S aidahmadxo’ja Siddiqiy-Ajziy

S aidahmadxo’ja Siddiqiy-Ajziy

Ajziy (taxallusi; asl ismi Saidahmad Hasanxoʻja oʻgʻli Siddiqiy) (1864 — Samarqand — 1927) — maʼrifatparvar shoir, tarjimon. Milliy uygʻonish davrining yirik vakillaridan biri. Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan oʻqituvchi (1926). Ajziy 1864-yil Samarqand viloyatining Jomboy tumani Halvoyi qishlogʻida hunarmand oilasida tavallud topdi. Yoshligida otasi vafot etib, bobosi qoʻlida voyaga yetdi. Yangasi qoʻlida savod chiqardi. Samarqand, Buxoro madrasalarida oʻqigan. arab, fors, ozarbayjon tillarini mukammal bilgan Keyinroq rus tilini ham oʻrgangan. 1901-1903-yillarda Kavkaz, bir


qator Arab mamlakatlari va Rossiyaga sayohat qilgan. Jiddada maʼlum muddat rus elchixonasida tarjimon boʻlgan. Samarqandga qaytgach, shahar yaqinidagi Halvoyi qishlogʻida yangi usuldagi maktab ochib, oʻqituvchilik qilgan. Lev Tolstoy hikoyalarini, Krilov masallarini, Gogolning „Shinel“ povestini oʻzbek va tojik] tillariga tarjima qilgan (1908-1910). Darslik yozib, tarjimalaridan namunalar kiritgan
Milliy uyg‘onish davrining yirik vakillaridan biri, shoirb tarjimon Saidahmad Hasanxo‘ja o‘g‘li Siddiqiy — Ajziy 1864 yil Samarqand viloyatining Jomboy tumani Halvoyi qishlog‘ida hunarmand oilasida tavallud topdi. Yoshligida otasi vafot etib, bobosi


qo‘lida voyaga yetdi. Yangasi qo‘lida savod chiqardi. Keyin Samarqand va Buxoro madrasalarida tahsilni davom ettirdi. Sharq klassik adabiyotini qunt bilan o‘rganadi, arab, fors, ozarbayjon va keyinchalik rus tilini o‘zlashtiradi. 1880 yillardan o‘zi ham
an’anaviy usuldagi she’rlar mashq qila boshladi. Biroq zamonasining buyuk kishilaridan biri sifatida e’tirof etilishiga uning ma’rifatchilik faoliyati va ijodi sababdir.
1901 yil haj safariga otlanadi. Bir qator Sharq mamlakatlarida bo‘lib, islom dunyosidagi yangiliklar bilan tanishadi, bir necha muddat Jiddada Rusiya elchixonasida tilmochlik qiladi. So‘ng Moskva, Peterburg shaharlarini aylanib, Tiflisga o‘tadi. Nihoyat
Samarqandga qaytib, 1903 yil Halvoyi qishlog‘ida yangi maktab ochadi.


Shoir keyingi butun hayotini ana shu muqaddas ishga sarf etdi. O‘zi ochgan maktabda tabiiy fanlar, arab hamda rus tillaridan saboq berdi, darsliklar tuzdi. L. Tolstoy hikoyalarini, Krilov masallarini, Gogolning «Shinel» povestini o‘zbek va tojik tillariga tarjima qilgan (1908—10). Darslik yozib, tarjimalaridan namunalar kiritgan. «Ayn ul-adab» («Odob chashmasi», 1916), «Ganjinai hikmat» («Hikmat xazinasi», 1914)
kabi she’riy to‘plamlari, «Mir’oti ibrat» («Ibrat oynasi», 1914), «Anjumani arvoh» («Arvohlar yig‘ini», 1912) dostonlari nashr qilindi. «Mir’oti ibrat»da Turkistonning o‘sha davrdagi hikoyalarini, Krilov masallarini, Gogolning «Shinel» povestini o‘zbek va tojik tillariga tarjima qilgan (1908—10). Darslik yozib, tarjimalaridan namunalar kiritgan.


«Ayn ul-adab» («Odob chashmasi», 1916), «Ganjinai hikmat» («Hikmat xazinasi», 1914) kabi she’riy to‘plamlari, «Mir’oti ibrat» («Ibrat oynasi», 1914), «Anjumani arvoh» («Arvohlar yig‘ini», 1912) dostonlari nashr qilindi. «Mir’oti ibrat»da Turkistonning o‘sha davrdagi kabi she’riy to‘plamlari, «Mir’oti ibrat» («Ibrat oynasi», 1914), «Anjumani arvoh» («Arvohlar yig‘ini», 1912) dostonlari nashr qilindi. «Mir’oti ibrat»da Turkistonning o‘sha davrdagi hikoyalarini, Krilov masallarini, Gogolning «Shinel» povestini o‘zbek va tojik tillariga tarjima qilgan (1908—10). Darslik yozib, tarjimalaridan namunalar kiritgan. «Ayn ul-adab» («Odob chashmasi», 1916),

«Ganjinai hikmat» («Hikmat xazinasi», 1914) kabi she’riy to‘plamlari, «Mir’oti ibrat» («Ibrat oynasi», 1914), «Anjumani arvoh» («Arvohlar yig‘ini», 1912) dostonlari nashr qilindi. «Mir’oti ibrat»da Turkistonning o‘sha davrdagi hikoyalarini, Krilov masallarini, Gogolning «Shinel» povestini o‘zbek va tojik tillariga tarjima qilgan (1908—10). Darslik yozib, tarjimalaridan namunalar kiritgan. «Ayn ul-adab» («Odob chashmasi», 1916), «Ganjinai hikmat» («Hikmat xazinasi», 1914) kabi she’riy to‘plamlari, «Mir’oti ibrat» («Ibrat oynasi», 1914), «Anjumani arvoh» («Arvohlar yig‘ini», 1912) dostonlari nashr qilindi. «Mir’oti ibrat»da Turkistonning o‘sha davrdagi

fojiali ahvoli va undan qutulish choralari haqida bahs yuritgan. Ilm-fan, davlat, til, qonun — bularsiz hech bir millatning istiqboli yo‘q, bu to‘rt narsani qo‘lga kiritmagan millat halokatga mahkumdir, deydi. «Anjumani arvoh»da esa xonlikdagi turg‘unlik tanqid qilingan. She’rlari chuqur falsafiy mazmuni, ijtimoiy-siyosiy mushohadalari, Fuzuliy va Bedilona uslubi bilan ajralib turadi. U milliy uyg‘onish davrining barcha shoirlari singari keng ommani ma’rifatga boshlash, haq-huquqini anglatishni Kavkazdagi nashrlarda ham qatnashdi. Siddiqiy 1917 yil fevral inqilobidan keyin


ijtimoiy harakatda bevosita ishtirok etdi. 1918—21 yilda Viloyat Adliya komissari lavozimida ishladi. 1922 yildan yana o‘qituvchilikka qaytgan. Samarqandda o‘zbek va tojik tillaridagisvdhhbFaol

• 
  <>,kabi hajviy jurnallarni
  
• 
   «Zarafshon» , gazetasini chiqarishda faol ishtirok etgan
  

  «Mayna», «Ginagina», «Shashpar», «Tir», «Gumnom», «Olmos» imzolari bilan hajviy asarlar yozgan

Ularda sho‘ro tuzumida yuz berayotgan o‘zgarishlarni xushlamaslik, kelajakdan xavotirlanish kayfiyatlari seziladi. 1903 yilda Halvoyi qishlog‘ida shoirning o‘zi qurdirgan maktab hali ham bor, hozir uning nomida. U O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi (1926).Siddiqiy 1926 yili qattiq kasallanib, 1927 yilning iyul oyida Samarqandda vafot etadi

Saidahmadxo'ja Siddiqiy-Ajziy (1894-1938) O'zbekiston milliy huquqiy harakatchisi va adliya xizmatidagi ishtirokchisi boʻlib, Xalq Komissarlar Sovetining a'zosi boʻlgan sharofatli va nomaqbul baholangan politik qarorgohi sifatida hukm qilinadi. U 1917-yil kuzida, Toshkent davlat universitetida talabalar qoʻmitasi, soʻng esa Oʻzbek milliy muhokamasi ijodiy tashkilotida




ishtirok etgan va milliy mehribonlik tuygʻusidan xabardor boʻlgan boʻlib, harakatchilikning ideologik qalʼasi hisoblanadi. U xalqaro huquq, milliy dinamizm, ijtimoiy taraqqiyot va sharq falsafasi sohalarida oʻzlashtirilgan ideyalar bilan tanishgan boʻlib, ishlarini Oʻzbekistonning asosiy milliy huquqiy va adliya masalalariga bagʻishlagan.





Nashr qilingan asarlari
Siddiqiy-Ajziy. Tanlangan asarlar. T., 1973.
Ajziy. Mir’oti ibrat. Toʻplamda: Milliy uygʻonish. T., 1993, 96-107 betlar.
Ibrat, Ajziy, Soʻfizoda. Tanlangan asarlar. T.: Maʼnaviyat, 1999
U 1890-yillarning oxirida Makkaga boradi. 1900-yilda Rusiyaning Jiddadagi elchixonasida tarjimonlik qilgan. Shoir 1901-yilda ona yurtiga qaytadi va yangi tipdagi maktab ochadi. U keng ommani maʼrifatga boshlash, haq-huquqini anglatishni adabiyotning bosh mavzui deb bildi.

Millatni oʻz ahvolini anglashga, dunyo bilan barobar yashamoqqa chaqirdi.

Siddiqiy 1919-yilda Samarqand viloyati adliya boʻlimi mudirining oʻrinbosari, keyinroq esa boʻlim mudiri boʻlib ishladi. 1922-yilda yana asl kasbi muallimlikka qaytdi. 1927-yilda esa vafot etdi.

Shoir adabiy merosi professor Begali Qosimov tomonidan toʻplab, nashr qilingan. „Ayn ul-adab“ („Odob koʻzi“, Samarqand, 1916, oʻzbekcha), „Ganjinai hikmat“ („Hikmat xazinasi“, Samarqand-Toshkent, 1914, tojikcha) sheʼriy toʻplamlari, „Mir’oti ibrat“, „Anjumani arvoh“ kabi poemalari,

publitsistik maqolalari, Gogol „Shinel“i tarjimasi, hikoyalari ijodining serqirraligidan dalolat beradi. Sheʼrlari Kavkazda „Mulla Nasriddin“, „Dirilik“ jurnallarida bosilgan. Dunyo adabiyoti tajribasida yozuvchilarning oʻzlarini oʻylantirayotgan, tashvishga solayotgan muammolarni turli ramzlar, poetik vositalar yordamida tasvirlash, bayon qilish uslubi bor. Baʼzi adiblar oʻz zamonidagi muammolarni fantastik uslubda yoritsa, ayrim ijodkorlar tarixiy-qiyosiy uslub orqali ifodalaydi. Ana shunday badiiy usullardan biri, asar

qahramoni xayoliy-utopik bir mamlakatga tushib qolishi va shu mamlakatdagi ijtimoiy, siyosiy va shaxsiy munosabatlar vositasida muallif hayotdagi ziddiyatlarni, illatlarni yoritib berishdir. Jonatan Sviftning “Gulliverning sayohati”, Gerbert Uelsning “Sehrli doʻkon”, Antuan de-Sent Ekzyuperining “Kichkina shahzoda”, Ismoilbek Gʻaspiralining “Dor ur-rohat musulmonlari” asarlarini shular jumlasiga kiritish mumkin. Bu yuqoridagi asarlarda ijtimoiy muammolar, oilaviy, siyosiy masalalar, umuman, kishilik jamiyati va insonning oʻz hayotida duch keladigan barcha hodisalar qamrab

olishga harakat qilingan. Ularning baʼzilarida kinoya va ishoralar yordamida maqsad bayon qilinsa, baʼzilarida ramziylik yetakchilik qiladi. Qanday vosita tanlanishidan qatʼi nazar, asar mualliflarining barchasini mavjud jamiyatdagi illatlar, undagi iqtisodiy, maʼnaviy choʻkishlar bezovta qilgani sezilib turadi.

Mana shunday asarlar qatoriga oʻzbek maʼrifatparvar adibi, shoir va tarjimon Sayidahmadxoʻja Hasanxoʻja oʻgʻli Siddiqiy Ajziyning “Mirʼoti ibrat” (“Ibrat oynasi”) nomli dostonini ham qoʻshish mumkin. Siddiqiy Ajziy yashagan yillar (1864–1927) Turkiston xalqlari hayotida keskin oʻzgarishlar yuz berdi,

bu oʻzgarishlar oʻsha zamondagi adiblar, shoirlar ijodida turlicha shaklda oʻz aksini topdi. Siddiqiy-Ajziy oʻz davrining peshqadam ziyolisi oʻlaroq yurt uchun qaygʻurgan, uning shonli oʻtmishini bilgan, kelajagidan tashvishga tushgan maʼrifatchi adib edi. Adibning bu xavotirlari uning asarlarida, xususan, biz soʻz yuritmoqchi boʻlgan “Mirʼoti ibrat” dostonida yaqqol seziladi

Dostondagi voqealar adib ruhiyatidagi bedorlik va uyqu oʻrtasidagi holatda kechadi. Muallif shu holda butunlay boshqa bir dunyoga tushib qoladi: Koʻz ochmishim ila bir zamona, Kelmish edim oʻzga bir jahona. Bir kimdin

eshitmamishdim oni, Ne shahri, ne tomi, ne nishoni… Shundan soʻng muallif oʻzi kelib qolgan makon tasvirini beradi, bu manzilning hech qanday oʻxshashi – misoli yoʻqligini taʼkidlaydi: Har fokiha jinsi rasta-rasta, Navʼi chechak erdi dasta-dasta. Bogʻ ichra zilol arigʻda joriy, Gullar-la doʻlu arigʻ kanori. Gullarda chekub navola bulbul, San oʻylaki nagʻmasoz oʻlub gul…

Bu xayoliy maskanning taʼrif-tavsifini keltirib oʻtgandan keyin muallif oʻquvchini asta-sekin asl maqsad sari yetaklaydi. Bir keksa-nuroniy kishiga yoʻliqadi. Bu kishi undan nasl-nasabini, yurtini soʻraydi. Asar qahramoni

oʻzining yurti firdavsmonand Samarqand ekanini, bu yerning jannatbaxsh havosi, muhtasham imoratlari, goʻzal tabiati haqida zavq bilan soʻzlaydi. Bu qadim kentning dunyodagi eng yirik va tarixiy shaharlar bilan boʻylashadigan shuhrati borligini faxrlanib bayon qiladi. Pir ayladi bu soʻzumga tahsin, Tahsini kinoya erdi tayin… Soʻngra bu odam uni ishning mohiyatidan xabardor etadi. Bu aytilgan obodliklar, bozorlardagi moʻl-koʻlchiliklar oʻz yoʻliga ekanini, lekin haqiqiy taraqqiyot, jamiyatning ruhiy va aqliy yuksalishi oʻqish-oʻrganish, gʻayrat va shijoatga bogʻliq ekanini

Muallif qariya tilidan XX asr boshlarida Turkiston xalqlari hayotida, turmushida ildiz otgan yalqovlik, dunyoparastlik kabi illatlarni qoralaydi, ilm-fan, taraqqiyotdan orqada qolish millatning boshqalarga qaram boʻlib qolishiga sababchi boʻlishini taʼkidlaydi. Siddiqiy-Ajziy oʻzi muallim boʻlgani uchun asarda ham taʼlim masalasiga alohida eʼtibor beradi. Millatning yuksalishida maorif va tarbiyaning ahamiyati beqiyos darajada ulkan ekaniga urgʻu beradi. Ayni paytda hozirgi taʼlim usulining butunlay yaroqsizligini, oʻquvchilar bir haftada uch-toʻrt kun dam olishini, dars boʻlgan

kunlari ham aksar vaqtlari oʻyin bilan oʻtib ketishini tanqid qiladi. Shundan soʻng qariya uning qoʻlidan ushlab, bir qushning oldiga olib boradi va bu qushning ilm-fanda benazir ekanini, kelajak voqealardan ham xabardor ekanini aytaditaʼkidlaydi: Aygum sanga bir misoli monand, Mahbubi gʻarizatek Samarqand. Lekin badaninda illati vor, Ham illatu ham kasolati vor. Zohirda erur latifu zebo, Botinda xaroblik muhayyo.

baʼzilarida ramziylik yetakchilik qiladi. Qanday vosita tanlanishidan qatʼi nazar, asar mualliflarining barchasini mavjud jamiyatdagi illatlar, undagi

iqtisodiy, maʼnaviy choʻkishlar bezovta qilgani sezilib turadi.

Mana shunday asarlar qatoriga oʻzbek maʼrifatparvar adibi, shoir va tarjimon Sayidahmadxoʻja Hasanxoʻja oʻgʻli Siddiqiy Ajziyning “Mirʼoti ibrat” (“Ibrat oynasi”) nomli dostonini ham qoʻshish mumkin. Siddiqiy Ajziy yashagan yillar (1864–1927) Turkiston xalqlari hayotida keskin oʻzgarishlar yuz berdi, bu oʻzgarishlar oʻsha zamondagi adiblar, shoirlar ijodida turlicha shaklda oʻz aksini topdi. Siddiqiy-Ajziy oʻz davrining peshqadam ziyolisi oʻlaroq yurt

uchun qaygʻurgan, uning shonli oʻtmishini bilgan, kelajagidan tashvishga tushgan maʼrifatchi adib edi. Adibning bu xavotirlari uning asarlarida, xususan, biz soʻz yuritmoqchi boʻlgan “Mirʼoti ibrat” dostonida yaqqol seziladi

Dostondagi voqealar adib ruhiyatidagi bedorlik va uyqu oʻrtasidagi holatda kechadi. Muallif shu holda butunlay boshqa bir dunyoga tushib qoladi: Koʻz ochmishim ila bir zamona, Kelmish edim oʻzga bir jahona. Bir kimdin eshitmamishdim oni, Ne shahri, ne tomi, ne nishoni… Shundan soʻng muallif oʻzi kelib qolgan makon tasvirini beradi, bu manzilning hech qanday oʻxshashi – misoli yoʻqligini taʼkidlaydi: Har fokiha jinsi rasta-rasta,

Navʼi chechak erdi dasta-dasta. Bogʻ ichra zilol arigʻda joriy, Gullar-la doʻlu arigʻ kanori. 1903 yilda Halvoyi qishlog‘ida shoirning o‘zi qurdirgan maktab hali ham bor, hozir uning nomida. U O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi (1926).

Siddiqiy 1926 yili qattiq kasallanib, 1927 yilning iyul oyida Samarqandda vafot etadi.

E’tiboringiz uchun rahmat!!!

Tuzuvchi:
Sherbutayeva Ozoda