan boriShini ham biladilar. Ular alohida shahsiyat va butun boshli Xalq uchun baht nimadaligini biladilar, yana insonning oliy, uyg’un rivojlaniShi nimadan iborat, unga qanday qanday eriliShini ham bildiradi. Ma’lum sub’ekt uchun qaysi fan va sa’nat foydaliroq yoqi foydasiz ekanligini ham bildiradilar. Bu ham etmagandek inson ruhini murakkab modda kabi hotira, ong va his-
kerakligini ham bildiradilar. – Bularning bari aslo hazil ham, paradoks ham emas, balki men Germaniyada loaqal uning bir shahri Frankfurktda maktablarni o’rganish uchun ko’zatganim kabi maktablarni o’rganayotgan erkin odam ishonch xosil qiladigan haqiqatdir.” Tolstoy Xorijdan Yevropa maktablari to’zilmasi bilan taniShuv hech qanday ijobiy natija bermadi degan qat’iy ishonch bilan qatib keldi. U erda ko’rganlarining bari unda keskin e’tiroz tug’dirdi. “Rus qishlog’ining bolalariga ta’lim berishni nemis-protestent, na klassik, na iezuit, na tarbiyaning Yangi nazariy to’zimini qo’ya olaman.” Lekin rus tajribasini ham inkor etadi. “Ruscha bo’lmagan nazariyalar begona, ularni rus o’quvchilari uchun qo’llash imkonsiz. Ularning beqarorligi, samarasizligi, o’ylaShimcha, Xorijliklarning o’zlari tomonidani isbot qilingan. Rus tizimini qo’llash ham men uchun
nazariy jihatdan o’rgatishga qiyoslash mumkin.” Bundan boshqacha bo’lishi mumkin edimi? Ahir Tolstoyning pedagogik dunyoqarashda “erkin tarbiya” g’oyalari ustivor edi. G’arbda esa maktab hayotini barcha tomonidan qa’tiy me’yorlarga solingani; Maktab ta’limi bolalarining haqiqiy qiziqish va talablaridan ajratib qolganligining guvohi bo’ldi. Uning nazarida bunday chegaralash Rossiyadan ham kuchliroq tarzda G’arbiy Yevropa maktablari faoliyati va tashkiliy to’zilmalarida namoyon edi. Shunday bo’lsa ham, Tolstoy umri davomida Xorijiy mamlakatlar maktabining rivojlaniShiga qiziqiShini susaytirmadi. Boshqa tomondan esa, g’arb pedagoglari uning “erkin tarbiya” to’g’risidagi g’oyalariga bot-bot murojaat qildilar. Masalan, 1902 yilda YAsnaya Polyanaga taniqli amerikalik pedagog va jamoat arbobi Jeyn Adems tashrif buyurdi. U CHikagoda setiment deb ataluvchi
yoshdagilar uchun hamisha ochiq edi. U erda ta’lim shakli va mazmuni o’zgaruvchanligi bilan farqli xususiyatlarga ega edi. Turfa hil saboqlar tinglovchilarning muayyan talablari va bevosita qiziqishlari asosida olib borilar edi. Tolstoy buni ma’qulladi. Unda o’zining insonparvarlik g’oyalarining pedogogik amaliyotda amalga oShiriliShiga harakat qilinayotganini ko’rdi. 1860 yilda ta’lim tizimini jadal isloh qilish zaruriyati va Rossiyada Yangi muhum omil – keng ijtimoiy – pedogogik harakat paydo bo’lishi natijasida qiyosiy tavsiflashga ega Xorijiy ta’lim haqida qator maqolalar chop etildi. Birgina “Pedogogik to’plam” da Shu mazmundagi o’nlab ishlar nashr qilindi. Ular orasidan D.N. Semenovning “Germaniya va SHveytsariya bo’ylab pedogogik sayohat to’g’risi” da hisobot (1866), N.P Pomerantsevning “Nemis va Amerika maktablari” (1868), N.H.Vesselning “Prussiya, Avstriya, SHveytsariya va Frantsiya bilim yurtlari o’quv tizimi” kabilari alohida ta’kidlash
ortib bordi. G’arb mamlakatlari unversitetlari va maktablari to’g’risida materiallar “Boshlang’ich maktab”, “O’qutuvchi”, “Tarbiya jurnali”, “Xalq maorifi vazirligi jurnali” kabi pedogogik jurnallarda uzluksiz e’lon qilindi. Shuningdek, ijtimoiy-siyosiy davriy nashrlarda ham Shu mavzudagi ishlar salmog’i ortdi. Masalan, Xalq ta’limiga bag’ishlangan maqolalar va kitoblarning bibliografik ko’rsatgichida 1894 yilning o’zidayoq Xorij yilning o’zidayoq Xorij muammosiga tatbiq qilingan 362 nomdagi asar mavjud edi. Bunday ko’rsatgich o’sha davrda hech qaysi davlatda qayd etilmagan edi. XX asr boShida Xorij maktablari va pedogogikasi to’g’risida batafsil materiallar “Rus maktabi”, “G’arbiya ahborotnomasi” kabi jurnallarda bu muammo “G’arbning eng Yangi pedagogik oqimlari” deb nomlangan MAXSUS bo’limda yoritib kelingan. Yirik monografik ishlar paydo bo’ldi. P.G.Mijuevning “Frantsiyada ta’lim”(1900), “Amerikada maktab va jamiyat”(1902),
mamlakatlarining maktab tizimiga oid qiziqarli qiyosiy tavsiflar keltirilgan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Mijuev o’z asarlarida o’sha davr uchun Yangilik hisoblangan ta’limning iqtisodiy samaradorligi muammosini tushuntirishga harakat qilgan. Xorij pedogogikasini o’rganishda E.N.Yanjulning salmoqli hissasi bor. U qator g’arb mamlakatlarining maktablari bilan bevosita tanishdi. 1896 yilda “Ta’lim ahborotnomasi” jurnalida “Amerika maktabi rus maktabidan nimasi bilan farqlanadi” degan umumiy nom ostida maqolalar seriyasini e’lon qildi. 1902 yilda “Amerika maktabi. Amerika pedagogikasimetodlari ocherklari” asari nashr qilindi. 1917 yilda “Xalq maorifi vazirligi jurnali” sahifalaridan uning “Frantsiya, Germaniya, Angliya, va AQSHda maktab boshqaruvi tizimining qiyosiy ocherki” nomli mufasal asari joy oldi. YAnjul Amerika maktabi va pedagogikasini ruslar davrida ham o’rganishda davom etdi. 1925 yilda uning “Amerika
yilda esa “AQSH pedagogikasida faoliyatning ilmiy tashkil qiliniShi,” 1927 yilda “AQSHda maktab ishlarini tashkil qilishda eng Yangi oqimlari” kitoblari dunyo yuzini ko’rdi. XX asr boshlarida mashhur g’arb pedogoglari – G.Kershenshteyner, P.Natorpa, D.Diyu asarlari uzluksiz rus tiliga tarjima qilinib, Moskva va Peterburg nashrlarida e’lon qilindi. Qiyosiy pedogogika tarihi bilan qiziquvchilarni 1900 yilda nashr qilingan rus pedogogi Kapnistning Germaniyada o’rta ta’lim tarihiga bag’ishlangan asari ham qiziqtiriShi tabiiy. Bu asarda gimnaziya ta’limida klassikizm o’rniga asosiy e’tibor qaratiladi. Lekin mualif belgilangan mavzu doirasidan chiqib, aarning kirish qismida Xorijiy maktab va pedogogikani o’rganishning milliy ta’lim taraqqiyotidagi muhim ahamiyatini asoslab beradi. U Shunday yozadi: “Insoniyat tarihiy rivojlaniShining jihatlaridan biri sifatida ko’riluvchi ta’lim tarbiya ishlarida barcha madaniy mamlakatlar o’rtasida merosiylik va aloqadorlik bo’lishi muqarar hodisadir.
qaramasdan, boshqa Xalqlarda maorif rivojlanish tarihini o’rganiShimiz juda muhim. Shu bilan birga, ularning maktab ishlari tashkil qiliniShi, bu jarayonga dovlatning munosabati va ijtimoiy fikrlarning bu jarayonga ta’sirini o’rganiShimiz kerak. Lekin, bizning fikrimizcha bunday o’rganish mulohazasiz, ko’r-ko’rona ularni o’zlashtirish maqsadida amalga oShirilmasligi lozim. Balki o’zimizda mavjud kuzatishlarning tekShirish uchun Xorij tajribasini foydalanish imkoniyati yaratiShi; maktab tarbiyasi milliy xususiyatlarini shakllantirishda munosib tushunchalarni to’g’ri aniqlashda yordam beriShi; umum qabul qilingan ilmiy maktab maqomini olish uchun jahon madaniyati yutiqlaridan oqilona foydalanishni o’rgatish lozim. Shuningdek, maktab masalarini o’rganish, boshqa davlatlar o’tib bo’lgan sinov tajribasi va tatqiqotlarini qaytadan takrorlash zaruratidan halos qiladi.
Lekin Xorijiy ta’limni o’rganish vazifalaini chuqurligi va aniq bayon etilgani bilan uning asarida keltirilgan fikrlar zamonaviy qiyosiy pedogoglar nuqtai nazariga to’la muvofiqligicha qolmoqda. Shunday qilib, XIX asr va XX asr boshida Xorijdagi va milliy ta’lim tizimi ahvoli to’g’risida dalillar yig’ish tasniflash yoqi birlamchi tahlilga tortishga qaratilgan g’arb mamlakatlari va rus pedogoglarining tatqiqotlari hajmi kengayib bordi. Ammo bu muammo bilan Shug’ullangan mualiflarning aksariyati buni yo’l-yo’laqay hisoblab, asosiy ish faoliyati sifatida ko’rib chiqmagan. Download 356.42 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling