Reja: Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari. "O`rxun-Enasoy yodgorliklari"

MAVZU:QADIMGI TURKIY XALQLAR YODGORLIKLARIDA TARBIYAGA DOIR FIKRLAR
REJA:

1. 
   Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari . “O`rxun-Enasoy yodgorliklari”
   
2. 
   “Kultegin”, “Tunyuquq”, “Bilgaxoqon” bitiktoshlarida tarbiyaga oid fikrlar.
   
3. 
   «Irq bitigi» («Ta’birnoma»)
   

Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari o'ziga xos xususiyatga ega bo'lib, pedagogika tarixi, xususan, yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Bular «Urxun-Enasoy yodgorliklari», «Irq bitigi» («Ta’birnoma») kabi manbalar bo'lib, ulardan yangi davr kishisini tarbiyalashda foydalanish muhim vazifalardan sanaladi. Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turkiy-run yozuvida bitilgan Urxun-Enasoy bitiklarini «toshlarga bitilgan kitoblar» ham deb ataydilar. O'ziga xos xat(yozuv)da bitilgan bu bitiklar eramizning VII-VIII asrlarida yozib qoldirilgan. Toshlarga bitilgan mazkur yodgorliklar ta’- lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlami beradi.
O’rxun-Enasoy yodgorliklari dastlab Enasoy havzasida, so'ngra Mo'g'ulistonning Urxun daryosi bo'yida topilib, ushbu yozuvlarni 1893 - yili birinchi boiib daniyalik olim Vilgelm Tomson o'qigan. V.Tomsondan so'ng olimlar - N.M.Yadrinsev, V.V.Radlov mazkur manbalarni izlab topib, o'qishga muvaffaq bo'ldilar. Urxun-Enasoy yodgorliklari S.E.Malov hamda I.V.Stebleva tomonidan rus tiliga tarjim a qilindi. O'zbekistonda Oybek, O.Sharafuddinov, N.Mallaev, Aziz Qayumov va N.Rahmonov Urxun-Enasoy bitiklari ustida tadqiqot ishlarini olib bordilar va ushbu manbaning ta’lim-tarbiya ishlarini yo'lga qo'yishdagi ahamiyatini yoritib berdilar.

Ma’lumki, eramizning VI asri o'rtalariga kelib, Oltoy, Ettisuv va Markaziy Osiyo hududlarida yashovchi turkiy qabilalarning Turk xoqonligi davlati tarkib topdi. Bu xoqonlik G'arbda Vizantiya, Janubdan Eron va Hindiston, Sharqdan Xitoy bilan chegaradosh bolgan. Turk xoqonligi Turkyut davlati deb ham atalgan. Xoqonlik 604 -yili Sharqiy va G'arbiy xoqonlikka ajralgan. Eramizning 745 -yiliga kelib esa Turk xoqonligi barham topgan. Turk xoqonligi asosan uch kishi: Bilga xoqon (Mog'uliyon), Kultegin, Tunyukuklar tomonidan boshqarilgan. Bilga xoqon - xoqon, Kultegin - sarkarda, Tunyuquq esa - vazir boiib, ulaming hamkorhgida boshqarilgan davlat ushbu davrda ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan. Bitiktoshlarda turk xoqonlarining yurishlari, yurishlar davrida alp kishilar, sarkardalar ko'rsatgan jasoratlar, ularning bilimli, mard, xalqparvar ekanliklari bayon etiladi. O'z vatanining mustaqilhgi uchun kurashish, xalqni asoratdan olib chiqish, ularning birdamhgini ta’minlash xoqonlar Bo'min, Istami, Eltarish, Eltarishning o'g'illari - Bilga xoqon, lashkarboshi Kultegin, ma’naviy otalari Tunyuquqlarning zimmasiga tushgani hikoya qilinadi.
Masalan, Kultegin bitigida uning ta’rifi berilgan. Kultegin xalqparvar, tadbirkor, xalqning kelgusi taqdirini ham oylaydigan jonkuyar sarkarda sifatida ta’riflanadi. U o'z jonidan vatan taqdiri, xalq manfaatini yuqori qo'ygan shaxs. Kultegin Eltarish xoqonining kichik o'g'li. U 731 -yil 27 fevralda qirq etti yoshida vafot etadi. Bitiktosh 732 - yili o'matilgan. Ushbu bitiktoshda barcha voqealar Kulteginning akasi Bilga xoqon tilidan hikoya qilinadi. Kultegin bitigida Bilga xoqonning og'a-inilari va qarindosh-uruglariga murojaat qilib, ularning xatolari tufayli turk elida ko'p falokatlar yuz berganini bayon etganligi ifodalanadi. Turkiylarning harbiy yurishlari, ularga qo'shni bolgan tabgachlarning bosqincliiligi tufayli xalq boshiga tushgan kulfatlar haqida so'z yuritiladi. Xoqon tomonidan xalqqa qilingan murojaatda turkiy xalqlarni hokimiyatni mustahkamlash, o'zaro urushlarga chek qo'yish, tinch-totuv boiib yashashga undashdek ezgu maqsad ham ifadalangan. Kultegin esa, dono, bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi. Kultegin bitigida Bilga xoqon eng muhim insoniy xislatlar, hayotiy zaruriyatlar borasidagi fikrlami nasihat, o'git tarzida bayon etadi. Turk xalqi o'zaro birlashmagani, bir-birlariga ishonmaganliklari uchun hiyla va firib qurboni boiib, tabg'achlar ulami qul va cho'ri etgani, oqibatda ular qashshoq, erksiz va mute boiib qolganliklarini kuyunib so'zlaydi. So'ng turk xalqini qanday qilib birlashtirgani, ukasi Kulteginning jasorati tufayli el bosqinchilar hujumidan omon qolgani, to'q va farovon hayot kechirgani, u jasur va engilmas alp yigitlardan ekani bayon etiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi «Tangri yarlaqasin, baxtim bor uchun, nasibam bor uchun olayotgan xalqni tiriltirib tarbiyat qildim, yalang*och xalqni kiyimlik qildim, yalanpoch xalqni ko'p qildim. To'rt jihatdan xalqni butunlay el qildim, bir-biriga do'st qildim, butunlay menga qaradi. Mehnatni, kuchni beruvchi shunday hokimiyatni qozonib inim Kultegin vafot etdi», - deydi. Bu yodnoma yoshlarni o'z elini sevish, do'st va ittifoq boiib yashash, vatan va xalq manfaati uchun kurashga tayyor turish ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Turk xoqonlari Bilga xoqon hamda Kul tegin jasoratlari haqiqiy vatanparvarlik hamda jasoratning ibrat namunasi boiib hisoblanadi.
Ikkinchi bitiktosh - Bilga xoqon bitigidir. Bu bitiktosh Eltarish xoqoninng katta o'gli - Kulteginning akasi Bilga xoqon sharafiga 735 -yili o'matilgan. Bilga xoqon 734 -yili ellik yoshida o'z yaqinlari tomonidan zaharlab oldirilgan. Bu bitig ham Yo'llig' tegin tomonidan yozilgan. Bilga xoqon bitigida xalqning tinch-totuv yashagani, Bilga xoqon davrida tinchlik hukmron bolgani, u davlatni adolat bilan boshqargani, turkiy xalqlami birlashtirgani, o'z yurtini boy- badavlat etib, iqtisodiy jihatdan mustahkamlagani mahorat bilan tasvirlangan. Bu bitigda xalq xoqonidan, vatanidan ayrilmasa, betashvish hayot kechirishi ifodalanadi. O'z navbatida davlat boshliqlarining xatti-harakatlari bayon etiladi. Keyin Bilga xoqon yurishlari haqida hikoya qilinadi. Bilga xoqon turk eh o'rtasida elparvar xoqon deb tanilgan edi. «Bilga» so'zining o'zi ham «dono» degan ma’noni anglatadi. U turk xalqining vatani abadiy boiishi uchun kurashadi. Xalqqa qarata shunday o'git qiladi: «Vatanni saqlab qolmoq, faqat xoqonga emas, xalqqa ham bog'liq. Ajdodlarimizning xato va yutuqlari buning dalilidir. Xalq o'z xoqonining yo'1-yo'riqlarini amalga oshirmasa, boshiga ko'p kulfatlar tushadi. Xoqon o'ta ishonuvchan boimasligi, boshqalaming gapini o'ylab, mulohaza qihb amalga oshirishi lozim. Samimiy so'z bilan yolg'onni farqlay ohshi kerak. qattiqqo'l xoqon o'z xalqiga yomonlikni ravo ko'rmaydi. Ishonuvchan boisa, yaxshi-yomonni ajrata olmasa, fojiaga yo'l ochiladi, m am lakatda tartibsizlik yuzaga keladi».
Bilga xoqon tarqoq xalqni birlashtirdi, oyoqqa turg'izadi, yurtda farovon hayot qaror topadi. U xalq farovonligini ta’minlash davlat boshlig'ining burchi, mamlakatning ozodligi, xalqning osoyishtaligi uning moddiy farovonligiga bog'Uq deb biladi. Bitiklarda yurtboshining boylikka hirs qo'yishi xalqning nochor hayot kechirishiga ohb keluvchi sabab ekanhgi qayg'u bilan ifodalanadi. U o'z xalqiga shunday murojaat etadi: «Men yashadim, turk beklari, turk xalqim. Bu xoqoningdan, bu beklaringdan, www.ziyouz.com kutubxonasi eringdan, suvingdan ayrilmasang, turk xalqi, o'zing ezgulik ko'rajaksan, betashvish bo'lajaksan».
Tunyuquq bitigi 310 misradan iborat bo'lib, 717-718(ba’zi manbalarda 712-716-yillar ko‘rsatilgan)-yillari yozilganligi qayd etilgan.
To‘nyuquq asli Tabg‘ach(Xitoy)da tug‘ilib, tarbiya topgan. Tabg‘achning ish yo‘rig‘iga ko‘ra, turk o‘g‘lonlari bu yerda tarbiyalanib o‘z yurtiga jo‘natilar edi. Yosh To‘nyuquqqa ham shunday yo‘l tutildi. Lekin u otalar yurtiga kelib, tabg‘achga xizmat qilish o‘rniga milliy-ozodlik harakatlariga qo‘shilib ketdi. U uch xoqon –Eltarish, Bo‘gu, Bilga xoqon yurtni boshqarganda ularning kengashchisi va qo‘mondoni bo‘lganToʻnyuquq bitiktoshi -marmar bitiktosh, turkiy yozuv yodgorligi, Eltarish xoqon (680)ning maslahatchisi va sarkarda Toʻnyuquq (taxminan 645—726) sharafiga qoʻyilgan (712—716). UlanBatordan 66 km jan.sharkda joylashgan. Bitik 62 satrdan iborat boʻlib, jan.va shim. tomonlarga bir-biriga qaratib qoʻyilgan 2 toʻrt qirrali tosh ustunga yozilgan. Jan.dagi ustunning bal. 170 sm, shim. dagisiniki 160 sm. Bitikning 1—7satrlari toshlardan birining gʻarbga, 8—17satrlar jan.ga, 18—24satrlari sharqqa, 25—35satrlari shim.ga qaragan tarafiga yozilgan. Bitikning 36—44satrlari ikkinchi toshning gʻarbga, 45—50satrlari jan.ga, 51—58satrlari sharqqa va 59—62 satrlari shim.ga qaragan tarafiga bitilgan.Bitiktoshda Turk xoqonligining qayta tashkil topishi, bu ishda Eltarish xoqonning xizmati, Toʻnyuquqning xoqonlik shakllanishi, yuksalishidagi, turli oʻlka va qabilalarga qarshi uyushtirilgan harbiy yurishlardagi qahramonligi, vatanparvarligi batafsil bayon etilgan. Yodgorlik nafaqat badiiytarixiy asar sifatida, balki qad. toponimlar va etnografizmlarni oʻrganish nuktai nazaridan ham ahamiyatlidir. Jumladan, unda Tabgʻach (Xitoy), Shantung (Shandun —Shim.Sharqiy Xitoydagi provinsiya), Oʻtukan (Oltoy va Xingan togʻlari oraligʻidagi vodiy), Koʻgman (Sayan togʻlari), Toʻgʻla (Tola daryosi), Oltun (Oltoy), Yinchu ugʻuz (Sirdaryo), Sugʻd, Temir Qapigʻ (Darband —Hisor togʻidagi dovon) kabm oʻlka va joy nomlari, turk, oʻgʻuz, qitaniy, turgash, qirgʻiz singari kabila nomlari uchraydi.Mazkur bitiktoshni 1897 yilda rus etnografi Yelizaveta Klemens eri Dmitriy Klemens bn birga Shimoliy Moʻgʻulistonning BainSokto manzilidan topgan. Dastlab, bitiktoshning fotosurati, transkripsiyasi va nemischa tarjimasi V. V. Radlov tomonidan 1899 yilda nashr ettirilgan. Yodgorlik matni dan(dat), ingliz, rus, fransuz, nemis tillariga tarjima qilingan, turk va oʻzbek tillarida tavsif etilgan. O'zi To'nyuquqning xitoycha nomi "To'ng'ich javhar" degan ma'noni anglatganOʻrxun-Enasoy obidalari 5-7 asrlarda qadimgi turk tilidagi va yozuvidagi tarixiy yodgorlik sifatida qadrli. Moʻgʻulistondagi Oʻrxun va Janubiy SibirdagiEnasoy daryolari sohillarida topilgani uchun ham shunday nomlangan. Moʻgʻulistondan Shimoliy
МеждународныйнаучныйжурналNo5(100), часть2«Научный импульс» Декабрь, 20221669dengizlargacha, Uraldan Saxalinga qadar davom etgan hududda shu yozuvdagi yodnomalar uchraydi. Shimoliy Kavkazda 15 asrda ham Oʻrxun yozuvidan foydalanilgan. Oʻzbekiston hududida (Fargʻona, Surxondaryo v.b. joylar) dan 20 dan ortiq turkiy-run yozuvi yodgorliklari topilgan.Yirik Oʻrxun bitiklari Kultigin, Bilga xoqon, Toʻnyuquq va boshqa bu yozuvdagi yodnomalar (mas. Irq bitigi) adabiy manba sifatida qahramonlik qissa va dostonlariga mazmunan yaqin keladi. Kultigin bitiktoshi 732 yil Turk xoqonligi (551—745)ning lashkarboshisi sharafiga oʻrnatilgan.Bitiktosh ikki qismdan: Kichik va Ulugʻ bitikdan iborat. Vatan manfaati yoʻlida xizmat qilish, mamlakatning mustahkam, osoyishta boʻlishi uchun kurash bitikoshlarda bosh maqsad ekani aytiladi. Asarda Tabgʻach, Tibet, Sugʻd, Turgash, Qirgʻiz kabi joy nomlari tilga olingan. Enasoy bitiklari marsiya va madhiya janrlarining qadimgi turk adabiyotidagi ildizlari haqida tasavvur beradi.Bitiktoshlar 19 asr oxirlarida topilib, U.Tomsen tomonidan oʻqilgan va ilmiy muomalaga kiritilgan. Baʼzi yodgorliklar deshifrovka qilingan emas. AQSh, Polsha, Vengriya, Finlyandiya va Turkiyada ham oʻrganilgan. Rossiyada V.Radlov, S.Malov, I.Stebleva ishlari maʼlum. Oʻzbekistonda Fitrat, A.Qayumov, N.Rahmonov v.b. asardan namunalar va tadqiqot ishlarini chop qildirgan.
Tunyuquq o'z bitigini tirikligida yozdirgan. Mazkur bitikda Tunyuquq vatanparvar shaxs sifatida ta’riflangan. Tunyuquq ega bo'lgan insoniy fazilatlar - insonparvarlik, ezgulik va haqiqat tantanasi yo'lida kurashish uning qo'shni xalqlar o'rtasidagi obro'sini yanada oshirib yuboradi. Xususan, Tunyuquq tomonidan turkiy xalqlar qo'liga tushgan asirlami o'z yurtlariga jo'natib yuborishi dushman qabilalar a’zolarining bosh egib kelishi, ezgulik bilan yovuzlik o'rtasidagi kurash chog'ida ezgulikning g'alabaga erishishi kabi holatlar shu asosida qon to'kishning oldini olish mumkinligidan dalolat ekanligiga ishora qilinadi. U adolatsizlik qilmaydi, balki insonparvarlik namunasini ko'rsatadi, ammo xoqonlik qonunlarini ham qattiq himoya qiladi. Yuqoridagi yozuvlardan tashqari, alplarning jangovarligi madh etilgan bitigtoshlar ham ko'plab topilganki, bularda alplarning axloqi, odobi va bilimi ulaming asosiy fazilati bo'lganligi qayd etiladi.
Yuqoridagi fikrlardan ko'rinib turibdiki, Urxun-Enasoy yodgorliklari, garchi yo'nalish nuqtai nazaridan ta ’lim -tarbiya m asalalariga bag'ishlanmagan bo'lsa ham, ularda bayon etilgan fikrlar o'sha davrda amal qilingan axloqiy qoidalar va talablarning mohiyatidan birmuncha xabardor bo'lishga yordam beradi. Xususan, xoqon va alplarning harbiy faoliyati, turkiy xalqlarning turmush tarzi, ularga xos bolgan ma’naviyaxloqiy xislatlar - vatanparvarlik, mardlik, jasorat, samimiylik, insonparvarlik, ezgulik kabi insoniy fazilatlar jamiyatning har bir a’zosining axloqiy qiyofasini belgilovchi muhim mezonlar sifatida ma’rifiy qadriyatlarimiz tarixida muhim ahamiyatga ega bo'lish bilan birga bizga so'z yuritilayotgan davr xususiyati hamda ijtimoiy munosabatlar mazmunidan ogoh etadi. Bitiktoshlarda bayon etilgan qarashlar eng yuksak insoniy fazilatlar sifatida e’tirof etilgan xislatlarni zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonida yosh avlodda hosil qilish, ularda vatanparvarlik, m ardlik, shijoat, xalq m anfaati yo'lida kurashish tuyg'ularini shakllantirishda o'ziga xos yollanma, yo'riqnoma boiib xizmat qiladi. Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklardan biri sanalgan «Irq bitigi» («Ta’birnoma») ham Urxun-Enasoy yodgorliklari sirasida ta’lim-tarbiya tarixida o'z o'rniga ega. Mazkur asar turkiy xalqlarning turmushi, axloqiy m unosabatlari mazmuni to'g'risida ma’lum otlar beradi. Ijtimoiy www.ziyouz.com kutubxonasi munosabatlar mohiyati asosan qushlar va hayvonlar obrazlari orqali ochiladi. «Irq bitigi»da eng qadimgi ajdodlarimizning mifologik hamda totemistik qarashlari xalq og'zaki ijodi nam unalari tarzida o'z aksini topgan. An’anaga ko'ra, har bir epizodda yaxshilik g'oyalari targ'ib etiladi. Inson doimo yaxshi hayot kechirishga intilar ekan, bu yo'lda u juda ko'p qiyinchiliklarga duch keladi. Lekin inson qiyinchiliklarni ilohiy qudrat - Tangri yordamida engib o'tib, go'zal hayotga etishadi. Ana shu holat ham ta’birnomada o'z aksini topgan. Ammo yaxshilik bor joyda yomonlik ham mavjud bo'ladi. Ayrim tushlarga nisbatan berilayotgan ta’birlarda yomon hodisa-voqealar negizida yomonlikning mavjudligiga alohida urg'u beriladi. Xulosa qilib aytganda, o'zbek xalqi tomonidan eng qadimgi davrlardan eramizning IX asrigacha qaror topgan ma’rifiy qarashlari inson shaxsining shakllanishida, uning kamolotini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ularda turkiy xalqlarning inson xulq-odobi va uni tarbiyalashga oid dastlabki tasaw urlari ifodalangan. Xalq og'zaki ijodi namunalarida jasurlik, mardlik, sadoqat, insoniylik, xushxulqlilik xislatlariga ega bo'lgan inson qiyofasi gavdalangan. Ibtidoiy turmush tarzi hamda odamlar o'rtasidagi munosabatlar mazmuni insonlarda ana shunday sifatlarning shakllanishini taqozo etgan. Ikki katta kuch - yaxshilik va yomonlik o'rtasida ayovsiz kurash borgan. Mazkur kurash jarayonida insonda eng yaxshi xislatlar shaklla borgan. Bilimlilik, xushxulqlilik, muayyan kasb yoki hunarga ega bo'lish inson kamolotini belgilovchi asosiy ko'rsatgichlar hisoblangan.
Qadimgi turkiy adabiyotdan bizga yana bir janrning mahsuli – Irq bitiglari, ya’ni Fol kitoblari etib kelgan.

Odamzodning tabiatga o‘ziga xos qarashi, insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar ma’lum bir voqea-hodisalarga, buyumlarga munosabatlarini kundalik hayot tarzi bilan bog‘lashga sabab bo‘ldi. Odamlar kundalik turmushda o‘sha tasavvurlarga tayanadigan bo‘ldilar, tasavvur-tushunchalarini aniq bir maqsadga yo‘naltirdilar. Odamlarning tasavvurlari, bashoratlari ko‘pincha to‘g‘ri to‘g‘ri natijalar mahsuli bo‘lib yuzaga chiqdi. SHu sababdan ham hayotiylik kasb etib, turmushdan mustahkam o‘rin oldi. Bora-bora odamlarning tasavvurlarini va bashoratlarini ommalashtiradigan shaxslar paydo bo‘lib, ular o‘ziga xos yozma adabiyot turini yaratdilar. Bu turdagi yozma adabiyot Fol kitoblaridir. Fol kitoblari Ta’birnoma deb ham yuritiladi. Qadimgi turkiyda Irq bitig deb nomlangan.
Fol kitoblarining yaratilishidan maqsad – insonlarning o‘ziga xos hayotiy bilimlar bilan qurollanib, ruhan boyishi, sog‘lom muhit yaratish edi. SHu ma’noda Ta’birnomalarni faqat folbin va ta’birchilarning o‘ylab chiqargan g‘oyalari emas, balki hayotiy mazmun kasb etgan amaliy bilimlarining mahsuli, deb qarash maqsadga muvofiqdir. Ta’birchilar g‘oyalarni xalqning o‘zlaridan olganlar. Darvoqe, odamlarning jamiyatga tutgan o‘rni qay tarzda bo‘lmog‘i kerak? Odamlar o‘rtasidagi munosabatlar qanday asoslarga qurilmog‘i lozim? Odam martaba, obro‘-e’tibor, rohatga erishuvi, falokatlarning oldini olishi uchun nima qilishi darkor? Sevinch, shodlik odamga qay paytda va qay tarzda keladi? Xastaliklardan forig‘ bo‘lishning yo‘llari bormi va bunda qanday bilish mumkin? Ana shunga o‘xshash muammolarga folbin va ta’birchilar javob izlaganlar. SHu kabi muammolarni hal qilish yo‘l-yo‘riqlari Fol kitoblarining tub mohiyatini tashkil qilgan. Agar ta’bir joiz bo‘lsa, Fol kitoblari ruhshunoslik ilmi mahsuli va yozma adabiyotni o‘zida , deb qarash mumkin.
Fol kitoblari shundan dalolat beradiki, ta’birchi oddiy, maishiy detallar orqali o‘z davrining muhim g‘oyalarini ko‘tarib chiqqan. Qadimgi turk davrida fol ochish va tushni ta’birlash bitta jarayonning mahsuli edi.
Mahmud Koshg‘ariy irq so‘ziga “birovning dilidagini aytish” deb izoh beradi. Bundan anglashiladiki, X1 asrgacha fol ochish va tush ta’biri hayotiy bilimlar sifatida yaxlitlik kasb etgan.
Qadimgi turk davrida bizgacha ikkita Irq bitigi etib kelgan. Har ikkalasining yaratilgan sanasi deyarli bir – U111 asrning oxiri va 1X asrning boshlari. Biri urxun yozuvida bitilgan, ikkinchisi moniy yozuvida bitilgan. Har ikkala Fol kitobi shomonlik oqimiga tayansa ham, ularning timsollari, talqin va ta’birlash usullari bir-biridan farq qiladi.
Moniy yozuvidagi Fol kitobi tushda zohir bo‘lgan hodisalarni ta’birlaydi. Zotan, tush “insoi ruhiyatining ramzlari, ong osti hislari, ongga qalqib chiqmagan, lekin inson ruhiyatida har doim mavjud, tashki dunyo bilan doimo aloqa qilib turuvchi hislardir”⁴⁰. Fol kitobida ikki –g`oya bosh o`rin tutadi:
1. Vujudni saqlamoq va ruhni ozod tutmoq.
2. Tahlikadan uzoq turmoq va sevinch ichida yashamoq.
Inson faoliyati va tuhiy holatiga aloqador ta’bir. Bu guruhga uchrashmoq, jang qilmoq, kamaymoq, yuz o‘girmoq, sevinmoq, qarshi kelmoq, huzur-halovat topmoq, bola tarbiya qilmoq kabi tush ta’birlari kiradi.
Biror jism, joy, tabiiy hodisalarning ta’biri. Bu guruhga quyosh, tog‘, chuqur quduq, quyosh nuri, insonlarning uchrashuvi kabi tush ta’birlari kiradi.
Fol kitobining birinchi qismi quyosh ta’biri bilan boshlanadi.
Quyosh ta’biri, ta’birchining talqiniga ko‘ra, inson hayotida ko‘p muammolarning hal qiladi. Kimdir faqat beklik yoki xoqonlik martabasigagina erishib qolmasdan, uning orzu-istaklari ham bajo bo‘ladi:

Hech kim bilmagan noming yuksaladi,

Kichik noming obro‘ topadi,
O‘g‘il bola istasang toparsan,
Mol-dunyo istasang, qo‘lga kiritasan,
Yo‘lingdagi to‘siqlar tuguni echiladi,
So‘zing, amring tinglanadi.